Μια πρώτη προσπάθεια έρευνας πάνω στις θεματικές των εργατικών λαϊκών τραγουδιών, υπό ευρεία έννοια, πραγματοποιήθηκε το 1998-1999 [1]. Δουλεύοντας τότε ένα υλικό που ξεπερνούσε τα χίλια τραγούδια, οδηγηθήκαμε, με βάση το θεματολογικό περιεχόμενο, να τα κατατάξουμε σε πέντε μεγάλες κατηγορίες :
1. Επαγγέλματα
2. Μετανάστευση
3. Συνθήκες ζωής και κοινωνική αδικία
4. Δρόμοι παράλληλοι με την ελληνική ιστορία
5. Συνθήκες εργασίας και διεκδικητικοί αγώνες
Νωρίς έγινε αντιληπτό ότι εδημιουργείτο εν δυνάμει μια έκτη κατηγορία, που αφορούσε την ψυχαγωγία και τη διασκέδαση των εργαζομένων, καθώς πολλά από τα τραγούδια των άλλων κατηγοριών μπορούν να «μετακινηθούν» και να συναποτελέσουν μια νέα. Αναγνωρίζοντας ότι υπάρχουν συχνές θεματικές αλληλοκαλύψεις, θεωρούμε πολύ πιθανόν, σε μια περαιτέρω προσέγγιση να υπάρξουν μεταθέσεις ή και δημιουργία νέων κατατάξεων, με άλλες κατηγορίες και υποκατηγορίες. Η μελέτη του υλικού οδηγεί σε ενδιαφέρουσες επισημάνσεις και συμπεράσματα:
α) Τα νεώτερα τραγούδια των πόλεων, στη μεγάλη τους πλειοψηφία, έχουν ως κεντρική θεματολογία τις σχέσεις των δύο φύλων σε όλες τις εκδοχές και με βασικό χαρακτηριστικό την αμοιβαία αγάπη που γεννιέται από την έλξη και την ερωτική επιθυμία.
β) Από τα τραγούδια αυτά, που χρονικά συμπίπτουν με την περίοδο ανάπτυξης των κοινωνικών αγώνων, εκείνα που προσανατολίζονται σε ευρύτερα κοινωνικά θέματα είναι, κυρίως, τα λεγάμενα «λαϊκά», με κύριο άξονα τα ρεμπέτικα, και λιγότερο τα λεγάμενα «ελαφρά». Στα τραγούδια της επιθεώρησης, επίσης, υπάρχει λίαν ενδιαφέρον υλικό, που συνδυάζεται με την πολιτική σάτιρα και που δεν έχει ακόμη επαρκώς καταγραφεί.
Μάρκος Βαμβακάρης, Ανέστης Δελιάς, Στράτος Παγιουμτζής, Γιώργος Μπάτης. Μέλη-ιδρυτές της πειραιώτικης κομπανίας «Τετράς η ξακουστή του Πειραιώς», που, δίνοντας στο μπουζούκι την πρωτοκαθεδρία, δημιούργησαν νέο ύφος που επικράτησε πανηγυρικά.
γ) Σε επίπεδο θεματολογίας πρέπει πάντοτε να λαμβάνεται υπ’ όψιν η βαθιά τομή που δημιούργησε η προληπτική λογοκρισίας, που επεβλήθη το 1937 από τη μεταξική δικτατορία, εξακολούθησε «βελτιωμένη» στα χρόνια της Κατοχής και, δυστυχώς, συνεχίστηκε ουσιαστικά μέχρι το 1981, τυπικά δε μέχρι το 1994. Το κατασταλτικό αυτό μέτρο καθόρισε το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι δημιουργοί. Επομένως, μετά το 1937, μέσα στους στίχους των τραγουδιών, πρέπει να αναζητούνται και άλλες αναγνώσεις, και να εντοπίζονται κομβικές λέξεις-κλειδιά, που πιθανότατα κρύβουν και άλλα νοήματα. Διότι η συντριπτική πλειοψηφία των δημιουργών ήταν, κατά τεκμήριο, με το μέρος της ελεύθερης (πλην φιμωμέvnς) έκφρασης.
ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΙΚΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΡΗΞΗ
Η έναρξη της μεσοπολεμικής περιόδου συνέπεσε περίπου με την έναρξη της λειτουργίας (μετά το 1924) των δισκογραφικών εταιρειών, που έδωσε τη δυνατότητα καταγραφής και διάδοσης των παλαιότερων τραγουδιών της παράδοσης, αλλά και της συντριπτικής πλειοψηφίας των νέων δημιουργιών, οι οποίες έφτασαν σε απίστευτους αριθμούς. Κυριάρχησαν, όπως ήταν φυσικό, οι εκ Μικράς Ασίας Ελληνες συνθέτες, στιχουργοί και ερμηνευτές, ιδιαιτερότητα που χαρακτήρισε όλη αυτήν την περίοδο. Εκπληκτική πρέπει να θεωρηθεί η δισκογραφική παραγωγή σε θεματικές κοινωνικού προσανατολισμού, αν ληφθεί υπ’ όψιν ότι οι εργαζόμενοι γενικά και η εργατική τάξη ειδικότερα μόλις περνούσαν από την παιδικότητα στην πρώτη ωριμότητά τους.
Ο συνθέτης Δημήτρης Σέμσης, το βιολί, ο Αγάπιος Τομπούλης, με το ταμπούρι, και η Ρόζα Εσκενάζυ, το 1923 (Ηλίας Πετρόπουλος. «Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα», Βιβλιόραμα).
Με βάση την προαναφερθείσα κατηγοριοποίηση, επισημαίνουμε τα εξής:
Τραγούδια με θέμα τα επαγγέλματα δημιουργούνται τα περισσότερα από κάθε άλλη περίοδο. Κι όχι μόνον αυτό: υπάρχει, κατά ομάδες επαγγελμάτων, μεγάλος αριθμός τραγουδιών, όπως π.χ., στα επαγγέλματα που σχετίζονται με τη θάλασσα: ψαράδες και ψαράδικα, θερμαστές, ναύτες και ναυτάκια, σφουγγαράδες, βαρκάρηδες και άλλα πολλά, εμφανίζονται, τα περισσότερα, για πρώτη φορά, με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες από τη δουλειά, τη ζωή και τη διασκέδαση. Άλλη ομάδα αποτελούν τα επαγγέλματα της αγοράς: ο μανάβης, ο χασάπης, ο λαχαναγορίτης, οι αυγουλούδες κ.λπ. εξαίρετα τραγούδια γράφονται επίσης για τους τεχνίτες, τους εργάτες, τις μοδιστρούλες, τις καπελούδες, τις πλύστρες κ.λπ. Επισημαίνουμε ότι μια μεγάλη παραγωγή τραγουδιών αυτής της θεματολογίας έχει επηρεαστεί από το ότι πολλοί από τους δημιουργούς του λαϊκού τραγουδιού ασκούσαν παράλληλα και άλλο επάγγελμα -συνήθως το κύριο- που εμπίπτει σε αντίστοιχες κατηγορίες. Πιο συγκεκριμένα, από τα μέχρι στιγμής στοιχεία, ο Μάρκος Βαμβακάρης ασκούσε, αφού είχε κάνει όλες τις δουλειές του ποδαριού, το επάγγελμα του εκδορέως στα σφαγεία της Αθήνας και του Πειραιά, μέχρι το 1940 περίπου. Ο Γιώργος Μπάτης έκανε όλες τις δουλειές του ποδαριού. Ο Στράτος Παγιουμτζής ήταν βαρκάρης, ο Απόστολος Χατζηχρίστος ηλεκτροσυγκολλητής, ο Αντώνης Καλυβόπουλος μηχανουργός. Ο Αντώνης Νταλγκάς ράφτης-γελεκάς. Ο Ευάγγελος Σωφρονίου βιβλιοδέτης. Ο Γρηγόpns Ασίκης κατασκευαστής σιδερένιων κρεβατιών. Ο Κώστας Σκαρβέλης, διευθυντής της Columbia, ήταν τσαγκάρης, ο Μίμης Παπαϊωάννου ψαράς, ο Ιάκωβος Μοντανάρης υπάλληλος σε τράπεζα. Από το τεράστιο πλήθος των μουσικών πρέπει να είναι λίγοι αυτοί που, στη διάρκεια της ζωής τους, άσκησαν αποκλειστικά το επάγγελμα του μουσικού. Τραγούδια της μετανάστευσης και της ξενιτιάς παρατηρούμε ότι δημιουργούνται περισσότερα από όσα θα περίμενε κανείς, δεδομένου ότι από το 1924 έχει απαγορευθεί η ελεύθερη μετανάστευση στις ΗΠΑ, και εν γένει έχουν περιοριστεί σημαντικά οι μετακινήσεις των Ελλήνων προς το εξωτερικό για μόνιμη εγκατάσταση.
Τέσσερις μεγάλοι δημιουργοί τον λαϊκού τραγουδιού τη δεκαετία του 1930, σε μια σπάνια κοινή φωτογράφηση. Από αριστερά: Κώστας Καρίπης, Κώστας Τζόβενος, Γιάννης Δραγάτσης η Ογδοντάκης, Μήτρος Αραπάκης.
Κορυφαίο, από την άποψη της διάδοσης, πρέπει να θεωρηθεί το τραγούδι «Μη με στέλνεις μάνα στην Αμερική» (1935) των Γεωργίου Καμβύση και Δημήτρη Σέμση με τη Ρίτα Αμπατζή, όπου παρά την έλξη προς απόκτηση χρημάτων που ασκεί ο «Νέος Κόσμος», στο βάθος της ψυχής των Ελλήνων καταγράφεται η επιθυμία να παραμείνουν στη χώρα τους. Η απόγνωση από τις συνθήκες ζωής και εργασίας στη ξενιτιά καταγράφονται στα τραγούδια «Ερημος στην ξενιτιά» (1936) του Κώστα Ρούκουνα και «Στην ξενιτιά απελπισμένος» (1937) του Σωτήρη Γαβαλά. Τραγούδια που περιγράφουν τις συνθήκες ζωής και την κοινωνική αδικία γράφονται πολλά. Κορυφαίο κρίνεται «Το παιδί του δρόμου» (1937) του Βαγγέλη Παπάζογλου, δείγμα πρώιμου νεορεαλισμού που παραπέμπει σε εικόνες από ταινίες του Τσάπλιν, όπως «Το χαμίνι» ή «Τα φώτα της πόλης». Πρέπει να θεωρηθεί τραγούδι έντονου κοινωνικού προβληματισμού, αν ληφθεί επιπλέον υπ’ όψιν ότι ο συνθέτης άλλαξε τον αρχικό στίχο «Ελπίδα έχει στον ντουνιά» σε «Βρέθηκα έτσι στον ντουνιά», μετά τα θλιβερά γεγονότα του Μαΐου του 1936 και τους δεκάδες νεκρούς και τραυματίες απεργούς εργάτες στη Θεσσαλονίκη. Ενα ακόμη τραγούδι αυτής της περιόδου με ακραία κοινωνική κριτική, είναι το «Οσοι έχουνε πολλά λεφτά» του Μάρκου Βαμβακάρη, ο οποίος βάζει σε εξευτελιστική δοκιμασία την άρχουσα τάξη, ιδιαίτερα με την τρίτη στροφή. Τραγούδια που σχετίζονται με σημαντικά ιστορικά και κοινωνικά γεγονότα της περιόδου αναφοράς, υπάρχουν πάμπολλα. Κορυφαίο πρέπει να θεωρηθεί το «Ο Μάρκος υπουργός» (1936), με τις συμπληρώσεις που έγιναν στο πάλκο, όπου η σαρκαστική διάθεση φθάνει στο αποκορύφωμα με το τρίτο δίστιχο, ενώ στην τελευταία (πρόσθετη) στροφή διακρίνουμε, ασαφώς έστω, τις ελπίδες που εναπέθετε ο λαός στο «Παλλαϊκού μέτωπο». Σ’ ένα άλλο τραγούδι, του Παναγιώτη Τούντα, με τίτλο «Εγώ είμ’ η μπολσεβίκα» (1934), προβάλλεται, με πρόσχημα την ταβέρνα και το κρασί, η δυνατότητα απελευθέρωσή της γυναίκας που έδωσε η επανάσταση των μπολσεβίκων το 1917. Γίνεται φανερό ότι μέσα στις λαϊκές τάξεις οι μπολσεβίκοι και οι μπολσεβίκες ήταν συνδεδεμένοι με την επανάσταση, την ελευθερία και τη γυναικεία απελευθέρωση, καθώς η εκτροπή που άρχισε με την επικράτηση του Στάλιν, και οι συνέπειες της, πολύ αργά έγιναν γνωστά στις ευρύτερες λαϊκές μάζες , που ζούσαν με την ελπίδα της παγκόσμιας αλλαγής. Ενα ακόμη τραγούδι του Βαμβακάρη, που δεν κυκλοφόρησε ποτέ, το «Ηθελα να ‘μουν υπουργός» (1937), καταγράφει τα χαρακτηριστικά ισχυρών προσωπικοτήτων όπως ο Χίτλερ, ο Μουσολίνι, ο Κεμάλ και ο Στάλιν, επιλέγοντας για τον τελευταίο την ομοιοκαταληξία «καμάρι-παλικάρι». Στο τραγούδι του Κώστα Ρούκουνα «Η Κρίσις» (1934), με θέμα τις επιπτώσεις της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης του 1929, εντοπίζονται στοιχεία «αναρχο-κομμουνιστικού» περιεχομένου, όπως η αμφισβήτηση των θεσμών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, στην πρώτη στροφή. Το τέλος της προπολεμικής περιόδου του εργατικού λαϊκού τραγουδιού σηματοδοτούν η έκρηξη ελληνοϊ-ταλικού πολέμου και η νίκη του ελληνικού στρατού. Γράφονται πλήθος τραγούδια, από δημιουργούς τόσο του ελαφρού όσο και του λαϊκού ρεπερτορίου. Χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, παλαιότερες επιτυχίες μελωδίες , πάνω στις οποίες προσαρμόστηκαν νέοι στίχοι, σχετικοί με τα γεγονότα.
Από τις νέες δημιουργίες ξεχωρίζουμε τα τραγούδια του Δημήτρη Γκόγκου ή Μπαγιαντέρα: «Ψηλά στης Πίνδου τα βουνό» και «τους Κενταύpous δεν φοβούμαι», καθώς και το τραγούδι του Στέλιου Κηρομύτη «Θα πάρω το ντουφέκι μου», όπου μεταφέρεται από τον δημιουργό το κλίμα και η ψυχολογία των ανθρώπων του ρεμπέτικου, που ένιωθαν την ανάγκη συμμετοχής στον υπέρτατο αγώνα για τη σωτηρία της πατρίδος. Τραγούδια, τέλος, που σχετίζονται με τις συνθήκες δουλειάς και τους κοινωνικούς αγώνες δεν έχουν ακόμη εντοπιστεί στο δισκογραφημένο λαϊκό τραγούδι. Σποραδικά έχουν εντοπιστεί κάποια κείμενα ή προσαρμογές λαϊκών μελωδιών σε παραφράσεις, σε κάποιες επιθεωρήσεις των πλέον ανήσυχων κειμενογράφων του Μεσοπολέμου. Ίσως αυτό να οφείλεται στον γενικό φόβο για τέτοιες αναφορές, ή ακόμα στην κάλυψη αυτού του τομέα από την οργανωμένη μερίδα της εργατικής τάξης, που εκφραζόταν με τραγούδια και εμβατήρια από κοινωνικούς αγώνες εργαζομένων άλλων χωρών: Γαλλία, Ιταλία, ΗΠΑ, Ρωσία. Στις περιπτώσεις αυτές προσάρμοζαν στίχους ελληνικούs σε αλλοεθνείς μουσικές. Τέτοια τραγούδια, όπως «Η Διεθνής», «Μαύρα κοράκια», «Ο Μπετζετάκος», «Βαρσαβιάνκα», «Λόρδος Μπάυρον», «Μπέλλα τσάο», που, ως δάνεια της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης, δεν καταγράφονται στην ντόπια παραγωγή.
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ. ΚΟΥΝΑΔΗΣ
ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ
2003
from ανεμουριον https://ift.tt/34T4JfP
via IFTTT