Το μοναστήρι της Παναγίας της Βαρνάκοβας αποτελεί την «αγία Λαύρα της Ρούμελης», με τη χιλιόχρονη περίπου ιστορία της, με την παλαιά φήμη και την ανεκτίμητη προσφορά της σε όλους τους τομείς. Κτισμένη σε υψόμετρο 800 μέτρων, μέσα σε ειδυλλιακό τοπίο, με θέα προς τα Βαρδούσια και τη Γκιώνα καθώς και το ποτάμι του Μόρνου, αποτελεί και σήμερα πόλο έλξεως πολλών προσκυνητών, που επιθυμούν να ασπασθούν τη θαυματουργό εικόνα της Παναγίας και να θαυμάσουν «την τόσην καθαριότητα, τάξιν και αληθινή αρχοντιά» του μοναστηριού, που ανάγει την αρχή του στο έτος 1077, στα χρόνια δηλαδή του βυζαντινού αυτοκράτορος Μιχαήλ Ζ' Δούκα (1071-1078) και του οικουμενικού πατριάρχου Κοσμά Α' Ιεροσολυμίτου (1075-1081). Κτίτορας του καθολικού φέρεται ο μοναχός Αρσένιος, επί των ημερών του οποίου «έγινε και ο εσώτατος ναός με το άγιο θυσιαστήριο», μεταξύ των ετών 1084-1111, επί Αλεξίου Α' Κομνηνού, ενώ το 1148 ιδρύθη και δεύτερος ναός πιο μεγαλοπρεπής και το 1151 ανοικοδομήθηκε και τοιχογραφήθηκε ο εσωνάρθηκας του δεύτερου αυτού ναού. Περί αυτών μαρτυρεί η σωζόμενη από τον 12ο αιώνα κτιτορική επιγραφή (1,52x0,22), πάνω από την πύλη της εισόδου στον εσωτερικό ναό. Ο πρώτος ναός του 1077 είχε ανθέξει στις δύσκολες καιρικές συνθήκες και στη φθορά του χρόνου, καταστράφηκε όμως μετά τα γεγονότα που ακολούθησαν την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου (1826). Ξανακτίσθηκε το 1831 «με πελεκητούς ασβεστόλιθους συναρμολογημένους με κονίαμα, χωρίς την παρεμβολή οπτόπλινθων», σύμφωνα με τα σχέδια και τις διαστάσεις του παλαιού, εκτός από μικρές διαφοροποιήσεις. Είναι τρίκλιτη βασιλική με τρούλλο. Ο εξωτερικός νάρθηκας που σώζεται ως σήμερα είναι του 1229 και αποτελεί έργο του Δεσπότη Κων/νου Αγγέλου Κομνηνού Δούκα, «που φέρεται να έχει ταφεί στη Βαρνάκοβα μαζί με τον πατέρα του και την αδελφή του Άννα». Το δάπεδο του καθολικού είναι μαρμαρόστρωτο και διακοσμημένο με μαρμαροθετήματα που εντυπωσιάζουν τόσο με την αρμονία των χρωματισμών τους όσο και με την ομορφιά των διακοσμητικών θεμάτων. Από τις γλυπτές διακοσμήσεις του αρχαίου ναού ελάχιστες διέφυγαν την ανατίναξη από τους Τούρκους το 1826. Ό,τι διασώθηκε χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον σαν οικοδομήσιμη ύλη στο νέο ναό του 1831. Από τις περίφημες παλαιές τοιχογραφίες σώθηκε μόνον εκείνη που παριστάνει τη Θεοτόκο βρεφοκρατούσα τον Ιησού ως «παιδίον», με προσκλίνοντες δεξιά και αριστερά τους αρχαγγέλους (πάνω από την πύλη εισόδου στον κυρίως ναό, ανάγεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους, πριν την άλωση-1453). Οι άλλες τοιχογραφίες, καλής τέχνης, είναι νεότερες, το δε ξυλόγλυπτο τέμπλο έγινε μεταξύ των ετών 1831-1838, με δαπάνη του άλλοτε ηγουμένου Ιωαννικίου και χρυσώθηκε με συνδρομή Παρθενίου ηγουμένου κ.ά. Η Μονή, αφού τις πρώτες 6-7 δεκαετίες από την ίδρυσή της συμπλήρωσε τις κτιριακές της εγκαταστάσεις, από τα μέσα του 12ου αιώνος είχε αποκτήσει σημαντική ακίνητη περιουσία: εκτάσεις αγροκτημάτων στη Στερεά Ελλάδα, στην κοιλάδα του Μόρνου, πλησίον της Ναυπάκτου και του Ευπαλίου, στην Πάτρα και αλλού, ενώ οι μοναχοί της πλησίαζαν τους εκατό. Αρχές του 13ου αιώνος (1205) περιέρχεται στο Δεσποτάτο της Ηπείρου (Άρτα) και ευνοείται περαιτέρω από τους Δεσπότες του Κομνηνούς, που χρησιμοποιούν «τον ιερό χώρο κάτω από το καθολικό σαν κοιμητήριο». Η πρόοδος και ανάπτυξη της Βαρνάκοβας ανακόπτεται μετά την άλωση (1453), ακολουθεί σκοτεινή περίοδος και πυρπολείται η Μονή. Το 1530 δέχεται την επίσκεψη του πατριάρχου Ιερεμία Α' και από το 1550 λειτουργεί σ' αυτήν (ίσως και παλαιότερα) Ελληνικό Σχολείο με περίφημους διδασκάλους του Γένους (Χριστοφόρο, Καλλίνικο, Νικόδημο Καβάσιλα). Στη διάρκεια της Βενετοκρατίας τάσσεται υπέρ αυτών και εναντίον των Τούρκων, με αποτέλεσμα, όταν αποχώρησαν οι πρώτοι, να δεχθεί την εκδικητική μανία των δευτέρων. Παρέμβαση του πατριάρχου Σεραφείμ Α' συντελεί στην έκδοση φιρμανίου από τον Μαχμούτ Α' που κηρύσσει την περιουσία της Μονής ισότιμη προς τη βακουφική και την απαλλάσσει από ενοχλήσεις και αδικίες εκ μέρους Τούρκων και Ελλήνων. Νέα πρόοδος και ανάπτυξη της Μονής ακολουθεί, τιμάται με την αξία του σταυροπηγίου, είναι σε θέση να καταβάλλει ετησίως υπέρ της Μεγάλης Εκκλησίας 500 γρόσια και άλλα τέλη, αποκτά νέα αγροκτήματα, αιγοπρόβατα, υποζύγια, μετρητά, ανακαινίζει τα κτίσματά της, εξελίσσεται σε κεντρικό σημείο αναφοράς των προεπαναστατικών κινήσεων στη Στερεά Ελλάδα, συμμετέχει στη Φιλική Εταιρεία, γίνεται καταφύγιο αμάχων, τροφοδότρια των αγωνιστών, δέχεται την εκδικητική μανία των Τούρκων (1826) και καταστρέφεται. Μετά το 1831 αποδύεται σε νέες προσπάθειες για την ανάκαμψή της, αλλά τα πράγματα έχουν αλλάξει πλέον. Της έχουν αφαιρέσει το σημαντικότερο μέρος της περιουσίας της. Παρά ταύτα λειτουργεί το ελληνικό Σχολείο ως τα τέλη του 19ου αιώνος. Μετά το 1930 απαλλοτριώνεται το μεγαλύτερο μέρος παντός ό,τι της είχε απομείνει, μένουν ελάχιστοι μοναχοί, φυτοζωεί. Τελευταία μετετράπη σε γυναικεία και άρχισε νέα περίοδος αγώνων για την αναζωογόνησή της. Στη σημαντικότατη Βιβλιοθήκη της Βαρνάκοβας περιέχονται 1.467 βιβλία ποικίλου περιεχομένου: θεολογικά, ιστορικά, φιλολογικά, νομικά, φιλοσοφικά, ιατρικά, γεωγραφικά κ.λπ., ενώ πάμπολλα είναι τα σωζόμενα έγγραφα: ελληνικά, βενετικά, τουρκικά και ρωσικά, αρκετοί κώδικες και 59 κατάστιχα. Σώζεται και χειρόγραφο γράμμα του Αθανασίου Διάκου (από 28 Μαρτίου 1821) αναφερόμενο στην ενίσχυση 200 ανδρών του, εκ μέρους της Μονής, με πολεμοφόδια και τρόφιμα. Μεταξύ των τίμιων λειψάνων περιλαμβάνονται των Αγίων: Αρσενίου, Ιγνατίου του θεοφόρου, Χαραλάμπους, Ανδρέου Πρωτοκλήτου, Ιωάννου Νηστευτού, Παντελεήμονος, Μάμαντος, Κοσμά, τεμάχιο τίμιου Ξύλου κ.ά. Οι μοναχές διακονούν και στην αγιογραφία, το χρυσοκέντημα, το εργόχειρο (τραπεζομάνδηλα, μοσχοθυμίαμα, εικόνες επί ξύλου) κ.λπ.
Σχολιαστε