Φθιώτιδα: Η άγνωστη Φτέρη

Πάντοτε οι άνθρωποι μαγευόταν με την ιδέα ότι θα μπορούσανε με μία χρονομηχανή να ταξιδέψουνε στο παρελθόν.

Σήμερα θα κάνουμε ένα τέτοιο ταξίδι 500 χρόνια πίσω, σε ένα μικρό χωριό της σκλαβωμένης τότε Ελλάδας, και θα γνωρίσουμε τους κατοίκους του, τις ασχολίες τους και τις σχέσεις τους με τους Οθωμανούς κατακτητές.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή….

Πριν μερικά χρόνια, μια εταιρία από την Βουλγαρία αγόρασε από την Τουρκία ένα μεγάλο φορτίο χαρτιού για ανακύκλωση. Κατά την φάση της πολτοποίησης κάποιος παρατήρησε ότι στα παλιά χαρτιά υπήρχαν επιγραφές με αραβικούς χαρακτήρες. Πήρε κάμποσες σελίδες και τις έδειξε σε έναν γνωστό του καθηγητή ιστορίας. Η συνέχεια ήταν συνταρακτική. Τα κείμενα ήταν από το αρχείο των σουλτάνων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και αναφέρονταν σε απογραφές και φορολογίες περιοχών και κατοίκων.

Αμέσως σταμάτησαν την πολτοποίηση των υπολοίπων εγγράφων και ξεκίνησε μια εκτενής μελέτη και μετάφραση, όσων κειμένων σωθήκανε και είχαν ενδιαφέρον για την ίδια την Βουλγαρία. Από αυτή την τυχαία ανακάλυψη, διασώθηκαν και αρκετά αρχεία για την υπόδουλη τότε Ελλάδα. Τα κείμενα όλα ψηφιοποιήθηκαν και βρίσκονται πλέον στη διάθεση των ερευνητών.

Στα χέρια μας λοιπόν βρέθηκε αντίγραφο (ΤΤ-105) από την αναλυτική απογραφή της σημερινής Φθιώτιδας, του έτους 1521. Το κείμενο είναι γραμμένο στην οθωμανική γραφή με αραβικούς χαρακτήρες και φυσικά για να διαβαστεί απαιτεί ιδιαίτερα εξειδικευμένη γνώση.

Είμαστε λοιπόν διπλά τυχεροί γιατί, α) από ένα τυχαίο γεγονός διασώθηκαν τα αρχεία και β) γιατί, από άλλο τυχαίο γεγονός γνώρισα τον κύριο Καλαβέσιο Γεώργιο που είναι άριστος γνώστης της οθωμανικής γραφής και κατάφερε να μας κάνει τις μεταφράσεις των κειμένων.

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν το ταξίδι μας στο χρόνο κι ας βάλουμε την χρονομηχανή 500 χρόνια πίσω, στο έτος 1521 !!!

Έχουν περάσει 68 χρόνια από την άλωση της Πόλης. Βρισκόμαστε σε ένα μικρό χωριό στις πλαγιές της Οίτης. Πάνω από το χωριό δεσπόζει η κορυφή του Γουλινά και λίγο πιο κάτω βρίσκονται αρχαία ερείπια που οι ντόπιοι τα λένε Ελληνικά. Τα είχαν χτίσει οι παλιοί Έλληνες στις εποχές της δόξας τους.

Οι παππούδες διηγούνται στα εγγόνια τους ιστορίες για τον Αυτοκράτορα και την μεγάλη ελληνική Πόλη που έπεσε στα χέρια των βάρβαρων Τούρκων. Ιστορίες που οι ίδιοι έζησαν καθώς κάποιοι έμποροι από το χωριό τους είχαν ταξιδέψει πριν 70 χρόνια στην Πόλη και είδαν με τα ίδια τους τα μάτια, τα λαμπρά παλάτια του αυτοκράτορα Παλαιολόγου, άναψαν ένα κερί στην μαγευτική Αγιά-Σοφιά και περιπλανήθηκαν στα στενά της Βασιλεύουσας θαυμάζοντας περίλαμπρα κτίρια, και μαγευτικούς κήπους. Όμως αλοίμονο !! Όλα αυτά χάθηκαν και ο σκληρός κατακτητής σκλάβωσε όλη τη χώρα και μαζί και το μικρό χωριό μας.

Είμαστε λοιπόν στο 1521 και ξεκινάει μια ακόμη μέρα στο σκλαβωμένο χωριό. Οι άντρες ξυπνάνε νωρίς για να πάνε άλλοι στα χωράφια τους κι άλλοι να βγάλουν για βοσκή τα ζωντανά τους. Οι γυναίκες ετοιμάζουν το φαγητό και τα παιδιά παίζουν αμέριμνα στους δρόμους του χωριού. Κάποιοι νεαροί παίρνουν τα ακόντια και τα τόξα τους να πάνε για κυνήγι (ναι καλά διαβάσατε στο χωριό δεν υπήρχαν πυροβόλα όπλα βρισκόμαστε στο 1521).

Κάποια στιγμή ακούγεται ο καλπασμός αλόγων και ο δυνατός ήχος μιας σάλπιγγας. Ερχονται Τούρκοι στο χωριό ακούστηκαν οι τρομαγμένες φωνές των παιδιών.

Σε λίγη ώρα εμφανίστηκαν στην πλατεία κάποιοι Τούρκοι αξιωματούχοι με τις πολύχρωμες στολές τους και τα λάβαρα του σουλτάνου. Ο μεταφραστής κάλεσε όλους τους ενήλικες κατοίκους του χωριού να έρθουν στην πλατεία. Ο τούρκος αξιωματικός ξεκίνησε να μιλάει και ο δραγουμάνος μετάφραζε στα ελληνικά.

«Ο μεγάλος σουλτάνος μας, Σουλεïμάν ο Μεγαλοπρεπής, διέταξε να γίνει απογραφή σε όλη την αυτοκρατορία, θέλει να ξέρει πόσα χωριά υπάρχουν, πόσοι κάτοικοι ζούνε σε κάθε χωριό και ποια είναι τα ονόματά τους! Επίσης ήρθε η ώρα να πληρώσετε όλοι τους φόρους σας, ώστε να απολαμβάνετε την προστασία του σουλτάνου μας»

Οι χωρικοί μην μπορώντας να κάνουν κι αλλιώς υπάκουσαν. Στήθηκε πρόχειρα ένα τραπεζάκι στην πλατεία κάτω από την σκιά του πλάτανου και κάθισε ο γραφέας με τα σύνεργά του, άπλωσε τα χαρτιά του πήρε το φτερό με την πένα, την βούτηξε στο μελάνι και ξεκίνησε να γράφει. Δεν έγραφε με γράμματα που γράφανε και οι γραμματιζούμενοι του χωριού, ο παππάς κι ο πρόεδρος, αλλά ζωγράφιζε κάτι μαγκουρίτσες που κανείς δεν μπορούσε να καταλάβει. Επίσης έγραφε ανάποδα, από δεξιά προς τα αριστερά.

Ξεκίνησε λοιπόν ο γραφέας να ρωτάει κι ο δραγουμάνος να μεταφράζει:

Όνομα χωριού;

Φτέρη Γιάννη

ΙFTERI YANI λέει ο τούρκος. (Γιατί οι τούρκοι δυσκολευότανε να πούνε στην αρχή της λέξης τα δύο σύμφωνα Φ+Τ και έβαζαν μπροστά το Ι ώστε να τους είναι πιο εύκολα να το προφέρουν).

Ξεκινάει λοιπόν και γράφει (τα βάζουμε με λατινικούς χαρακτήρες ώστε να μπορούμε να διαβάσουμε το πρωτότυπο κείμενο, και ακολουθεί μετάφραση στα Ελληνικά)

KARYE İYİFTERİ YANİ MÜFREZ-İ KARYE-İ KAMYANA HARİC EZ DEFTER TABİ’-İ BADRA

(Χωριό Φτέρη Γιάννη, διαχωρισμένο από το χωριό Καμιανά (Καμπιά). Εκτός καταστίχου. Ανήκει στην Πάτρα-Υπάτη)

Ήταν η πρώτη απογραφή που το χωριό ΦΤΕΡΗ καταγραφόταν ως ανεξάρτητος οικισμός. Στην προηγούμενη καταγραφή είχε συμπεριληφθεί στο γειτονικό χωριό που αναφέρεται ως ΚΑΜΥΑΝΑ, Καμγιανά και σήμερα έχει αλλάξει λίγο η προφορά του και έγινε: Καμγιανάà Καμγιάà Καμπιά.

Στη συνέχεια ξεκίνησαν την απογραφή πηγαίνοντας από σπίτι σε σπίτι. Η σειρά των ονομάτων, μας δείχνει σε γενικές γραμμές και την δομή του χωριού.

Ξεκίνησαν από δύο σπίτια που ήταν στην άκρη του χωριού, που μάλλον οι υπόλοιποι συγχωριανοί τους, τους αντιμετώπιζαν με αντιπάθεια και περιφρόνηση. Εκεί κατοικούσαν δύο από τις φτωχότερες οικογένειες που για να μην φορολογούνται πολύ, είχαν επιλέξει να αλλαξοπιστήσουν, να τουρκέψουν δηλαδή και να απαρνηθούν την θρησκεία των πατεράδων και των παππούδων τους. Όταν κάποιος χριστιανός αλλαξοπιστούσε, οι Τούρκοι του αλλάζανε το όνομα ώστε να αποκοπεί εντελώς από την χριστιανική του καταγωγή.

Ρωτούσε ο δραγουμάνος τα ονόματα και ο γραφέας σημείωνε:

1- MUSTAFA BİN ABDÜLLAH BENNÂK (Μουστάφα, του Αμπντουλλάχ Μπεννάκ)

2- HACİ BİN ABDÜLLAH BENNÂK (Χατζή, του Αμπντουλλάχ Μπεννάκ)

Σχόλιο: Αμφότεροι οι μουσουλμάνοι κάτοικοι είναι ντόπιοι εξισλαμισθέντες. Αυτό φαίνεται από το “πατρώνυμο” bın Abdüllah το οποίο ελάμβαναν σχεδόν άπαντες οι πρώτης γενεάς μουσουλμάνοι αποκοπτόμενοι έτσι από κάθε αναφορά του χριστιανικού τους παρελθόντος ακόμα κι από το χριστιανικό οικογενειακό τους επώνυμο. Ο όρος bennak προερχόμενος από το βυζαντινό “πινάκιον” σήμαινε πως οι προαναφερθέντες λόγω σχετικής ένδειας πλήρωναν ελάχιστο φόρο ή ενίοτε και καθόλου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση πληρώνουν μισό φόρο 11 ασημένιων νομισμάτων (akçe) ετησίως ανά άτομο αντί για 22.

Στη συνέχεια ένα – ένα πέρασαν από όλα τα σπίτια του χωριού. Οι κάτοικοι, έλεγαν το όνομά τους στα ελληνικά και ο τούρκος γραφέας προσπαθούσε να αποδώσει στη γλώσσα του αυτά που άκουγε. Όμως η βαριά προφορά των χωρικών και η δυσκολία αποτύπωσης της προφοράς σε γραφή που είναι προσαρμοσμένη για άλλη γλώσσα, κάνουν αρκετά δύσκολη την καταγραφή. Βέβαια γνωρίζοντας πως προφέρονται τα ονόματα, έχουμε κάνει παρακάτω μια προσπάθεια απόδοσης των ονομάτων στα Ελληνικά. Οι χωρικοί έλεγαν το όνομά τους όπως τους φώναζαν στο χωριό κι όχι το πλήρες βαφτιστικό που χρησιμοποιούμε εμείς σήμερα στα επίσημα έγγραφα. Επίσης ο γραφέας, ανάλογα με την προφορά του κάθε χωρικού μπορεί το ίδιο όνομα ή επίθετο να το άκουγε και να το έγραφε με διαφορετικό τρόπο έτσι αλλού γράφει Δανούσης κι αλλού Δανέσιας επίσης γράφει Βαλτασάρης αλλά και Βαλτασέρης.

1- PRODAN DULO (Πρόνταν Δούλος)

2- YANİ VALTASERİ (Γιάννης Βαλτασάρης)

3- YANİ PİÇALA (Γιάννης Πιτσάλας)

4- DİMA KALİĞA (Δήμας Καλλιγάς)

5- LAZARİ DANEŞA (Λαζαρής Δανούσιας)

6- ANDRA DANEŞA (Ανδρέας Δανούσιας)

7- ANDRA DANEŞA DİĞER (άλλος Ανδρέας Δανούσιας)

8- TOMA DANEŞA (Θωμάς Δανούσιας)

9- TODERA DANEŞA (Θόδωρας, Δανούσιας)

10- KOSTA DANEŞA (Κώστας Δανούσιας)

11- SİMO DANEŞA (Σίμος Δανούσιας)

12- LEKA DANEŞA (Λέκας-Αλέκος Δανούσιας)

13- İSTEFANO DOBROĞUSΤA (Στέφανος Ντομπρογούστας)

14- NİKOLA SURTİ (Νικόλας Σούρτης)

15- DİMO TOMA DANUŞA (Δήμος Θωμά Δανούσιας)

16- KOSTA DANUŞ (Κώστας Δανούσης)

17- İSTEMAD VALTASARİ (Σταμάτης Βαλτασάρης)

18- İSTEMAD KALİĞA (Σταμάτης Καλλιγάς)

19- TOMA PAPA (Θωμάς Παππάς)

20- KOSTA BARKOMAΝA (Κώστας Μπαρκομανάς)

21- KOSTA TOMA (Κώστας Θωμάς)

BİVEHA (Χήρες)

22- BİVE BARKOMANONA (Χήρα Μπαρκομάναινα)

23- BİVE PAPADYA (Χήρα Παπαδιά)

Πριν δούμε την φορολογία, αξίζει να μείνουμε και να σχολιάσουμε τα ονόματα των κατοίκων της Φτέρης.

Κατ’ αρχήν παρατηρούμε ότι πρόκειται για ένα μικρό χωριό με 25 οικίες και όλοι οι κάτοικοι προέρχονται από 6-7 διαφορετικές οικογένειες. Τα 10 σπιτικά ανήκουν στην οικογένεια Δανούσια ή Δανέσια, 2 σπιτικά στην οικογενεια Καλλιγά και 2 στην οικογένεια Βαλτασάρη ή Βαλτασέρη. Οι περισσότεροι κάτοικοι φαίνεται να προέρχονται ή τουλάχιστον να έχουν συγγενείς από τα διπλανά χωριά, Καμπιά (οικογένειες Δανούσια, Καλλιγά και Ντομπρογούστα) και Παλιοβράχα (οικογένειες Βαλτασάρη και Παππά). Επίσης από την σειρά της απογραφής μπορούμε να καταλάβουμε ότι οι συγγενείς με το όνομα Δανούσια έμεναν οι περισσότεροι στην ίδια γειτονιά που βρισκόταν κάπου στο κέντρο του χωριού.

Tο όνομα «Καλλιγά» προέρχεται είτε από την καλλίγκα (είδος μπότας) ή από το πετάλωμα των αλόγων (καλίγωμα) το πιο πιθανό είναι οτι αποτυπώνει το επάγγελμα της συγκεκριμένης οικογένειας.

Ενδιαφέρον έχει το πρώτο όνομα «PRODAN DULO» (Πρόνταν Δούλος). Εδώ ίσως έχουμε μια περίπτωση, ο συγκεκριμένος κάτοικος να ήταν πραγματικά δούλος ή να είχε πρόσφατα απελευθερωθεί και κρατούσε το παρατσούκλι Δούλος. Το όνομα PRODAN έχει Σλαβική καταγωγή και σημαίνει «αυτός που έχει αγοραστεί», γεγονός που ισχυροποιεί την υπόθεση ότι μπορεί να ήταν δούλος.

Επίσης παρατηρούμε ότι αυτά τα επίθετα δεν υπάρχουν πλέον στο χωριό μας. Οι λόγοι είναι πολλοί:

Έχουν περάσει 500 χρόνια από τότε δηλαδή περίπου 20 γενιές. Κάποιες οικογένειες μπορεί να μετανάστευσαν σε άλλη καλύτερη περιοχή. Να μην ξεχνάμε ότι η οθωμανική αυτοκρατορία ήταν τεράστια, περιελάμβανε τα Βαλκάνια, την βόρεια Αφρική και ολόκληρη την μικρά Ασία και την μέση ανατολή.

Κάποιες άλλες οικογένειες μπορεί να έτυχε να γεννήσουν μόνο κορίτσια και να χαθεί το επίθετο.

Κάποιοι άλλοι μπορεί να αφανίστηκαν από ασθένειες ή επιδρομές.

Το πιο πιθανό βέβαια είναι κατά τη διάρκεια τόσων ετών, να άλλαξε το επίθετο, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι τα παρατσούκλια ακόμα και σήμερα πολλές φορές τα χρησιμοποιούμε πιο συχνά και από τα κανονικά ονόματα, ειδικά σε χωριά που υπάρχουν μεγάλες οικογένειες και συχνές συνωνυμίες.

Και τέλος κάποιοι μπορεί να αλλαξοπίστησαν και κάποτε να έφυγαν από το χωριό που ήταν χριστιανικό ως ανεπιθύμητοι και επιπλέον δεν είχαν τη δυνατότητα να νυμφευθούν γυναίκες χριστιανές.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο 3ος στην απογραφή που αναφέρεται ως YANİ PİÇALA (Γιάννης Πιτσάλας). (Ο τούρκος γραφέας το κατέγραψε όπως το άκουσε και φυσικά στην προφορά του τόπου μας το (ε) προφέρεται ως (ι) σήμερα λοιπόν θα γραφόταν ως Πετσάλας).

Είναι το μόνο επίθετο που εξακολουθεί μετά από 500 χρόνια να υπάρχει ακόμη στο χωριό μας! Φυσικά δεν μπορούμε να γνωρίζουμε αν πρόκειται για την ίδια οικογένεια ή είναι κάποια συνωνυμία. Βέβαια και σε διπλανά χωριά υπάρχουν επίθετα που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα.

Σημαντικό στοιχείο επίσης είναι ότι το χωριό έχει κρατήσει το ίδιο όνομα ΦΤΕΡΗ. Όπως επίσης και τα γύρω χωριά έχουν διατηρήσει τα ονόματά τους (ΚΛΩΝΙ, ΠΑΛΙΟΒΡΑΧΑ, ΚΑΜΠΙΑ, ΚΟΥΤΣΟΥΦΛΙΑΝΗ κλπ). Αυτό επιβεβαιώνει την πληθυσμιακή συνέχεια, δηλαδή την μόνιμη κατοίκηση των χωριών αυτών. Επιπλέον αποδεικνύει ότι οι νέοι κάτοικοι που κατά καιρούς μετοικούσαν στην περιοχή συναντούσαν εκεί τους ήδη μόνιμους κατοίκους και αφομοιωνόταν σ’ αυτούς, γιατί διαφορετικά θα είχαν μεταφέρει τα ονόματα των χωριών της πρώην πατρίδας τους (όπως έχει γίνει με τους πρόσφυγες από Πόντο και Μικρά Ασία) .

( Συνεχίζεται ..... Το Β' μέρος σύντομα θα δημοσιευθεί)

Επιμέλεια κειμένου Νίκος Θεοδώρου