ΔΙΚΑΙΟΣ Β. ΒΑΓΙΑΚΑΚΟΣ (Επίτιμος Γενικός Διευθυντής του Κέντρου Συντάξεως τον Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών)
ΛΕΒΑΔΕΙΑ - ΛΙΒΑΔΕΙΑ Πόλις της Βοιωτίας προς τα δυτικά της άλλοτε λίμνης της Κωπαΐδος η οποία έλαβε το όνομα της από την παρακείμενην πόλιν Κώπαι. Η παλαιότερα γραπτή μαρτυρία του ονόματος Λεβάδεια είναι τα Ξενοφώντος Απομνημονεύματα (3,5,4), όπου αναφέρεται η “συν Τολμίδη των χιλίων εν Λεβαδεία συμφορά”. Μνημονεύεται επίσης και από τον Ηρόδοτον (8,134) κατά τον οποίον ο ονομαζόμενος Μυς απεσταλμένος του Μαρδονίου προς το μαντείον του Τροφωνίου “ες τε Λεβάδειαν φαίνεται απικόμενος και μισθώ πείσας των εγχωρίων άνδρα καταβήναι παρά το Τροφώνιον”. Η πόλις μνημονεύεται και από τους μεταγενέστερους συγγραφείς. Ο Στράβων (414) δια την θέσιν της γράφει: “Λεβάδεια δ’ έστιν όπου Διός Τροφωνίου μαντείον ίδρυται, χάσματος υπονόμου κατάβασιν έχον, καταβαίνει ο αυτός ο χρηστηριαζόμενος. Κείται δε μεταξύ τον Ελικώνος και της Χαιρώνειας, Κορωνείας πλησίον”.
Μετά ταύτα και ο Παυσανίας (1,34,2), καθορίζων την θέσιν της πλησίον του Τροφωνίου γράφει “Λεβάδεια Βοιωτών Τροφωνίω". Και αλλού (9,39,1) “τα μεν δη προς των Φωκείς υπεροικούσιν Ορχομενίων, εν δε τω πεδίω Λεβάδειά έστιν αυτοίς όμορος”. Κάμνει επίσης εκτενή περιγραφήν της πόλεως και των ιερών μνημείων αυτής, αναφέρων ότι η πόλις ήτο στολισμένη όπως αι άλλαι πλούσιαι Ελληνικαί πόλεις: κεκόσμηται μεν δη τα άλλα σφίσιν ή πόλις ομοίως τοις Ελλήνων μάλιστα ευδαίμοσι.
Η Λεβάδεια κατέστη ονομαστή ένεκα του εκεί μαντείου του Τροφωνίου Διός, δια το οποίον ο Παυσανίας γράφει ότι οι Βοιωτοί έμαθον την ύπαρξιν αυτού, διότι εις εποχήν διετούς ξηρασίας το μαντείον των Δελφών είπεν εις τους απεσταλμένους να ζητήσουν χρησμόν δια το κακόν Βοιωτούς να υπάγουν εις την Λεβάδειαν και να ερωτήσουν τον Τροφώνιον δια την αποτροπήν της ξηρασίας.
Ανεύρον δε τούτο, ακολουθούντες κατά τον δοθέντα χρησμόν, άνθρωπο εντόπιον ο οποίος εβάδιζεν εκεί όπου κατηυθύνετο σμήνος μελισσών. Γράφει ο Παυσανίας (9,40,1): Οι Βοιωτοί θεωρούς αφ’ εκάστης πόλεως άνδρας αποστέλλουσιν εις Δελφούς. Ου γάρ δη σφίσιν έτος δεύτερον ούεν ο Θεός. Τούτοις αιτούσιν επανόρθωμα τον αυχμού προσέταξεν η Πυθία παρά Τροφώνιον ες Λεβάδειαν ελθούσιν εύρασθαι παρ’ εκείνον το ίαμα.
Ο Παυσανίας δίδει θαυμάσιαν περιγραφήν του χώρου του μαντείου και του τελετουργικού δια να λάβη ο επιθυμών χρησμόν παρά του Τροφωνίου, αφού, ως γράφει, και ο ίδιος υπέστη την διαδικασίαν της σχετικής προπαρασκευής δια να φθάση εις τον τόπον του χρηστηρίου.
“Γράφω δε ουκ ακοήν, αλλά ετέρους Τε ιδών και αυτός τω Τροφωνίω χρησάμενος. Έστι δε το μαντείον υπέρ το άλσος επί του όρους, του περιβόλου δ’ εντός χάσμα, γης έστιν ουκ αυτόματον, αλλά σύν τέχνη και αρμονία προς το ακριβέστατον ωκοδομημένον. Του δε οικοδομήματος τούτον το σχήμα είκασται κριβάνω”.
Ο Όμηρος δεν αναφέρει την Λεβάδειαν, αντ' αυτής όμως γράφει άλλην πόλιν, την Μίδειαν, εις τον κατάλογο των πλοίων τα οποία έλαβον μέρος εις τον Τρωίκόν πόλεμον: οι τε πολυστάφυλον Άρνην έχον, οι Τε Μίδειαν (Ίλ. Β, 507). Ο Παυσανίας όμως νομίζει ότι ο Όμηρος εγνώριζε την Λεβάδειαν, αλλ’ επροτίμησε αντ’ αυτής να αναφέρη το αρχαίον όνομα, όπως συνήθιζε. Γράφει σχετικώς (9, 40, 6): Όμηρος δε επιστάμενος, εμοί δοκείν, Χαιρώνειαν τε ήδη και Λεβάδειαν καλουμένας όμως τοις αρχαίοις εχρήσατο ονόμασιν ες αυτάς, καθότι και Αίγυπτον τον ποταμόν είπεν, ου Νείλον. Περί της Μιδείας ο Στ. Βυζάντιος γράφει: Μίδεια έστι πόλις Βοιωτίας· Όμηρος. Υπήρχον όμως, ως γράφει και άλλαι, ως πόλις εν Αργεί η νυν κώμη, η πρότερον Περσέπολις. Από Μιδείας της Αλωέως θυγατρός. Λέγεται και χωρίς του Μιδέα. Ο πολίτης Μιδεάτης και θηλυκόν Μιδεάτις και Μιδεαίος. Έστι και Λυκίας άλλη.
ΟΝΟΜΑ Κατά την παράδοσιν, την οποία αναφέρει ο Παυσανίας (9,39,1) η Μίδεια μετωνομάσθη εις Λεβάδειαν από τον Αθηναίον ηρώα Λέβαδον, ο οποίος, ελθών εις την περιοχή μετώκισεν κατοίκους της Μιδέας εκ της κορυφής του λόφου όπου έκειτο αυτή εις τους πρόποδας: Λεβάδεια το μεν εξ αρχής ώκειτο επί μετεώρου καί ωνομάζετο Μίδεια από της Ασπληδόνος μητρός. Λεβάδου δε εξ Αθηνών ες αυτήν αφικομένον κατέβησαν τε ες το χθαμαλόν οι άνθρωποι και εκλήθη Λεβάδεια η πόλις υπ’ αυτού. Πατέρα δε του Λεβάδου και καθ’ ήν τινα αιτία ήλθεν ουκ ίασιν άλλο η γυναίκα είναι Λεβάδου Λαονίκην"
Οι μετά ταύτα συγγραφείς και λεξικογράφοι αναφέρουν την πόλιν με το όνομα Λεβάδεια. Ούτω ο Πλούταρχος (Λυσ. 28) 80 μ.Χ. γράφει ότι: ο Λύσανδρος την μεν Ορχομενίων πόλις εκουσίως προσχωρήσασαν έλαβε, την δε Λεβάδειαν επέλθων διεπόρθησεν. Ο Ησύχιος (5μ.Χ. αι) γράφει: Λεβάδεια πόλις Βοιωτίας ένθα και μαντείον Διός το ιερόν κατεσκεύαστο", ο δε Σουίδας (9μ.Χ. αι): Λεβάδεια όνομα πόλεως.
Ο κάτοικος καλείται Λεβαδεύς. Ο Παυσανίας (9, 40, 2) αναφέρει “παρά Λεβαδεύσιν ο Τροφώνιος (9,40,3): Λεβαδέων δε έχονται Χαιρωνείς”.
Κατά την Βυζαντινήν εποχήν και μετά ταΰτα απαντούν διάφοροι και γραφαί του ονόματος, ως κατωτέρω:
Λεβαδία. Ο Λ. Χαλκοκονδΰλης (1463) γράφει (560, 12) “Ταύτα ακούσαντα τον βασιλέως ηγεμόνα εδόκει βασιλεί μεν καταλαμβάνοντα την Πελοπόννησον απαγγέλλειν, αυτούς δε αναζεύξαντας ιέναι ες το πρόσω ες Λεβαδίαν”.
Λιβαδειά και Λειβαδεία. Οι τύποι ούτοι από τον Εμμ. Γεωργηλάν (τέλος 15 αι) εις το ποίημα του Θρήνος της Κωνσταντινουπόλεως:
- Τα Φέρσαλα, ο Δομοκός, Ζητούνι, Λιβαδειά (στιχ. 979).
- Ζητούνι με το Δομοκό, Σάλωνα, Λειβαδεία (στιχ. 769).
Livadia. Εις σημειώσεις περί της Βενετοκρατίας εις την Πελοπόννησον περιλαμβάνεται και κατάλογος οικογενειών κατά περιοχάς. Εις αυτόν του έτους 1696-1897 αναγράφεται: Famiglie di Livadia.
ΛΕΒΑΔΕΙΑ Εις την λογίαν γλώσσα γράφεται ο αρχαίος τύπος Λεβάδεια. Ο Δ. Καμπούρογλου αναφέρει ότι το 1785 ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών προσεφωνείτο μητροπολίτης Αθηνών και Λεβαδείας, πράγμα το οποίον σημαίνει ότι τότε η Λεβάδεια υπήγετο εκκλησιαστικώς υπό την μητρόπολιν Αθηνών. Ο αυτός επίσης γράφει ότι εις τας 15 Αυγούστου 1788 ¨ανεφάνη νόσος εις Λεβάδειαν, μεταδοθείσα και εις Αθήνας, όπου απέθανον εντός ολίγου διαστήματος 1.200 χριστιανοί και 500 Τούρκο騔. Επίσης κατά το 1785 αναφέρονται πόλεμοι μετά ληστών Αλβανών εις Λεβάδειαν.
ΛΕΒΑΔΕΙΑ ΛΕΒΑΔΙΑ ΛΕΙΒΑΔΙΑ Τους τρεις αυτούς τύπους του ονόματος αναφέρουν οι Δημητριείς Δ. Φιλιππίδης και Γ. Κωσταντάς εις την Νεωτερική Γεωγραφία των (1721) γράφοντες: Εώρταζαν οι Βοιωτοί πολλαίς εορταίς, εσυγκροτούσαν πολλά παγγύρια (πανηγύρια) και αγώνας, καθώς τα Ηράκλεια εις τας Θήβαις, τα Ερώτεια εις ταις Θεσπιαίς, τα Βασίλεια ή Τροφώνια εις τη Λειβαδιά και άλλα πολλά. Κοντά εις τα άλλα έθιμα τους εσυνείθιζαν ακόμι να πηγαίνουν τους νεόνυμφους με πομπή εις το σπίτι τους επάνω εις ένα όχημα και να τσακίζουν τον ρυθμό του καθώς έφθαναν εις το σπίτι, σύμβολο πως αυτό το ταξίδι έγινε χωρίς επιστροφή και ακολούθως, τον γαμικού αλύτον δεσμού. Και συνεχίζουν: Τώρα μεγαλύτερη πόλι της Βοιωτίας είναι η Λειβαδιά το παλαιό Λεβάδεια και Λεβαδία. Η Λεβάδεια ήταν περίφημη το παλαιό από το μαντείο τον Τροφωνίου, όπου ήταν εις αυτήν. Η Λειβαδιά είναι και αυτή αρκετά μεγάλη, κατοικείται από πολλά ολίγους Τούρκους και πολλούς Ρωμαίους. Γίνεται εις αυτή μια αξιόλογη πραγμάτεια εις μαλλιά, σιτάρι, ρύζι και τα(οιαύτα), τα οποία χορηγεί εις άλλα μέρη της Ελλάδος και ξένων τόπων.
Τρεις τύπους του τοπωνυμίου γράφει και ο αρχιεπίσκοπος Αθηνών Μελέτιος εις την Γεωγραφίαν του (1728): Λεβαδία και Λεβάδεια κοινώς Λειβαδιά, πόλις και τανύν ουκ εν τω προτέρω τόπω κειμένη, αλλ’ ολίγον ανωτέρω.
Υπό τους τύπους Λεβάδεια και Λεβάδια γράφει το όνομα της πόλεως και ο Γ. Κρέμος εις τον έργον Τα Φωκικά, ως “Μουσταφάς δικαστής Λεβαδίας” και εις άλλην σελίδα Λεβάδια.
Ο Γ. Φατζέας εις Γραμματικήν Γεωγραφίαν του γράφει ότι κατά το 1760 ελειτούργει εις Λειβαδιάν δαπάνη των κατοίκων Σχολή ελληνικών γραμμάτων και ότι κατά τον 18ο αιώνα σημαντικόν Κέντρον της Στερεάς Ελλάδος ήτο και Λειβαδιά. Ο ίδιος αναφέρει επίσης ότι μεταξύ των αξιόλογων λιμνών της Ευρώπης καταλέγεται και η Λειβαδία εις την Βοιωτίαν. Πρόκειται δηλ. περί της Κωπαϊδος λίμνης.
Εις κώδικα του 18ου αιώνος, όπου υπάρχει κατάλογος πόλεων και χωρών αναφέρεται και η Λιβαδία. Τον τύπον αυτόν έχει και “Ορισμός βασιλικός δηλωτικός εις τον καδή της Λιβαδίας”. Τον αυτόν τύπον Λιβαδία γράφουν και ο Φωτεινός εις την Ιστορία της Δακίας και ο I. Στάνος εις βίβλον Χρονικήν.
Ο Αθ. Ψαλίδας εις την Γεωγραφίαν του σημειώνει ότι: στη Λιβαδιά σώζεται σχολείον Ελληνικόν.
Ενδιαφέρον είναι Βραχύ Χρονικόν του έτους 1788 το οποίον έγραψε ο Ματθαίος επίσκοπος Σκιάθου και Σκοπέλου και το οποίον αναφέρει την δράσιν του Λάμπρου Κατσώνη κατά τον Ρωσοτουρκικόν πόλεμον και γράφει: το έτος (αυτό) ακολούθησε σεφέρη (πόλεμος) μετά των Γερμανών και Ρουσών η βασιλεία των Τούρκων, και εφάνη κάποιος Λάμπρος από χώραν Λιβαδείαν, ο οποίος ευρέθη από τα πρώτα σεφέρια εις Ρουσίαν και ευγήκεν και αυτός, έκαμεν με ίδοιά του έξοδα έως δέκα καραβόπουλλα αρματώνοντας τα με ρούσικην μπατιέραν: με μαλόματα νυσιοτών ανθρώπων και κατεκούρσευεν και αφάνιζε εις τον Τούρκον τα νυσία, και έφθασεν εις τα νυσία της ταπεινής μου επισκοπής Σκιάθου και επείρεν καράβια, ανθρώπους και τους είχεν μαζί του και αφάνισε την Άσπρην Θάλασσαν και τα νυσία μας καταπάτη. Ενενήντα δύο (= 1792) έγεινεν αγάπη των βασιλέων και αυτός πάλιν ευγήκε και ερίμαξεν ως κουρσάρος.
Εις τα έγγραφα της Επαναστάσεως του 1821 αναφέρονται διάφοραι γραφαί του ονόματος ως Λεβάδιεα - Λειβαδεία - Λεβαδία - Λειβαδιά. Το 1820 διωρίσθη ο Αθανάσιος Διάκος καπετάνιος του καδά Λεβαδείας. Έγγραφον του 1828 απευθύνεται “προς τον εκλαμπρότατον στρατάρχην της Ανατολ. Ελλάδος εις Λεβαδείαν” και άλλο προς τον αυτόν γράφει “εις Λεβαδείαν”. Εις καταλόγους πεσόντων κατά την επανάστασιν αναφέρονται: “Ζαφείρω Γεωργίου. Λειβαδιά”, “Αλεφάντω Λειβαδίτισσα. Λειβαδιά”.
Το 1864 ο Δ. Πύρρος ο Θεσσαλός εις την Γεωγραφίαν του σημειώνει: “η Βοιωτία, της οποίας πρώτης πόλις είναι η κοινώς λεγομένη Λεβαδία αξιέπαινος δια την καλήν διοίκησιν των αρχόντων της”.
Ol τύποι Λειβαδιά και Λιβαδιά υπάρχουν και εις δημοτικά τραγούδια, εκ των οποίων σημειώνω τους σχετικούς στίχους ως:
- Γράφει βεζίρης μπουγιουρντί και στέλνει στον Ανδρούτσο! / χρυσό μπακτσίσι του’ στείλε να πάρ’ αρματολίκι / αρματολίκι Λειβαδιάς και όλου του Σαλώνου.
Εις άλλην παραλλαγήν του τραγουδιού γράφεται:
- Αρματολίκι Λιβαδιάς και όλου του Σαλώνου.
Το 1819 ο Α. Σταγειρίτης εις τα Ηπειρωτικά του έχειτον τύπο Λειβάδι ως όνομα της πόλεως: “Λειβάδι πόλις της Βοιωτίας εκείθεν διήρχετο ή από Κωνσταντινουπόλεως εις Αθήνας οδός, είναι η σημερινή Λεβάδεια”.
Η πόλις φαίνεται ότι ήτο πλούσια και σιτοπαραγωγός. Εις την Μάνην επί τη εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου 21 Νοεμβρίου, της λεγομένης Μισοσπορίτισσας, συνηθίζεται να λέγεται προκειμένου περί των γεωργών:
Μισόσπειρες, μισόφαες, μισό κράτα για λόγου σου, / με λάσπη και με κορνιαχτό κυνήγα το ζευγάρι / για να μην πάης στη Λιβαδιά γυρεύοντα για στάρι. Δηλ. πρέπει να φροντίση να σπείρη πολλά, αλλά να έχη και περίσσευμα, διότι πιθανόν η παραγωγή να μη είναι καλή, οπότε θα υποχρεωθή να αγοράση στάρι και μάλιστα από την Λιβαδιάν.
Οικισμός Λιβαδιά - Livadia υπάρχει και εις την Κριμαίαν, πέντε χιλιόμετρα μακράν της Γιάλτας ιδιοκτησία του Λάμπρου Κατσώνη. Την περιοχήν είχε δωρήσει εις αυτόν η Αικατερίνη μετά την παραίτησιν του από τους αγώνας κατά των Τούρκων και την εγκατάστασιν τους εις την Κριμαίαν τα τέλη του 1794. Πρόκειται δια το χωρίον Καράσουϊ μπαξάρ. Δια το κλίμα του το χωρίον εχρησίμευεν πολλάκις ως θερινή διαμονή των τσάρων. Ο Λάμπρος ωνόμασεν Λιβαδιά το χωρίον δια να του ενθυμίζη την ιδιαιτέραν του πατρίδα. Εις την Λιβάντια εις τας 4 Φεβρουάριου 1945 εις το “Άσπρο Παλάτι” του Λάμπρου συνήλθον οι Τσώρτσιλ, Στάλιν και Ροΰσβελτ δια να μοιράσουν τον κόσμον. Πρόκειται δια την διάσκεψιν της Γιάλτας.
Εξ όλων των ανωτέρω έχομεν τους εξής τύπους του ονόματος της πόλεως υπό διαφορετικόν τονισμόν και διαφορετικήν ορθογραφίαν:
Λεβάδεια - Λεβάδια - Λεβαδία
Λειβαδία - Λειβαδιά - Λειβαδειά
Λιβαδία - Λιβαδιά - Λιβαδειά
Livadia.
Εκ τούτων ο τύπος Λεβάδεια είναι ο αρχαίος και σχηματίζει το εθνικόν Λιβαδεύς.
Οι τύποι με ει: Λειβαδία -Λειβαδιά δεν δικαιολογούνται γλωσσικώς. Ενδιαφέρων είναι ο βυζαντινός τύπος Λιβαδεία από τον οποίον προέρχεται γλωσσικώς ο ορθός κοινώς σήμερον τύπος Λιβαδειά. Δηλαδή ο αρχαίος τύπος Λεβάδεια, ένεκα της φωνητικής της περιοχής, όπου το άτονον ε προφέρεται ως ι και το άτονο ο, ω ως ου, έγινε Λιβάδεια, εξ αυτού ο τύπος Λιβαδειά - Λιβαδία και εξ αυτού Λιβαδειά.
Ο κάτοικος λέγεται Λιβαδίτης και Λιβαδίτισσα. Εις έγραφα της Επαναστάσεως και ο τύπος Λειβαδίτης - Λειβαδίτισσα. Ο Λάμπρος Κατσώνης δια τον εαυτόν του γράφει: “ο ανδρείος χιλίαρχος Λειβάδιος το γένος άξιος τον ονόματος της πατρίδος του”.
ΒΟΙΩΤΙΚΑ ΑΝΑΛΕΚΤΑ
ΤΕΥΧΟΣ 9
2001
from ανεμουριον https://ift.tt/2JkTDox
via IFTTT