του Γιάννη Δάλλα
 |
| ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΠΟ ΤΕΣΣΕΡΑ ΦΥΛΛΑ ΧΩΡΙΣ ΑΡΙΘΜΗΣΗ ΣΕΛΙΔΑΣ, ΔΙΑΣΤΑΣΕΩΝ 19,5X13,5 ΕΚ. ΤΟ ΠΟΙΗΜΑ «ΤΑ ΤΕΙΧΗ» ΜΕ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΒΑΦΗ, ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΠΟΥ ΕΙΧΕ ΚΑΝΕΙ Ο ΑΔΕΛΦΟΣ ΤΟΥ ΤΖΟΝ. Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΥΟ ΑΔΕΛΦΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΩΝ ΠΟΙΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΣΥΝΕΧΙΣΤΗΚΕ ΓΙΑ ΠΟΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ. |
Μπορούμε σήμερα να ισχυριστούμε πως η νεότερη ποίηση εξακολουθεί να διανύει την «εποχή του Καβάφη»; Η ερώτηση μοιάζει παραπλανητική και κάθε απάντηση θα είναι παρακινδυνευμένη. Ας δοκιμάσουμε να απαντήσομε, πρώτα με μια σειρά επεξηγήσεων και διακρίσεων.
Διανύομε ακόμη την εποχή του Καβάφη -δεν εννοώ του καβαφισμού- σημαίνει πως δεν διανύουμε πλέον την εποχή λ.χ. του Παλαμά και των διαδόχων του -των τελευταίων συμβολιστών ή των πρώτων εικονιστών- και δεν περάσαμε καν στην εποχή κάποιου άλλου, ας υποθέσουμε του Σεφέρη ή του Ελύτη. Γιατί, αν τον Παλαμά τον εκθρόνισε ο Καβάφης, τον Καβάφη δεν τον εκτόπισε ακόμη κανένας. Η παρουσία του είναι ζώσα και η επιρροή του εξακολουθητική και διάχυτη έως τις μέρες μας. Και για τη νεότερη ποίηση ο ποιητής αναγνωρίζεται ακόμη και τώρα ως ο πνευματικός της ανάδοχος.
Τα ξένα ρεύματα
Ένας ανάδοχος φυσικός και όχι θετός σαν τους ξένους: τα ξένα ρεύματα. Και έτσι μας οικειώνει με την παράδοση, συνοδοιπορώντας έκτοτε με εκείνα τα ρεύματα. Με αυτή τη διπλή εκβολή και τη συνοικονόμηση μέσα μας: φυσικός και σχεδόν πατρικός, αλλά χωρίς να μας υποχρεώνει και να μας δεσμεύει. Αυτός, που στην εποχή του μπορούσε όχι απλώς να επικαλύπτει, αλλά και να αλλοτριώνει τη φωνή των πλησιαζόντων. Ενώ των άλλων δύο το παράδειγμα δεν δέσμευε και δεν απέκλειε και άλλες φωνές ή τροπές του ποιητικού φαινομένου στην εποχή τους. Θα μπορούσε δηλαδή να υπάρξει, όπως υπήρξε άλλωστε, ποίηση εκτός του υποδείγματος και πέραν της εποχής λ.χ. του Παλαμά. Να υπάρξει, όπως υπήρξε, μια ποικιλία άλλων φωνών και άρα διαφορετικών ποιητικών εκδοχών, την εποχή -και ανεξάρτητα από τη λύση και τη φωνή- του Σεφέρη ή του Ελύτη. Φωνών επίκαιρων και φωνών ορυκτών: η επίκαιρη και μόνη έγκυρη για να δοθεί το «παρών» στην ιστορική συγκυρία φωνή της πολιτικής αγωνίας μεταπολεμικά, η ορυκτή και μόνη αυθεντική για την ποίηση και τη ριζική ανανέωση της φωνή του εξίσου μαχητικού -και μολαταύτα αντιμαχόμενου τη συμβατικότητα και οποιαδήποτε εξωποιητική σκοπιμότητα των καιρών- μεταπολεμικού υπερρεαλισμού. Υπήρξε, για παράδειγμα, ο έγκυρος και αυθεντικός μαζί ποιητής Εμπειρίκος, που αυτός εξαιρετικά και δεν δέσμευε και θα μπορούσε να γίνει μια καινούρια αφετηρία για τη μοντέρνα μας ποίηση. Μια αφετηρία, παρά την εικονοκλασία της, ξεκινημένη από ορθόδοξη και πλατύτατη βάση, η οποία συμπεριλάμβανε, εκτός από τους ίδιους και την παράδοση του παλαμισμού και την παράδοση του καβαφισμού.
Αντίθετα προς εκείνους, ο Καβάφης υπήρξε στην εποχή του αποκλειστικός και δεσμευτικός. Απέκλειε οποιαδήποτε άλλη λύση του ποιητικού μας αδιεξόδου, καταδικάζοντας την ως περιθωριακή ή ως υστερόγραφη. Έτσι υπερκάλυψε ακόμη και τη γνήσια, έρπουσα στη μητροπολιτική μας βάση, λύση του Καρυωτάκη. Και δέσμευε ή εξοστράκιζε αλλοτριωτικά, καθώς είπαμε, όποιον τον πλησίαζε τότε χωρίς την απαραίτητη απόσταση ασφαλείας. Απόσταση που μπόρεσε να κρατήσει λ.χ. ένας από τους πρώτους ομόγλωσσους χειριστές του ελεύθερου στίχου στη χώρα μας, ο ετερόδοξος Τάκης Παπατσώνης και που δεν κράτησε αργότερα ο κατευθείαν επίγονος του Α. Μάτσας. Δέσμευε πρώτιστα εξαιτίας της ιδιοτυπίας της γλώσσας του: της εξωτερικά ψηφιδωτής και κατά βάθος πολυεπίπεδης. Και απέκλειε κάθε άλλη λύση, χάρη στη δυνατή του προσωπικότητα, μια προσωπικότητα που ανέβαινε από μέγα βάθος και κάλυπτε μέγα πλάτος: το βάθος της παράδοσης, το πλάτος των διαλυμένων κοσμοπολίτικων καιρών μας.
Τώρα που η λύση του δεν είναι αποκλειστική, αφού μεταφυτεύτηκε και καρποφόρησε στη χώρα μας η επόμενη κίνηση, με τη μοντέρνα μας ποίηση· τώρα που η φωνή του δεν είναι δεσμευτική, γιατί, γενιά τη γενιά, περάσαμε, από χειραγώγηση σε χειραγώγηση και από χειραφεσία σε χειραφεσία, σε πιο απελευθερωμένα πλέον πεδία· τώρα ακριβώς μπορεί να αποδώσει ουσιαστικά και ακίνδυνα η εκμετάλλευση της πνευματικής κληρονομιάς και του διδάγματος του Καβάφη.
Εργαλεία λόγου
Αλλά που βρίσκεται η σημασία αυτής της κληρονομιάς; Θα μπορούσα να επικεντρώσω σε μια και μόνη επισήμανση την αξία της. Στην επισήμανση αυτή εξυπακούονται και οι άλλες επιμέρους αξίες της: οι αξίες τιμής και οι αξίες χρήσης της. Την ορίζω λοιπόν με μια φράση, ως εξής: μας έδωσε πίσω τα περιφρονημένα (ή αποστεωμένα) εργαλεία του λόγου: μια έκφραση στα μέτρα της ομιλίας και των πραγμάτων. Μας έμαθε δηλαδή να μιλούμε και πάλι σωστά και λειτουργικά για τα πράγματα.
Βρήκε στην εποχή του μια γλώσσα που είχε παγώσει στην επιφάνεια και δεν κυκλοφορούσε στο βάθος των σχέσεων: από εκεί ηχούσε χωρίς έρμα προς τα πάνω μετέωρη και δεν διείσδυε καν στη συνείδηση και τη συναλλαγή του καιρού. Βρήκε την έτοιμη γλώσσα της συντεχνίας με την υψηλή τάχα συχνότητα τόνου και την τυποποιημένη γραμματική, ρυθμιστική ακόμη και για την ποίηση. Και στη θέση τους έβαλε την ανοιχτή και κοινή λειτουργία του λόγου. Στη θέση του νεκρού γλωσσικού κώδικα τη ζωντανή και ελεύθερη ομιλία. Και αυτή ακριβώς υπήρξε μια σιωπηρή επανάσταση. Η γλώσσα ως ομιλία ξανάγινε δια μιας επικοινωνία, ξανάγινε μετάδοση όχι πληροφορίας αλλά μηνύματος, ξανάγινε ποίηση.
Μια ομιλία τρέχουσα, εξαργυρωμένη από το παρόν και από την αγορά ή αναδυόμενη από το παρελθόν και τα κείμενα. Που μηδένιζε την απόσταση της ποίησης και από την κοινή ή καθημερινή συνεννόηση και από τη δημόσια ανακοίνωση ή εξαγγελία. Από την κοινή συνεννόηση χωρίς να απορρυθμίζεται η φράση, από την επίσημη εξαγγελία χωρίς να υπερυψώνεται ο τόνος. Για πρώτη φορά μάθαμε να χρησιμοποιούμε μαζί του αδίσταχτα τις πιο αγοραίες λέξεις και φράσεις: «αλιτήριος», «καζίνο», «πραμάτεια», «παλιόπαιδο σωστό», «τέτοιες ξυπνάδες όμως πέρασι δεν έχουνε σε μας», «ζητώ ο ταλαίπωρος να μπαλωθώ», «οι ελαφροί ας με λέγουν ελαφρόν», «δεν αποδείχθηκε· ας πάει να λέει».
Και με τη δέουσα περίσκεψη να επιστρατεύομε άλλες γλωσσικές σκευές, διασκευές και σκευωρίες του εποικοδομήματος: «τόγιες», «παράταξι», «ραδιουργίες», «οι αστρολόγοι (οι πληρωμένοι) της αυλής εφλυαρούσαν», «τους τρέμουνε τους μάρτυρας μας οι ψευτοθεοί». Η γλώσσα σε όλη την ιστορική διαδρομή και τη στρατηγικότητά της που μέσα της έχει χωνέψει και ο μηχανισμός ο εξουσιαστικός της γραφειοκρατίας.
Ρεαλιστική γραφή
Έτσι είδαμε να σημειώνεται στα ίδια πάντα γηγενή του πλαίσια, η αλλαγή μπροστά μας όλου του ποιητικού τοπίου. Άλλαξε εκεί ακόμη και το σώμα και η φόρμα του ποιήματος. Η φόρμα η επίσημη και ο τόνος ο συγκρατημένος της εξαγγελίας, πίσω από τα καθαρά διαγραφόμενα και παρ' όλα αυτά διαρρηγμένα πατρογονικά μοντέλα - είδη του ποιήματος, λ.χ. το επίγραμμα:
Ανδρείοι σεις που πολεμήσατε και πέσατ' ευκλεώς·
τους πανταχού νικήσαντας μη φοβηθέντες.
Μα πιο πολύ, με τη χαλάρωση του μέτρου και την ανισοσυλλαβία ειδικά των στίχων, έγινε ακουστική και φυσικότερη η ροή του λόγου: η στιχουργία από ποιητική λύθηκε και έγινε πεζή, θυμίζοντας πατήματα πεζόρρυθμων ιάμβων και αφηγηματική ή ρητορική πλοκή και σύνταξη παρμένη από την καθημερινή ομιλία. Λ.Χ-:
Τον χρόνο εκείνον βρέθηκε χωρίς δουλειά-
και συνεπώς ζούσεν απ' τα χαρτιά,
από το τάβλι, και τα δανεικά.
Ή και:
Κουτός! στο κόμμα να μπλεχθεί της Άννας —
που να μην έσωνε να τη στεφανωθεί
ο κυρ Ανδρόνικος ποτέ. Είδαμε προκοπή
από το φέρσιμο της, είδαμε ανθρωπιά;
Από την αποφόρτιση αυτή και τις αντίστοιχες νέες πλοκές του λόγου -την αφηγηματική και τη ρητορική- επωφελήθηκε η ποίηση μας. Κοντά του μάθαμε τη ρεαλιστική γραφή, την αυστηρά πληροφοριακή και περιγραφική, καθώς και τη διανοητική, που συμπεραίνει, συζητά, συγκρίνει, σχολιάζει. Μάθαμε να ακριβολογούμε και να ευστοχούμε, να βλέπομε το πράγμα και το πρόβλημα του. Με σχόλια ανάλογα και αντιπαραβολές και διάλογους και πορίσματα, σε κάθε δράμα της ζωής ή έκβαση της Ιστορίας.
Ιστορία και ζωή
Σ' αυτά τα γλωσσικά και εκφραστικά τοπία κινηθήκαμε και εμείς και προβληματιστήκαμε ανάλογα. Εκεί γνωρίσαμε μια ποίηση που δεν παράγει καταρχήν και αποκλειστικά συγκίνηση, για τέρψη των αυτιών, αλλά παράγει κατασταλαγμένη εμπειρία, προβληματική και σκέψη. Π.χ.:
Υπεροψίαν και μέθην θα είχε ο Δαρείος
ή:
Τρέμουν οι σπιτικοί μικροί θεοί
και προσπαθούν τ' ασήμαντα των πρόσωπα να κρύψουν
και τέλος:
Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα,
ήδη θα το κατάλαβες η Ιθάκες τι σημαίνουν.
 |
| ΜΕΤΑΞΟΤΥΠΙΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΦΙΛΟΤΕΧΝΗΣΕΙ Ο ΑΛΕΚΟΣ ΦΑΣΙΑΝΟΣ. |
Μία ποίηση που δείχνει από μέσα εκκρεμή την ανθρωπολογία, την κοσμολογία, τη θεολογία της. Που αποκαλύπτει τα διλήμματα των συνειδήσεων, τα αδιέξοδα του ανθρώπου στα μεταίχμια της Ιστορίας, τους φενακισμούς του θείου. Και όλα αυτά στα πιο ακραία κέντρα του πολιτισμού και μέσα απ' τη συγκλίνουσα διάσταση του ασκητικού και του κοσμοπολίτικου, του ατομικού και του συλλογικού, του ιδιωτικού και καθημερινού και ταυτοχρόνως του δημόσιου και του ιστορικού. Και όπου ο χρόνος, ο απώτερος και ο πρόσφατος, είναι αδιαίρετος και αείποτε παρών: εκείνος δεν απολιθώθηκε ποτέ μέσα σε αυτόν και αυτός τροφοδοτείται πάντοτε από τα σύμβολα εκείνου:
Ίσως αυτήν την ώρα εις κανενός γειτόνου σου
το νοικοκερεμένο σπίτι μπαίνει -
αόρατος, άυλος - ο Θεόδοτος,
φέρνοντας τέτοιο ένα φρικτό κεφάλι.
Μας δίδαξε μια ποίηση και γλώσσα, όπως η ιστορία και η ζωή, πολυεπίπεδη, διασταυρούμενη, παλίμψηστη.
Αντιφάσεις των εγκοσμίων
Μες στα διασταυρούμενα επίπεδα και κάτω από τις επανεγγραφές της, αναγνωρίζονται -σαν σε βαθιά δομή- και ξαναδοκιμάζονται έως τις μέρες μας οι διαχρονικοί της άξονες: από τη μια πλευρά ο έλεος και ο φόβος και από την άλλη η ειρωνεία και η επίγνωση των αντιφάσεων των εγκόσμιων. Και τότε, σαν σε αδιέξοδες στοές ή στενοσόκακα, οι ήρωες, ας είναι και επώνυμοι, κινούνται και είναι αντιήρωες. Και αντίθετα η ανώνυμη χειρονομία και στιγμή προβάλλει στα επίκεντρα και αποκτά σχεδόν ιστορική διάσταση. Ενώ, κάτω από τα «περικαλλή αγάλματα» όπου υποκρίνονται θεατρικότατα «ο ψεύτης χριστιανός επίσκοπος Πηγάσιος» και «ο ψεύτης χριστιανός ηγεμονίσκος Ιουλιανός», πίσω από τις νύχτες και τις μέρες όπου ξέπεσε αντίστοιχα, εκεί στην Αντιόχεια Ένας εξ αυτών και εδώ στην Αλεξάνδρεια ένας Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης ή μέσα από τους καυγάδες των καταγώγιων της Οσροηνής όπου χτυπήθηκε ο «πλατωνικός» Χαρμίδης, μέσα και πίσω και βαθύτερα από αυτά, ακούγεται σαν εκκρεμές και συμπερίληψη ζωής ο χρόνος της στιγμής ο πιο σπαραχτικός και ο πιο προσωπικός:
Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασεν η ώρα.
Δώδεκα και μισή. Πώς πέρασαν τα χρόνια.
Νεότερος γενάρχης
Αλλά τα προαναφερόμενα, χαλάρωση του μέτρου και της φόρμας, στροφή προς την πεζολογία και τη γραφειοκρατία, κατάλυση των χρονικών συμβάσεων με την ελεύθερη επικοινωνία παρελθόντος και παρόντος, διανοητική συγκίνηση και διαρκής υποβολή της αντιφατικότητας των ανθρωπίνων με την ειρωνεία, αυτά τα είδαμε αργότερα και μάλιστα τελείως αποδεσμευμένα και αχαλίνωτα με τα μοντέρνα ρεύματα και με την εισβολή του υπερρεαλισμού στη χώρα μας.
Τι χρησιμεύει τότε ο Καβάφης; Γιατί διατηρείται -αν διατηρείται ως νεότερος γενάρχης μας- και πού βρίσκεται η πρωτοτυπία του ακόμη και στις μέρες μας; Διατηρείται ως γενάρχης, γιατί είναι ο πρώτος καταθέτης ή διδάξας τη μεταστροφή προσανατολισμού στην ποίηση της χώρας μας. Για μας υπήρξε και είναι ένας πρωτοπόρος που μας χαλιναγωγεί. Μας ασφαλίζει ακριβώς απ' την αποχαλίνωση και την αμετροέπεια του νόθου, όχι βέβαια του γνήσιου, μοντερνισμού. Και προπαντός μας είναι με τα θέματα, τη γλώσσα και την τεχνική του λόγου του, οικείος. Και έτσι μας προφυλάσσει απ' τους κινδύνους και την περιπέτεια του πολιτιστικού αποχρωματισμού ή ξενισμού. Είναι απ' το βάθος του ένας ρυθμιστής και ισοσταθμιστής, θα έλεγα, της ίδιας της οργανικότητας των νεοτερισμών και κάθε είδους πειραματισμού μας.
Μοντέρνα αναδίπλωση
Για τους μοντέρνους -εννοώ τους πιο ακραίους- η διακοπή κάθε δεσμού με την παράδοση είναι δεδομένη. Και η ριζοσπαστικότητα εκφράζεται εξαιρετικά και εμφανέστερα σ' αυτούς στην επιφάνεια της μορφής. Ανατροπή της καθιερωμένης λογικής και γλώσσας, που με τόλμη αποτυπώνεται, συμπαρασύροντας εικονοκλαστικά και τα περιεχόμενα στην έκφραση. Καινούριοι τρόποι, έστω και αν διακινούνται κάποτε μ' αυτούς οι ίδιοι μύθοι. Και τότε η καταφυγή τους στη θεματική του παρελθόντος τεχνουργείται. Και όμως δεν είναι παρά μια μοντέρνα αναδίπλωση.
Μοντέρνα αναδίπλωση που τεχνουργείται είναι λ.χ. απ' τα παράγωγα του εικονισμού και ο Φληβάς ο Φοίνικας του Ελιοτ και ο Ελπήνορας του Πάουντ. Ας τα συγκρίνομε αντίστοιχα απ' την άποψη του θέματος που μας ενδιαφέρει, λ.χ. με το Δέησις ή το [Σαμίου] Επιτάφιον και την Ιθάκη του Καβάφη. Εδώ δεν έχουμε αναδίπλωση ή τέχνασμα. Θεματική και έκφραση αναδύονται αυτούσια από τη βάση της παράδοσης και όμως, ό,τι απορρέει απ' την ανάδυση τους είναι μια καινούρια ποίηση.
Επιρροή από τη Δυτική Ευρώπη
Η τελευταία διαπίστωση μας οδηγεί στη σύγκριση: από τους τρεις πατέρες της νεότερης λογοτεχνίας μας ο Κάλβος και ο Σολωμός πρώτα βαφτίζονται στα ρεύματα της Δυτικής Ευρώπης και ύστερα, πατώντας από το μεσαίωνα στην αναγέννηση και από αναγέννηση σε μια επόμενη ακμή -και όχι παρακμή- αποχειραγωγούνται και αναδείχνονται πρωτότυποι και κορυφαίοι ποιητές του τόπου μας· ενώ ο Καβάφης είναι ο μοναδικός και ανεπανάληπτος που βγαίνει μέσα απ' την ελληνική παράδοση και γίνεται Ευρωπαίος., πρωτοπορεί συμβάλλοντας ως Έλληνας και με όλη την παράδοση του χώρου του, στην ανανέωση της ποίησης στη σύγχρονη Ευρώπη. Με τη σπουδαία αυτεπίγνωση πως είναι, καθώς γράφει ο ίδιος (στο «Αυτοεγκώμιο»), «ποιητής των μελλουσών γενεών».
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΒΑΦΗΣ Ο ΠΟΙΗΤΗΣ ΤΟΥ ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 1998
from ανεμουριον https://ift.tt/2TSmOVt
via IFTTT