Τον Αλέξιο A' Κομνηνό διαδέχθηκε στο θρόνο ο γιος του Ιωάννης Β'. Κατά τη γνώμη των συγχρόνων του αλλά και μεταγενεστέρων ιστορικών, ο Ιωάννης Β' ήταν ο μεγαλύτερος από τη Δυναστεία των Κομνηνών. Ο συνεχιστής του Μανασσή τον ονομάζει «κορωνίδα των Κομνηνών όσοι Ρωμαίων ήρξαν». Ο Ιωάννης Β', ο οποίος αναδείχθηκε ένας από τους ικανότερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου ήταν κατά την επιγραμματική έκφραση του Heinrich Gelzer «Ο τύπος του εξαιρέτου ηγεμόνος». Υπήρξε ικανότατος στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης, ανδρείος, σταθερός και ευθύς χαρακτήρας, ακλόνητος στην πραγματοποίηση των στόχων του. Με άκαμπτη επιμονή συνέχισε, όπως παρατηρεί ο Ostrogorsky την πολιτική του πατέρα του χωρίς ποτέ να λησμονεί μέχρι πού έφταναν τα όρια του δυνατού. Ο Γάλλος ιστορικός Charles Diehl σκιαγραφεί ως εξής τον Καλοϊωάννη: «Ούτος τυχών εξαιρετικής ανατροφής και μορφώσεως, ων αυστηρών ηθών, εχθρός της πολυτελείας και των τέρψεων, ύφους ηπίου και γενναιόφρονος, περιεσκεμμένης αντιλήψεως ανήρ, δικαίως ηξιώθη - λόγω της τόσον επιβλητικής προσωπικότητος αυτού - της επωνυμίας του Καλογιάννη. Εξαιρετικώς ανδρείος, θαυμαστής της στρατιωτικής δόξης, είχε πλήρη συναίσθησιν της βασιλικής αυτού αποστολής και υψηλήν της πολιτικής ιδεολογίας αντίληψιν». Ο Ιωάννης Β' συνειδητοποίησε περισσότερο από κάθε άλλον αυτοκράτορα τη σημασία του τουρκικού κινδύνου για τη Μικρά Ασία, και γι’ αυτό σε όλη τη διάρκεια της βασιλείας του προσπάθησε όχι μόνο να αποκρούσει τους Σελτζούκους αλλά και να απελευθερώσει εδάφη της Μικράς Ασίας, τα οποία προηγουμένως ανήκαν στην Αυτοκρατορία. Ένα χρόνο ακριβώς μετά από την άνοδο του Ιωάννη στο θρόνο, οι Τούρκοι του εμιράτου της Μελιτηνής, αφού έλυσαν τις συνθήκες που είχαν συνάψει παλαιότερα με τον Αλέξιο Α', εισέβαλαν στη Φρυγία και στην Παμφυλία. Αμέσως ο Ιωάννης Β' εξεστράτευσε εναντίον τους, τους νίκησε και απελευθέρωσε τη Φιλαδέλφεια και τη Λαοδικεία. Το επόμενο έτος (1120) εξεστράτευσε και πάλι και απελευθέρωσε τη Σκιζόπολη οχυρότατη πόλη της Παμφυλίας, καθώς και το ισχυρό φρούριο Ιερακουφίτη. Δύο χρόνια αργότερα (το 1122) ενώ ετοιμαζόταν να εκστρατεύσει και πάλι κατά των Τούρκων πληροφορείται ότι οι Πατσινάκες (που ήταν εγκατεστημένοι βόρεια από το Δούναβη) είχαν παραβιάσει τα σύνορα και λεηλατούσαν τις περιοχές από το Δούναβη ως τη Θράκη και τη Μακεδονία. Ο αυτοκράτορας αντέδρασε ταχύτατα. Επικεφαλής καλά οργανωμένου στρατού έσπευσε στη Θράκη, όπου αντιμετώπισε τους εισβολείς κοντά στη Βερόη (1122) και τους κατανίκησε. Ήταν τόσο μεγάλο το πλήγμα που δέχτηκε το ληστρικό αυτό έθνος ώστε από τότε εξαφανίστηκαν οριστικά από το ιστορικό προσκήνιο. Από αυτούς που επέζησαν ένα τμήμα κατατάχθηκε στο βυζαντινό στρατό (μισθοφορικό στράτευμα), ενώ οι υπόλοιποι εγκαταστάθηκαν μονίμως σε πολλά νέα χωριά που ίδρυσε το κράτος στην περιοχή της Αλμωπίας, της Μακεδονίας και με την πάροδο του χρόνου αφομοιώθηκαν. Σε ανάμνηση της συντριβής των Πατσινακών καθιέρωσε ο Ιωάννης «την των Πατσινακών λεγομένην τελετήν». Μετά από τη νίκη του κατά των Πατσινακών ο Ιωάννης Β’ θέλησε να τακτοποιήσει και τα πράγματα στη Σερβία. Οι Σέρβοι, όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, κατείχαν εκτός από την Παλαιά Σερβία και περιοχές της Δαλματίας. Λίγο μετά την ήττα των Πατσινακών άρχισαν να γίνονται ενοχλητικοί στο Βυζάντιο οι Σέρβοι. Ο Ιωάννης ανέλαβε ο ίδιος εκστρατεία εναντίον τους (1123) και σε μια αποφασιστική μάχη νίκησε το Ζουπάνο της Ρασκίας και αποχώρησε με πλούσια λεία και πολλούς αιχμαλώτους. Οι Σέρβοι αναγκάστηκαν να αναγνωρίσουν τη βυζαντινή κυριαρχία. Για να αποδυναμώσει τους Σέρβους προέβη σε μετακινήσεις πληθυσμών από τη Σερβία στη Μικρά Ασία (Νικομήδεια) όπου αναφέρονται τα Σερβοχώρια. Τα επόμενα χρόνια 1126-1127, επεχείρησε νέες εκστρατείες κατά των Τούρκων. Το 1130 ο Ιωάννης επανήλθε στη Μικρά Ασία για να συνεχίσει τον αγώνα όχι εναντίον του σουλτανάτου του Ικονίου το οποίο είχε αποδυναμωθεί λόγω εσωτερικών ταραχών αλλά κατά των Δανισμενδιτών Τούρκων, οι οποίοι ορμώμενοι από την πρωτεύουσά τους Σεβάστεια επιχειρούσαν επιδρομές κατά των βυζαντινών επαρχιών. Ο Ιωάννης επήλθε κατά των Δανισμενδιτών Τούρκων εκδιώκοντάς τους από τη Γαλατία, την Παφλαγονία και τον Πόντο και απελευθερώνοντας αξιόλογες πόλεις, όπως την Κασταμονή (η οποία είχε ανακαταληφθεί από τους Τούρκους), τη Γάγγρα και την Αγκυρα (1134). Τα βυζαντινά στρατεύματα έφθασαν μέχρι τις όχθες του Αλυ ποταμού. Με τις εκστρατείες του αυτές ο Ιωάννης Κομνηνός περιόρισε τους Τούρκους στην Κεντρική Μικρά Ασία, δηλαδή στη Λυκαονία, στην Καππαδοκία και στη νοτιοανατολική Γαλατία. Οι πλούσιες χώρες των παράλιων της Μικράς Ασίας, οι οποίες επικοινωνούσαν με το Λύκιο και το Αιγαίο Πέλαγος, με την Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο παρέμειναν στα χέρια των Ελλήνων. Από την αρχή της βασιλείας του ο Ιωάννης Β' αρνιόταν να επικυρώσει τα εμπορικά προνόμια που είχε παραχωρήσει στους Ενετούς, ο Αλέξιος Α'. Το γεγονός αυτό προκάλεσε ένταση στις βυζαντινοενετικές σχέσεις. Η ένταση κατέληξε σε πόλεμο. Οι ενετικοί στόλοι επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τη Ρόδο, τη Χίο, τη Λέσβο, την Άνδρο και την Πάρο και κατέστρεψαν τα λιμάνια της Σμύρνης και της Μεθώνης. Το 1126 κατέλαβαν την Κεφαλλονιά. Ο Ιωάννης Β' επειδή δεν διέθετε ναυτικό ώστε να μπορέσει να αντιδράσει στους Ενετούς, αναγκάστηκε να υποκύψει στις ενετικές πιέσεις και με χρυσόβουλο να επικυρώσει τα προνόμια «προς όλεθρον του κράτους» όπως παρατηρεί ο Hein Gelzer. Ένα μεγάλο λάθος ολόκληρης της Δυναστείας των Κομνηνών ήταν η παραμέληση του ναυτικού. Ενώ κατά τους περασμένους αιώνες κυριαρχούσαν στη θάλασσα οι υπερήφανοι αυτοκρατορικοί βυζαντινοί στόλοι, τώρα κυριαρχούν οι Ιταλοί (Βενετοί, Γενουάτες, Πισάτες κ.ά.). Το έτος 1142 οι Νορμανδοί της Αντιόχειας ακύρωσαν τις συνθήκες που είχαν συνάψει με τον Ιωάννη Β'. Ο αυτοκράτορας αποφάσισε εκστρατεία κατά των Νορμανδών της Αντιόχειας. Συγχρόνως σχεδίαζε να αποκαταστήσει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Παλαιστίνη. Τον πρόλαβε όμως ο θάνατος. Σε ένα κυνήγι αγριόχοιρων στην Κιλικία πληγώθηκε θανάσιμα από δηλητηριασμένο βέλος και πέθανε στις 8 Απρ 1143 πάνω στην ακμή της ηλικίας του, μόλις 55 χρόνων, αφού βασίλεψε 24 χρόνια. Βασιλικές τριήρεις μετέφεραν τη σορό του στην Κωνσταντινούπολη, όπου θάφτηκε στο ναό του Παντοκράτορα. Ο Ιωάννης Β' ανήκει στους καλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου. Κυβέρνησε την Αυτοκρατορία κατά τρόπο συνετό και ρεαλιστικό. Συγχρόνως άσκησε δυναμική και μεθοδευμένη πολιτική με αποτέλεσμα να αυξήσει το γόητρο του Βυζαντινού Κράτους, να ενισχύσει τη στρατιωτική του δύναμη και να επεκτείνει τη βυζαντινή κυριαρχία στην Ανατολή και στη Βαλκανική. Απέφυγε με επιμέλεια να εμπλακεί σε πολυμέτωπους αγώνες και χρησιμοποίησε με σύνεση τα στρατιωτικά και διπλωματικά μέσα του κράτους κατορθώνοντας έτσι να νικήσει ή να εξουδετερώσει τους εχθρούς του. Ο καθηγητής Κ. Αμάντος επισημαίνει δύο σφάλματα του Ιωάννη Β': «Το πολιτικόν του σφάλμα υπήρξεν ότι δεν εγκατέλειψε την Συρίαν εις τους Φράγκους, έναντι συνεργασίας κατά των Τούρκων. Επίσης, μέγα σφάλμα υπήρξεν η ανάμιξις του Βυζαντίου εις τα εσωτερικά της Ουγγαρίας».
Ηλίας Λάσκαρης
Βυζαντινοί αυτοκράτορες
