26.4.1944: Ορκίζεται η εξόριστη κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου στο Κάιρο. / 2.9.1944: Μπαίνουν στην Κυβέρνηση 5 στελέχη του ΕΑΜ / 12.10.1944: Απελευθέρωση της Αθήνας. / 18.10.1944: Η κυβέρνηση Γ. Παπανδρέου στην Αθήνα. / 5.11.1944: Οι Παπανδρέου-Σκόμπι, ορίζουν την 30η Νοεμβρίου ως ημέρα αφοπλισμού των αντάρτικών σωμάτων. / 28.11.1944: Ο Ζεύγος δηλώνει στον Παπανδρέου, ότι το ΚΚΕ δεν αποδέχεται το μονόπλευρο αφοπλισμό (μόνο της Αριστεράς) / 2.12.1944: Παραιτούνται οι υπουργοί του ΕΑΜ από την κυβέρνηση. / 3.12.1944: Αρχίζουν τα «Δεκεμβριανά», με την ενεργό ανάμειξη των Άγγλων. / 5.12.1944: Σφοδρή πολεμική κατά του Τσώρτσιλ στην αγγλική Βουλή των Κοινοτήτων, για την επέμβαση στην Ελλάδα.
8 έως 9.12.1944: Πολύνεκρες συγκρούσεις στην Αθήνα, με αμφίρροπο αποτέλεσμα. / 15.12.1944: Οι ΕΑΜικές δυνάμεις αρχίζουν να κάμπτονται. / 18 έως 20.12.1944: Η στρατιωτική υπεροχή των Άγγλων γίνεται εμφανής. / 21.12.1944: Ο Δαμασκηνός, γίνεται Αντιβασιλιάς. / 26.12.1944: Ο Τσώρτσιλ επισκέπτεται αιφνιδιαστικά την Αθήνα. / 30.12.1944: Ο σοβιετικός υφυπουργός Εξωτερικών Βιζίνσκι, ανακοινώνει στον Έλληνα πρεσβευτή Α. Πολίτη, ότι η ΕΣΣΔ στέλνει στην Αθήνα ως πρεσβευτή της το Σέργκιεφ. / 3.1.1945: Αποφασίζεται η ανάθεση της πρωθυπουργίας στο Ν. Πλαστήρα. / 5.1.1945: Το ΕΑΜ υποχωρεί από την πρωτεύουσα / 12.2.1945: Συμφωνία της Βάρκιζας. / 8.4.1945: Κυβέρνηση Π. Βούλγαρη.
Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΓΕΝΕΘΛΙΑ ΤΟΥ ΤΣΩΡΤΣΙΛ
Η Αθήνα απελευθερώθηκε στις 12 Οκτωβρίου 1944 και ακολούθησαν οι τραγικές εσωτερικές εξελίξεις, που οδήγησαν στα περίφημα Δεκεμβριανά (από τις 3 Δεκεμβρίου μέχρι αρχές Ιανουαρίου) και στη Συμφωνία της Βάρκιζας. Στο κρίσιμο αυτό διάστημα, η ελληνική Αριστερά δέχτηκε αποφασιστική ήττα και οι Βρετανοί έγιναν οι κύριοι ρυθμιστές των εξελίξεων στην Ελλάδα. Στην αλληλογραφία Στάλιν—Τσώρτσιλ εκείνων των ημερών δε γίνεται καμιά αναφορά στις ελληνικές εξελίξεις και κανένας από τους δυο ηγέτες δεν αφιερώνει ούτε υπαινιγμό για το θέμα. Στις 5 Δεκεμβρίου ο Τσώρτσιλ γράφει για τη ρύθμιση των γαλλοσοβιετικών σχέσεων μέσω σχετικού συμφώνου (έγγραφο No 365) και στις 7 ο Στάλιν απαντά, αποδεχόμενος τις αγγλικές προτάσεις (έγγραφο No 366). Στις 8 Δεκεμβρίου ο Στάλιν στέλνει δυο μηνύματα στον Τσώρτσιλ (έγγραφα No 367 και 368). Στο πρώτο αναφέρεται στο θέμα της Πολωνίας και δηλώνει ότι η ΕΣΣΔ δεν μπορεί ν’ αποδεχτεί τη φιλοδυτική εξόριστη κυβέρνηση Μικολάιτσικ (που είχε έδρα το Λονδίνο) σαν κυβέρνηση της Πολωνίας, γιατί κρατά αντισοβιετική υπονομευτική στάση και γιατί αποτελείται από ανθρώπους που «αποσπάστηκαν από το πολωνικό έδαφος και δεν έχουν καμιά επαφή με τον πολωνικό λαό». Ο λαός αυτός εκφράζεται—λέει ο Στάλιν—με την Πολωνική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (την ηγεσία του παρτιζάνικου μετώπου Εθνικής Αντίστασης, που ήταν σαφώς φιλοσοβιετική και ουσιαστικά λειτουργούσε σαν κυβέρνηση της χώρας). Στο δεύτερο γράμμα αναφέρεται στη χάραξη ζώνης επιχειρησιακής δράσης ΕΣΣΔ—Δυτικών Συμμάχων, στο έδαφος της Γιουγκοσλαβίας. Ο Τσώρτσιλ απαντά στα δυο αυτά μηνύματα στις 10 Δεκεμβρίου (έγγραφο 369), τονίζοντας: «... πρέπει να εξασφαλισθούμε έτσι ώστε οι μόνιμες και νόμιμες σχέσεις μας να μην διαταράσσονται, στην περίπτωση που δευτερεύοντα γεγονότα δεν εξελίσσονται εντελώς ομαλά...» Η αλληλογραφία των επόμενων ημερών είναι αφιερωμένη σε πολλά και ποικίλα θέματα που σχετίζονται με την τύχη της Ευρώπης και πουθενά δε γίνεται κάποια ιδιαίτερη αναφορά στην Ελλάδα. Το ύφος τους είναι διπλωματικότατο και δε λείπουν μάλιστα και οι σχετικές διαχύσεις. Στις 19 Δεκεμβρίου, μάλιστα, ο Τσώρτσιλ γράφει (έγγραφο No 373) ότι του προκάλεσε μεγάλο θαυμασμό η σοβιετική ταινία «Κουτούζωφ» την οποία του είχε στείλει για δώρο ο Στάλιν. Και αναφερόμενος μάλιστα στα γεγονότα που καταπιάνεται η ταινία (Ναπολεόντιοι πόλεμοι), συμπληρώνει: «Μου είναι ευχάριστο ότι είμασταν μαζί (Άγγλοι και Ρώσοι) σ’ εκείνον το θανάσιμο αγώνα, όπως ακριβώς είμαστε μαζί και στον παρόντα «Τριακονταετή» πόλεμο. Δεν πιστεύω να δείξατε το φιλμ αυτό στον Ντε Γκωλ...». Και στις 20 Δεκεμβρίου (ενώ οι συγκρούσεις ΕΛΑΣ—Άγγλων στην Αθήνα βρίσκονταν στη σκληρότερη φάση τους), ο Στάλιν στέλνει το παρακάτω τηλεγράφημα (έγγραφο No 374) στον Τσώρτσιλ: «Σας στέλνω τις καλύτερες ευχές μου για τα γενέθλιά Σας. Είμαι βέβαιος ότι η ζωή Σας είναι πολύτιμη για το μέλλον όλου του κόσμου και για τη συνεχή ενίσχυση των δεσμών που ενώνουν τις δυο μας χώρες. Για το λόγο αυτό, όταν Σας εκφράζω τις καλές μου ευχές για τα γενέθλιά Σας, αυτό δεν αποτελεί ρητορικό σχήμα». Πέντε μέρες αργότερα ο Τσώρτσιλ θα κατέβαινε στην Ελλάδα, για να καθοδηγήσει προσωπικά τη μάχη της Αθήνας κατά του ΕΛΑΣ.
ΑΠΟΛΟΓΗΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ
Η πρώτη αναφορά του Τσώρτσιλ πάνω στο ελληνικό ζήτημα, γίνεται με το ακόλουθο μήνυμά του προς το Στάλιν, που στάλθηκε στις 9 Φεβρουάριου
1945 (έγγραφο No 405) και έλεγε:
«Αξιότιμε Στρατάρχα Στάλιν
Με το παρόν, Σας αποστέλλω:
1)...
2) Υπόμνημα για την κατάσταση στην Ελλάδα, με βάση τα τελευταία δεδομένα. Ελπίζω το υλικό αυτό να Σας ενδιαφέρει.
Ειλικρινά δικός Σας
Ο. Τσώρτσιλ»
Το κείμενο του υπομνήματος ήταν:
«Μετά την αποκατάσταση της τάξης στην Αθήνα από τα βρετανικά και ελληνικά στρατεύματα, συμφωνήθηκε ανακωχή με τα τμήματα του ΕΛΑΣ. Με βάση την ανακωχή, τα τμήματα του ΕΛΑΣ άδειασαν τις μεγάλες πόλεις και μετακινήθηκαν σε ορισμένες προκαθορισμένες περιοχές. Μετά, ο αντιβασιλιάς και η ελληνική κυβέρνηση του στρατηγού Πλαστήρα άρχισαν τις διαπραγματεύσεις με τους κύριους ηγέτες του ΕΛΑΣ, που είχαν σαν αποτέλεσμα να συγκληθεί διάσκεψη στην Αθήνα, κατά τις αρχές Φεβρουάριου, στην οποία ο ΕΛΑΣ αντιπροσωπευόταν με 3 αντιπροσώπους. Στις 3 Φεβρουάριου η ελληνική κυβέρνηση έκανε πολύ συμβιβαστικές προτάσεις, που απέβλεπαν στη δημιουργία νέου εθνικού στρατού, στην εκκαθάριση της χωροφυλακής και της αστυνομίας, στην αποκατάσταση των δικαιωμάτων ελευθερίας λόγου, συνέρχεσθαι και συνεταιρίζεσθαι και—μετά από όλα αυτά τα μέτρα—στη διενέργεια σύντομων εκλογών. Η ελληνική κυβέρνηση επέμεινε στο γενικό αφοπλισμό, μέχρι να σχηματιστεί νέος εθνικός στρατός. Επίσης, ήταν πρόθυμη να χορηγήσει αμνηστεία σε όλους όσους είχαν πάρει μέρος στις τελευταίες μάχες, αλλά επέμενε να τιμωρηθούν εκείνοι που ήταν ένοχοι εγκλημάτων, τα οποία δεν προέρχονταν από τον Εμφύλιο πόλεμο. Οι προτάσεις αυτές της κυβέρνησης, περιείχαν εγγυήσεις για την άσκηση αμερόληπτης δικαιοσύνης, χάρη στο σωστό σύστημα εκδίκασης των υποθέσεων και εφέσεων πάνω στις αποφάσεις. Παράλληλα, οι ηγέτες της τελευταίας ανταρσίας θα προστατεύονταν από τη δίωξη. Οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ, στην αρχή δέχτηκαν γενικά τις προτάσεις της κυβέρνησης, αλλά επέμεναν σε γενική και ανεπιφύλακτη αμνηστεία. Στις 6 Φεβρουάριου έδωσαν τη συγκατάθεσή τους στις κυβερνητικές προτάσεις περί αμνηστείας. Ταυτόχρονα, οι αντιπρόσωποι του ΕΛΑΣ επέμεναν για άμεση άρση του νόμου περί κατάστασης πολιορκίας. Η ελληνική κυβέρνηση δε θέλει να συγκατατεθεί σ’ αυτό, γιατί πιστεύει ότι η άρση του νόμου αυτού μπορεί να γίνει μόνο αφού πραγματοποιηθεί ο αφοπλισμός. Η διάσκεψη αναβλήθηκε και δε συνήρθε στις 7 Φεβρουάριου. Η οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, που και παλιό ήταν άσκημη, οξύνθηκε ακόμα περισσότερο μετά τις τελευταίες μάχες, αλλά τώρα, μετά την αποκατάσταση της τάξης στα κυριότερα λιμάνια—ανάμεσά τους, του Πειραιά, της Θεσσαλονίκης και της Πάτρας—η κυβέρνηση της Α. Μεγαλειότητας επαναλαμβάνει την αποστολή εφοδίων και άλλων εμπορευμάτων στην Ελλάδα. Η κυβέρνηση της Α. Μεγαλειότητας προτίθεται να βοηθήσει την ελληνική κυβέρνηση με οπλισμό και άλλα εφόδια για το νέο εθνικό στρατό, του οποίου η συγκρότηση θα επέτρεπε τη βαθμιαία απομάκρυνση των βρετανικών στρατευμάτων από τη χώρα, έτσι ώστε να χρησιμοποιηθούν στο κύριο μέτωπο του πολέμου, κατά του κοινού εχθρού».
Σημειώνουμε ότι το παραπάνω υπόμνημα στάλθηκε ενώ ακόμα διαρκούσε η διάσκεψη της Γιάλτας (4—11 Φεβρουάριου 1945) και 3 ημέρες πριν από την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας (12 Φεβρουάριου 1945). Στην αλληλογραφία των επόμενων ημερών δεν υπάρχει απάντηση του Στάλιν σ' αυτό...
ΕΜΕΙΣ ΤΗΝ ΠΟΛΩΝΙΑ, ΕΣΕΙΣ ΤΟ ΒΕΛΓΙΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Στην πλούσια αλληλογραφία των μηνών που ακολουθεί, η Ελλάδα εξακολουθεί να μην αναφέρεται πουθενά, αντίθετα με την Πολωνία, η τύχη της οποίας δίχαζε βαθιά τους δυο ηγέτες. Η Αγγλία (σε συνεργασία με τις ΗΠΑ) προσπαθούσε να επιβάλλει το Μικολάιτσικ, σαν ρυθμιστή των πολωνικών πραγμάτων, πράγμα στο οποίο αντιδρούσε σθεναρά ο Στάλιν. Πολλές φορές μάλιστα η σθεναρότητα αυτή εκφραζόταν με όχι και τόσο διπλωματικό ύφος. Πρώτη αναφορά στο ελληνικό ζήτημα γίνεται από το Στάλιν, σε επιστολή που έστειλε στον Τσώρτσιλ στις 24 Απριλίου 1945 (λίγες μέρες πριν από την οριστική συντριβή της Γερμανίας). Στην επιστολή αυτή ο σοβιετικός ηγέτης έγραφε, ανάμεσα σε άλλα, τα εξής αποκαλυπτικά: «1. ( ... ) Στη διάσκεψη της Κριμαίας και οι τρεις μας, περιλαμβανόμενου και του προέδρου Ρούσβελτ, είχαμε υπόψη μας ότι η Προσωρινή Πολωνική Κυβέρνηση (ο.ο. η φιλοσοβιετική), επειδή λειτουργεί ήδη σαν κυβέρνηση στην Πολωνία κι επειδή απολαμβάνει της εμπιστοσύνης και της υποστήριξης της πλειοψηφίας του πολωνικού λαού, πρέπει ν ’ αποτελέσει τον πυρήνα, δηλ. το κύριο μέρος, της νέας αναδιοργανωμένης Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας. Εσείς—όπως φαίνεται—δε συμφωνείτε μ’ αυτήν την ερμηνεία. Αποκρούοντας το προηγούμενο της Γιουγκοσλαβίας (σαν πρότυπο για την Πολωνία), επιβεβαιώνετε έτσι ότι η Προσωρινή Πολωνική Κυβέρνηση δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί σαν βάση και πυρήνας της μελλοντικής Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας». Και συνέχιζε, μπαίνοντας επιτέλους, και στο ελληνικό ζήτημα: «2. Πρέπει επίσης να παρθεί υπόψη και το γεγονός ότι η Πολωνία συνορεύει με τη Σοβιετική Ένωση, πράγμα που δεν μπορεί να ειπωθεί για τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ. Το ζήτημα της Πολωνίας είναι για την ασφάλεια της Σοβιετικής Ένωσης εξίσου σπουδαίο, όσο είναι για την ασφάλεια της Μ. Βρετανίας το ζήτημα της Ελλάδας και του Βελγίου. Φαίνεται ότι Εσείς δε συμφωνείτε στο ότι η Σοβιετική Ένωση έχει το δικαίωμα να θέλει να υπάρχει στην Πολωνία φιλική γι' αυτήν κυβέρνηση κι ότι η Σοβιετική Ένωση δεν μπορεί να συμφωνήσει στο να υπάρχει στην Πολωνία εχθρική γι' αυτήν κυβέρνηση. Σ’ αυτό μας υποχρεώνει, εκτός από τα άλλα, και το άφθονο αίμα των σοβιετικών ανθρώπων που χύθηκε στα πεδία της Πολωνίας, στο όνομα της απελευθέρωσής της. Δε γνωρίζω αν στην Ελλάδα σχηματίστηκε πραγματικά αντιπροσωπευτική κυβέρνηση και κατά πόσο, πραγματικά, η κυβέρνηση στο Βέλγιο είναι δημοκρατική. Τη σοβιετική κυβέρνηση δεν την ρώτησαν όταν σχηματίζονταν εκεί οι κυβερνήσεις αυτές. Η σοβιετική κυβέρνηση δεν είχε διατυπώσει αξίωση να αναμιχτεί στις υποθέσεις αυτές, γιατί καταλαβαίνει όλη τη σημασία που έχουν το Βέλγιο και η Ελλάδα για την ασφάλεια της Μ. Βρετανίας. Είναι ακατανόητο γιατί δε θέλουν να υπολογίζουν τα συμφέροντα της Σοβιετικής Ένωσης, και από την άποψη της ασφαλείας της, όταν εξετάζουν το ζήτημα της Πολωνίας...»
ΤΑ ΣΥΜΦΕΡΟΝΤΑ ΤΗΣ ΑΓΓΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΓΓΥΗΤΕΣ ΤΟΥΣ
Το παραπάνω απόσπασμα δίνει όλη τη διάσταση της φιλοσοφίας του Στάλιν σχετικά με τα κριτήρια και τον τρόπο ρύθμισης των διεθνών προβλημάτων. γι' αυτόν η Ελλάδα ανήκει «ντε φάκτο» στη σφαίρα επιρροής της Αγγλίας, όπως η Πολωνία ανήκει «ντε φάκτο» στη σφαίρα επιρροής της ΕΣΣΔ. Κι αυτά τα «ντε φάκτο» δεν καθορίζονται από ενδογενείς παράγοντες των χωρών αυτών, αλλά—όπως ο ίδιος ομολογεί—από «ζητήματα ασφαλείας» των Μεγάλων Δυνάμεων. Και ως προς την Πολωνία ίσως θα μπορούσε κανείς να πει ότι επειδή συνορεύει με την ΕΣΣΔ και επανειλημμένα χρησιμοποιήθηκε για εκστρατείες εναντίον της—παλιότερα της Αυτοκρατορικής Ρωσίας—υπάρχει κάποια «δικιολόγηση» της θέσης του Στάλιν. Για την Ελλάδα όμως; Κάτω από ποιά λογική έχει σημασία για την «ασφάλεια» της Μ. Βρετανίας; Η Ελλάδα βρίσκεται στη Μεσόγειο και τα Βρετανικά νησιά στη Β. Θάλασσα. Σαφώς λοιπόν ο Στάλιν δεν εμφανίζεται εδώ σαν εγγυητής της βρετανικής ασφάλειας, αλλά σαν εγγυητής των αποικιακών συμφερόντων της Αγγλίας στη λεκάνη της Μεσογείου. Καθαρά και ξάστερα ο Στάλιν λέει στον Τσώρτσιλ: «μην ανακατευόσαστε στην Πολωνία γιατί δε συμφέρει την ΕΣΣΔ, όπως εμείς δεν ανακατευτήκαμε στην Ελλάδα, που σας είναι απαραίτητη για τα αποικιακά σας συμφέροντα». Και να σκεφτεί κανείς ότι το αίμα των ΕΛΑΣιτών της Αθήνας άχνιζε ακόμα...
«ΠΡΟΣ ΘΕΟΥ ΜΗ ΜΑΣ ΠΑΡΕΞΗΓΕΙΤΕ...»
Ο Τσώρτσιλ θ’ απαντήσει στο παραπάνω γράμμα του Στάλιν, στις 28 Απριλίου 1945 (έγγραφο No 450), σε μια εποχή δηλ. που είχε αρχίσει ήδη η μάχη του Βερολίνου. Στο γράμμα του αυτό ο Άγγλος πρωθυπουργός θα αντικρούσει με περισσή «ευγένεια» και «διπλωματικότητα» τις απόψεις του Στάλιν, χωρίς ωστόσο να αρνηθεί τη λογική του περί «ζητημάτων ασφαλείας» για τις Μεγάλες Δυνάμεις. Κύριο θέμα είναι φυσικά η τύχη της Πολωνίας και «από σπόντα» της Ελλάδας. Για την Πολωνία, ανάμεσα σ’ άλλα, γράφει: «... Όλοι μας εδώ έχουμε συγκλονιστεί από την υπόθεση που κάνατε, ότι εμείς θα ήταν δυνατό να εργαστούμε για τη δημιουργία πολωνικής κυβέρνησης εχθρικής προς την ΕΣΣΔ. Αυτό είναι τελείως αντίθετο στην πολιτική μας (...). Ειδικότερα, μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι εμείς στη Μ. Βρετανία ποτέ δεν επιδιώξαμε να δημιουργηθεί και να ανεχτούμε πολωνική κυβέρνηση, που να μην τρέφει φιλικές διαθέσεις απέναντι στη Ρωσία. Όμως, με τον ίδιο τρόπο, δε θα ήταν δυνατό να αναγνωρίσουμε πολωνική κυβέρνηση, που να μην ανταποκρίνεται πραγματικά σ’ αυτό που αναγράφεται στην κοινή διακήρυξή μας κι υπογράφαμε στη Γιάλτα, περιλαμβανόμενου και του απαιτούμενου σεβασμού προς τα δικαιώματα του ατόμου, όπως τα αντιλαμβανόμαστε εμείς εδώ, στο Δυτικό Κόσμο...».
ΣΤΗ ΓΙΟΥΓΚΟΣΛΑΒΙΑ ΦΙΦΤΥ-ΦΙΦΤΥ
Η πίεση του Τσώρτσιλ είναι σαφέστατη, κι όσο για το «σεβασμό στα ατομικά δικαιώματα» από μέρους της Αγγλίας, πιο αρμόδιοι θα ήταν να μιλήσουν—εκτός από τους Έλληνες και τους Κύπριους—οι Αιγύπτιοι, οι Ινδοί, οι Μαλαίσιοι και τόσοι άλλοι. Ειδικά για τη συμφωνία της Γιάλτας, ο Τσώρτσιλ κάνει παραπάνω σαφή αναφορά. Σε άλλο σημείο της επιστολής αυτής, άλλωστε, αναφέρει ότι έχει παραβιαστεί από τη μεριά της ΕΣΣΔ η συμφωνία αυτή, σ’ ότι αφορά τη Γιουγκοσλαβία. Γράφει: «... Οφείλω επίσης να πω ότι η πορεία των γεγονότων στη Γ ιουγκοσλαβία είναι τέτοια, ώστε να βλέπω ότι τα συμφέροντα των χωρών μας εδώ είναι ανάλογα, δηλαδή 50%—50%. Ο στρατάρχης Τίτο (όμως) έγινε ένας απόλυτος δικτάτορας. Και δήλωσε ότι πριν απ’ όλα είναι αφοσιωμένος στη Σοβιετική Ένωση ( ... ) παρ’ όλα αυτά εγώ δεν εξέφρασα κανένα παράπονο ή κάποιο σχετικό σχόλιο γι ’ αυτό το ζήτημα, κι όπως στη Γιάλτα, έτσι και στις άλλες περιπτώσεις, συμφωνούσα σιωπηρά με όσα αποφασίστηκαν για τη Γιουγκοσλαβία...».
«ΥΠΟΧΡΕΩΘΗΚΑΜΕ Ν’ ΑΝΑΜΕΙΧΤΟΥΜΕ»
Σ’ ότι αφορά την Ελλάδα, ο Τσώρτσιλ προσπαθεί να εμφανιστεί σαν «προστάτης των ελευθεριών» της και στο συγκεκριμένο γράμμα απαντά ως εξής στο Στάλιν:
«Σχετικά με τον υπαινιγμό Σας για την Ελλάδα και το Βέλγιο, εγώ παραδέχομαι το συλλογισμό που μου είχατε εκφράοει, όταν εμείς υποχρεωθήκαμε να αναμειχτούμε εκεί, με μεγάλες ένοπλες δυνάμεις, για να καταστείλουμε τις επιθέσεις του ΕΑΜ—ΕΔΑΣ εναντίον του κυβερνητικού κέντρου της Αθήνας. Επανειλημμένα υποδείξαμε να αναγνωριστούν τα συμφέροντα σας στη Βουλγαρία και στη Ρουμανία σαν πρωτεύοντα. Παρ ’ όλα αυτό δεν είναι δυνατό να εξωστούμε τελείως από τις χώρες αυτές (...) Στην Ελλάδα επιδιώκουμε μόνο τη φιλία της, που μας συνδέει εδώ και πολλά χρόνια, και δε θέλουμε παρά μόνο την ανεξαρτησία και την ακεραιότητά της. Αλλά δεν πρόκειται να προσπαθήσουμε και ν’ αποφασίσουμε για το αν θα γίνει Μοναρχία ή Δημοκρατία. Μοναδική μας πολιτική στην Ελλάδα είναι η αποκατάσταση μιας κανονικής κατάστασης, όσο το δυνατό ταχύτερα, και η διεξαγωγή δίκαιων και ελεύθερων εκλογών, που όπως ελπίζω θα διεξαχθούν κατά τους 3—4 προσεχείς μήνες. Οι εκλογές αυτές πρέπει να καθορίσουν το καθεστώς κι αργότερα το Σύνταγμα. Πρέπει να επιβάλλεται η θέληση του λαού, εκφρασμένη σε συνθήκες ελευθερίας, με βάση το γενικό εκλογικό δικαίωμα. Αυτό αποτελεί τη θεμελιώδη αρχή μας. Αν οι Έλληνες θα εξέφραζαν την επιθυμία τους για Δημοκρατία, αυτό δε θα επηρέαζε τις σχέσεις μας μαζί τους. Από την πλευρά μας θα ασκήσουμε την επιρροή μας επί της ελληνικής κυβέρνησης, για να προσκληθούν και να έρθουν Ρώσοι αντιπρόσωποι και να δουν ελεύθερα τι γίνεται στην Ελλάδα· στις εκλογές—ελπίζω—θα πρέπει να παρευρεθούν Ρώσοι, Αμερικανοί και Άγγλοι απεσταλμένοι που να μπορούν να επισκέπτονται κάθε σημείο της χώρας, για να πεισθούν ότι δεν υπάρχει εκφοβισμός ή άλλες παραβάσεις των λαϊκών ελευθεριών, ως προς την ανάδειξη των διάφορων ανταγωνιζόμενων κομμάτων. Όταν γίνουν οι εκλογές, φαντάζομαι ότι το έργο μας στην Ελλάδα θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εκπληρώθηκε».
ΑΒΡΟΦΡΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΣΚΕΠΤΙΚΙΣΜΟΣ
Το παραπάνω απόσπασμα από την επιστολή του Τσώρτσιλ (παρ’ όλο εκείνο το «δεν είναι δυνατό να εξωστούμε»), θα μπορούσε να θεωρηθεί σαν υπόδειγμα... ευαισθησίας των Άγγλων απέναντι στο δικαίωμα των λαών για Αυτοδιάθεση. Ο Τσώρτσιλ μάλιστα εμφανίζεται να κάνει «μαθήματα» δημοκρατικότητας στο σοβιετικό ηγέτη (ο πόλεμος, άλλωστε, τελειώνει, οι αντιθέσεις οξύνονται και τα κείμενα θα βρεθούν σε λίγο στο φως της δημοσιότητας). Την αγγλική αυτή «ευαισθησία» την ένιωσαν, μετά τον πόλεμο, όλοι εκείνοι οι λαοί του Τρίτου Κόσμου, που με ανείπωτες θυσίες κατόρθωσαν ν’ αποδεσμευτούν από τον αποικιακό ζυγό της Μ. Βρετανίας. Κάι φυσικά την ένιωσαν οι Έλληνες, τόσο στα Δεκεμβριανά, όσο και στη φοβερή περίοδο που ακολούθησε, μέχρι τις ανεκδιήγητες εκείνες εκλογές του 1946 και μετά... Αυτό που εδώ έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι ο Τσώρτσιλ, στα πλαίσια των χειρισμών του πολωνικού ζητήματος, παραχωρεί στην ΕΣΣΔ το δικαίωμα να επιβλέψει τις εκλογές που πρόκειται να διεξαχθούν στην Ελλάδα. Της το προτείνει ανοιχτά. Κι αν σκεφτεί κανείς tic εξελίξεις στην Ελλάδα την εποχή εκείνη, μπορεί εύκολα να κατανοήσει τί συνέπειες θα είχε η αποδοχή της πρότασης αυτής. Σίγουρα, όχι κάποια εκλογική νίκη της Αριστερός (ο ίδιος ο Στάλιν αναγνώριζε επίσημα την κυριαρχία της Αγγλίας στη χώρα μας), αλλά τουλάχιστον τη συμμετοχή του ΚΚΕ στις εκλογές. ' Ισως να μην είχε γίνει ποτέ η περίφημη εκείνη Αποχή του 1946 (με τα καταστρεπτικά—για το ΚΚΕ—αποτελέσματα) κι ίσως η κρίσιμη περίοδος 1946—1949 να είχε άλλες εξελίξεις. Βέβαια όλα αυτά κινούνται στο επίπεδο των υποθέσεων, μια και δεν ξέρουμε αν τελικά μια σοβιετική αποδοχή της αγγλικής πρότασης θα εξουδετερωνόταν από την ίδια την Αγγλία, μέσω ενός «στημένου» ελληνικού «βέτο» (αυτό θα εξαρτιόταν από τη γενικότερη πορεία των διαπραγματεύσεων, όχι μόνο πάνω στο πολωνικό θέμα, αλλά και σε μια σειρά άλλα).
Πάντως ο Στάλιν—κι αυτό είναι το βασικό—απέρριψε χωρίς συζήτηση κάθε σκέψη για παρέμβαση σοβιετικών παρατηρητών στις ελληνικές εκλογές. Και μάλιστα με τη δικαιολογία... ότι κάτι τέτοιο αποτελεί επέμβαση στα εσωτερικά της Ελλάδας. Έγραψε—συγκεκριμένα—στον Τσώρτσιλ, στις 4 ΜαΓου 1945 (έγγραφο No 456): «Δε βλέπω πώς μπορώ να αποδεχτώ τους συλλογισμούς Σας, σχετικά με την Ελλάδα, στο σημείο που προτείνετε να συστήσουμε έλεγχο των τριών Δυνάμεων για τις εκλογές. 'Ενας τέτοιος έλεγχος, προκειμένου για λαό συμμαχικού κράτους, δεν είναι δυνατόν παρά να θεωρηθεί σαν προσβολή του λαού αυτού και σαν χοντροκομένη ανάμειξη στην εσωτερική τον ζωή. Ένας τέτοιος έλεγχος είναι περιττός και για fa πρώην δορυφόρο κράτη, που αργότερα κήρυξαν τον πόλεμο κατά της Γερμανίας και συντάχτηκαν με το μέρος των Συμμάχων αυτό αποδείχτηκε από την πείρα των εκλογών π.χ. στη Φιλλανδία, όπου έγιναν χωρίς την ανάμειξη τρίτων και τελικά απέδοσαν αποτελέσματα».
Η «ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΗ»...
Εδώ ο Στάλιν επιστρέφει το «μάθημα»... δημοκρατικότητας στον Τσώρτσιλ κι εμφανίζεται κι αυτός προσηλωμένος στο δόγμα της Αυτοδιάθεσης των λαών. Τώρα πώς συμβιβάζεται να θεωρεί την Ελλάδα σαν απαραίτητο στήριγμα για την ασφάλεια της Μ. Βρετανίας (επιστολή 24.4.45) και ταυτόχρονα ανεξάρτητη χώρα στα εσωτερικά της οποίας δεν μπορεί να παρέμβει (επιστολή της 4.5.1945) αυτό είναι ένα άλλο ζήτημα. Σίγουρα, όμοια όπως κι ο Τσώρτσιλ, δε θεωρεί την Ελλάδα παρά σαν ένα αποδυναμωμένο πιόνι στην πολιτική του σκακιέρα, που αν το κινήσει, πιθανόν να βρεθεί αλλού σε δυσάρεστη θέση. Αν αποδεχόταν άλλωστε ένα τέτοιο αίτημα, ίσως να έδινε και δικαιώματα αμοιβαιότητας στους Αγγλοαμερικάνους.
...ΚΑΙ ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Κι εδώ ας επιχειρήσουμε λίγα συμπεράσματα: Κανείς δεν μπορεί να κατηγορήσει την ΕΣΣΔ γιατί δεν έκανε επέμβαση στην Ελλάδα, προκειμένου να εξουδετερώσει την αγγλική επιρροή και να δώσει την εξουσία στην ελληνική Αριστερά. Στο κάτω—κάτω, ποτέ—στη διάρκεια του πολέμου—δεν υποσχέθηκε κάτι τέτοιο. Κι ούτε ήταν υποχρεωμένη να το κάνει. Και μάλιστα το 1945, που τελείως κατεστραμένη από τους ναζί, δεν μπορούσε ίσως ν’ ανταπεξέλθει σε μια νέα, άμεση πολεμική περιπέτεια με τους Αγγλοαμερικάνους. Αυτό ναι. Όμως από εκεί, μέχρι το σημείο να αναγνωρίζει επίσημα ο Στάλιν (με γράμμα του στον Τσώρτσιλ) την Ελλάδα σαν σημείο «αποφασιστικής σημασίας για την άμυνα της Αγγλίας» και να την «παζαρεύει» μάλιστα, με αντάλλαγμα δυτικές παραχωρήσεις στην Πολωνία, υπάρχει διαφορά. Και για την ελληνική Αριστερά, το πρόβλημα ήταν ιδιαίτερα τραγικό. 'Αλλο να μη σε βοηθάει ο φίλος σου, όταν εσύ αμύνεσαι στον εχθρό σου, κι άλλο να δίνει στον εχθρό σου ανοχή, δικιολογώντας την επίθεσή του και χρησιμοποιώντας τον αγώνα σου σαν στοιχείο διαπραγμάτευσής του μ’ αυτόν.
Τότε...
Μηνιαίο περιοδικό για την ελληνική ιστορία
Τεύχος Νο 8
Δεκέμβρης 1983
from ανεμουριον https://ift.tt/2PVCeXq
via IFTTT