 |
| Η αναγέννηση της Ελλάδος, θέμα σε λαϊκό πίνακα (ακουαρέλα). Η Κωνσταντινούπολη στο βάθος με την Αγιά Σοφιά και μπροστά ο Μωάμεθ εμβρόντητος παρακολουθεί. Τα δυο αυτά στοιχεία και ο τελευταίος αυτοκράτορας υπήρξαν για αιώνες καημός και όραμα των σκλαβωμένων ορθόδοξων. Ως θέματα επανέρχονται τακτικά σε λαϊκές λιθογραφίες, σε τοιχογραφίες αρχοντικών σε Θεσσαλία και Μακεδονία, σε αναμνηστικά αντικείμενα κ.α. (φωτ.: Μουσείο Μπενάκη). |
Η μορφή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου συνδέεται άμεσα με το κοσμοϊστορικό γεγονός της αλώσεως της Πόλης, και έτσι ακριβώς περνάει στις ποικίλες εκφάνσεις της τέχνης, σε περιγραφές, ποιήματα και αφηγήσεις. Υπάρχουν ωστόσο και κείμενα που αναφέρονται πρωταρχικώς στον τελευταίο αυτοκράτορα, ενώ η άλωση περνάει σε δεύτερο επίπεδο. Εδώ θα περιοριστούμε να αναφέρουμε ορισμένα μόνο από τα κείμενα αυτά, διότι το υλικό είναι τόσο εκτεταμένο ώστε θα μπορούσε να αποτελέσει θέμα ολόκληρου βιβλίου. Στις παραδόσεις, διηγήσεις, θρύλους, προρρήσεις, στους θρήνους και στα δημοτικά τραγούδια του ελληνικού λαού υπάρχει πλήθος αναφορών στην Άλωση αλλά και στη μορφή του Κωνσταντίνου, του μαρμαρωμένου βασιλιά. Οι ΘΡΗΝΟΙ είναι λόγια μεταβυζαντινά ποιήματα, όπου αποτυπώνεται ο πόνος για την πτώση της βασιλεύουσας αλλά και η ελπίδα ότι όλα θα γίνουν ξανά σαν πρώτα. Ο ηρωϊκός βασιλιάς εμφανίζεται στις τελευταίες του στιγμές κυρίως στο Θρήνο που έχει τίτλο ΑΝΑΚΑΛΗΜΑ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ. Από τις παραδόσεις η πιο γνωστή είναι για τον Μαρμαρωμένο βασιλιά, που λίγο πριν σκοτωθεί τον άρπαξε άγγελος Κυρίου και τον απόθεσε σε μια σπηλιά, όπου θα παραμείνει μαρμαρωμένος ώσπου να τον σηκώσει ο άγγελος για να ξαναπάρει πίσω την Πόλη. Σε πολλά δημοτικά τραγούδια για την άλωση περιγράφεται ο ηρωικόε του θάνατος καθώς και ο μυστικός του τάφος κάπου στην Κωνσταντινούπολη. Από αυτά τα τραγούδια, κυρίως τα ποντιακά, υπό τη μορφή θρήνων, εστιάζονται στη μορφή του Παλαιολόγου, που τον ονομάζουν Ο ΕΛΛΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ.
Μαζί με την πίστη και τη γλώσσα τους, μ’ αυτούς τους θρύλους και τις παραδόσεις για την ανάσταση του γένους, διατηρούσαν τις ελπίδες τους οι ραγιάδες στα δύσκολα χρόνια της οθωμανικής κατοχής. Είναι χαρακτηριστική η νομική επιχειρηματολογία του Κολοκοτρώνη σε σχετική συζήτηση με τον καπιτάν Χάμιλτον: Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΜΑΣ (=Ο ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ) ΕΣΚΟΤΩΘΗ, ΚΑΜΙΑ ΣΥΝΘΗΚΗ ΔΕΝ ΕΚΑΝΕ. Και πράγματι έτσι είναι, η Πόλη δεν παραδόθηκε, γι’ αυτό λέει ο Κολοκοτρώνης: ΕΜΕΙΣ ΚΑΠΙΤΑΝ ΧΑΜΙΛΤΟΝ ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΚΑΜΑΜΕ ΣΥΜΒΙΒΑΣΜΟ ΜΕ ΤΟΥΣ TΟΥΡΚΟΥΣ....
Ποιήματα και τραγωδίες
Το πρώτο δραματουργικό κείμενο που αναφέρεται στον Παλαιολόγο είναι η τραγωδία του Ιωάννου Ζαμπελίου ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ που γράφτηκε το 1818 και γνώρισε κάποια σκηνική επιτυχία. Τα μεγάλα ονόματα των αυτοκρατόρων και τα σπουδαία ιστορικά γεγονότα της Αυτοκρατορίας δεν είχαν λησμονηθεί. Ο μεγαλοϊδεατισμός και η προοδευτική αποκατάσταση του Βυζαντίου στη νεοελληνική συνείδηση, από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, έδωσε την αφορμή να γραφτούν ποιήματα και τραγωδίες με θέμα την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως κυρίως, όπου βέβαια προεξάρχει η μορφή του Παλαιολόγου. Στα έργα του Τερτσέτη ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ και ΤΟ ΟΝΕΙΡΟΝ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ παρουσιάζεται ο τελευταίος αυτοκράτορας, μάλιστα στο δεύτερο ο Όθωνας βλέπει στον ύπνο του τον Παλαιολόγο. Το 1894 παίχτηκε στην Αθήνα η ΠΟΛΕΩΣ ΑΛΩΣΙΣ του Μωραϊτίδη, ενώ το 1891 ο Παπαδιαμάντης στο ποίημά του Η ΚΟΙΜΑΜΕΝΗ ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΑ αναφερόμενο στο θάνατο της πριγκίπισσας Αλεξάνδρας, αφιερώνει τις πιο πολλές στροφές στον ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟ ΒΑΣΙΛΙΑ. Γενικότερα, το κεφάλαιο Βυζαντινή θεματογραφία στη Νεοελληνική λογοτεχνία παραμένει σχεδόν ανερεύνητο.
Το εκτεταμένο αφηγηματικό ποίημα του Γεωργίου Χρ. Ζαλοκώστα ΤΟ ΣΠΑΘΙ ΚΑΙ Η ΚΟΡΩΝΑ περιγράφει με αρκετή επιτυχία τις τελευταίες στιγμές και το θάνατο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, με σαφές λαϊκότροπο αντιδυτικό μένος. Στο ίδιο κλίμα είναι γραμμένο και το ποίημα του Αχιλλέως Παράσχου ΑΙ ΔΥΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΙ. Ο Γεώργιος Βιζυηνός στην ποιητική του συλλογή ΑΤΘΙΔΕΣ ΑΥΡΑΙ έχει ένα πολύστιχο ποίημα με τίτλο Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ που απηχεί τον θρύλο για τον τάφο του βασιλιά κάτω από τον Πύργο της Χρυσής Πύλης. Τον τάφο του βασιλιά που κοιμάται κάτω από τα υπόγεια της Αγίας Σοφίας μνημονεύει ο Μωραϊτίδης σε πασχαλινά άρθρα του 1888 και πιο εκτεταμένα στο διήγημα ΧΡΙΣΤΟΣ ΒΟΣΚΡΕΣ του 1901. Τίτλους όπως Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ και Η ΜΕΓΑΛΗ ΙΔΕΑ βρίσκουμε στα γραφτά του Χρήστου Χρηστοβασίλη.
Η δεύτερη αθηναϊκή σχολή, με προεξάρχοντες τον Κωστή Παλαμά και τον Γεώργιο Δροσίνη, θυμάται συχνά την ηρωική μορφή του Παλαιολόγου. Για παράδειγμα θα μπορούσε να αναφερθεί το ποίημα του Κωστή Παλαμά ΤΟ ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑ, του Δροσίνη ΠΕΝΤΕ ΑΙΩΝΕΣ και Ο ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ, και του Ιωάννη Πολέμη Η ΒΟΥΒΗ ΚΑΜΠΑΝΑ και ΤΟ ΧΡΥΣΟ ΔΙΣΚΟΠΟΤΗΡΟ. Η μορφή του Κωνσταντίνου επανέρχεται ενθουσιαστικά κατά την περίοδο των εθνικών επιτυχιών του 1912-1920, ακόμη και σε λιθογραφίες των γεγονότων, αλλά και θρηνητικά μετά την καταστροφή του 1922.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, που είναι περισσότερο βυζαντινός από ό,τι τον φανταζόμαστε, διαβάζει και αυτός πολλά βυζαντινά κείμενα και μελέτες, δύο σε ποιήματά του, το ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΠΑΛΙΟΛΟΓΟΣ (1923) και ΠΑΡΘΕΝ (1921) αποτυπώνουν συγκινητικά τον θάνατο του Κωνσταντίνου και το πάρσιμο της Πόλης. Ο Στρατής Μυριβήλης στα διηγήματά του ΠΟΛΕΜΟΣ, ΤΟ ΛΟΥΛΟΥΔΙ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ, αλλά και στο μυθιστόρημά του Η ΖΩΗ ΕΝ ΤΑΦΩ καταγράφει μεγαλοϊδεατίστικες συμπεριφορές του λαού, με αναφορές στο Μαρμαρωμένο βασιλιά. Ίσως το πιο συγκινητικό διήγημα με επίκεντρο τη μορφή του Παλαιολόγου είναι το ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ ΤΟΥ 1448 μ.Χ. του Μ. Καραγάτση. Όπως και η πιο επιτυχημένη τραγωδία είναι Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ του Νίκου Καζαντζάκη, που μελοποιήθηκε από τον Καλομοίρη. Αρκετές τραγωδίες με τίτλο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, όχι τόσο γνωστών συγγραφέων, έχουν κατά καιρούς παρασταθεί θεατρικά. Μια άλλη ενότητα είναι οι διάφορες πατριωτικές και σχολικές ποιητικές ανθολογίες, όπου επαναλαμβάνουν τέτοια θέματα. Ως παράδειγμα θα μπορούσε να αναφερθεί η συλλογή ΝΕΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΜΟΥΣΑ του Κυπρίου Ιωάννου Περδίου, Λευκωσία 1931, στις πρώτες σελίδες της οποίας βρίσκουμε ποιήματα με με τίτλους όπως, Ο ΔΙΚΕΦΑΛΟΣ ΑΕΤΟΣ, Η ΑΠΟΦΡΑΣ ΤΡΙΤΗ, Η ΚΟΜΜΕΝΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ, ΣΤΟΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΝ, ΣΩΠΑΣΕ ΚΥΡΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ. Μέσα στην Κατοχή, ο Κωνσταντινοπουλίτικης καταγωγής Νίκος Εγγονόπουλος αναφέρεται στον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο στο ποίημα ΜΠΟΛΙΒΑΡ, όπου η ποιητική φωνή ρωτά τον Νοτιοαμερικανό ήρωα: ΜΗΠΩΣ ΝΑΣΑΙ, ΑΡΑΓΕΣ, ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΜΥΡΙΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΠΟΥ ΠΗΡΕ, ΚΙ ΑΦΗΣΕ, ΔΙΑΔΟΧΙΚΑ, Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ;
Μεταπολεμικά
Τα τετρακόσια χρόνια μετά την Αλωση γιορτάστηκαν επίσημα και πανηγυρικά το 1953, και πολλοί ξαναθυμήθηκαν τον ηρωικό αυτοκράτορα, όπως ο Θ. Φραγκόπουλος στο ποίημά του ΩΣ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ. Ο Φώτης Κόντογλου δημοσίευσε το ΘΡΗΝΗΤΙΚΟ ΣΥΝΑΞΑΡΙ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ, του βασιλιά που Η ΚΟΡΟΝΑ ΤΟΥ ΗΤΑΝ ΤΟ ΑΓΚΑΘΙΝΟ ΣΤΕΦΑΝΙ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ και ζωγράφισε την όμορφη εικόνα του ως αγίου.
Εξάλλου, μια κωμική σκηνή από παράσταση κάποιας Άλωσης της Κωνσταντινουπόλεως διαβάζουμε στη ΛΩΞΑΝΤΡΑ της Μαρίας Ιορδανίδου, όπου ο Μωάμεθ μονομαχεί με τον Παλαιολόγο και οι θεατές επιτίθενται κατά του Μωάμεθ ορμώντας πάνω στη σκηνή!
Το 1972 στη συλλογή του ΑΙΝΟΣ ΚΑΙ ΘΡΗΝΟΣ ο Γ. Αθάνας περιλαμβάνει τα ποιήματα, Ο ΜΑΡΜΑΡΩΜΕΝΟΣ, ΚΟΚΚΙΝΗ ΜΗΛΙΑ και Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ. Αλλά το πιο θαυμαστό από τα ποιήματα που έχουν γραφτεί περιλαμβάνεται στη συλλογή ΤΑ ΕΤΕΡΟΘΑΛΗ (1974), του Οδυσσέα Ελύτη και έχει τίτλο ΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΥ. Αξίζει να παραθέσουμε λίγους στίχους από το ποίημα:
Έτσι καθώς εστέκονταν ορθός μπροστά στην Πύλη κι άπαρτος μες στη λύπη του
Μακριά του κόσμου, που η ψυχή του γύρευε να λογαριάσει στο φάρδος Παραδείσου.
Και σκληρός πιο κι απ' την πέτρα που, δεν τον είχανε κοιτάξει τρυφερά ποτέ, κάποτε τα στραβά δόντια του άσπριζαν παράξενα.
[...]
Πάντοτε με μια λέξη μες στα δόντια του άσπαστη κειτάμενος
Αυτός ο τελευταίος Έλληνας!.
Στα τελευταία χρόνια έχουν επίσης δημοσιευθεί αρκετά μυθιστορήματα, μυθιστορηματικές βιογραφίες, θεατρικά έργα, αλλά και βιβλία για παιδιά, με τίτλους για τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο ή την Αλωση. Από αυτά ξεχωρίζουν τρία έργα που έχουν τίτλο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ, των Χρ. Ζαλοκώστα, Κώστα Κυριαζή και Αλκη Τροπαιάτη, ενώ από τα μυθιστορήματα ξεχωρίζουν το ΕΑΛΩ Η ΠΟΛΙΣ της Τατιάνα5ς Σταύρου και το ΠΗΡΑΝ ΤΗΝ ΠΟΛΗ, ΠΗΡΑΝ ΤΗΝ..., της Μαρίας Λαμπαδαρίδου - Πόθου.
Όσα μνημονεύθηκαν παραπάνω, αποτελούν απλώς μικρό δείγμα ενός από τα ωραιότερα, όσο και αγνοημένα, κεφάλαια της ιστορίας και κριτικής της νεότερης λογοτεχνίας μας.
Η ΑΛΩΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 2000
from ανεμουριον https://ift.tt/38IgDHI
via IFTTT