ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ | Οι Βλαστοί είναι Ρεθυμνιώτες με ρίζα βυζαντινή. Αρχοντοσόι από την αυτοκρατορία που μεταφυτεύθηκε στο Ρέθυμνο όταν, μετά το 961 ο Νικηφόρος Φωκάς έφερε και εγκατέστησε στην Κρήτη κάμποσους νέους από ευγενικές γενιές για να φυτρώσει μια βυζαντινογενής αριστοκρατία. Ανάμεσα σ’ αυτά τα αρχοντόπουλα, συγκαταλεγόταν κι ένας Βλαστός. Αν είναι έτσι, ο Βλαστός από τη Βασιλεύουσα έκανε μια πλούσια οικογένεια με πολλά κλαδιά και παρακλάδια που απλώθηκε σ’ όλη την περιοχή του Ρεθύμνου. Από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους φαίνεται πως ήταν η περηφάνια και πνεύμα ανένδοτο. Το 1205, όταν η Βενετία απέκτησε την κυριότητα της Κρήτης, στις πιο πολλές εξεγέρσεις εναντίον του νέου δεσπότη, ένας Βλαστός βρισκόταν πάντα αναμεμειγμένος. Την ίδια χρονιά με την Αλωση, ξεσπάει μια επανάσταση που είχε επίκεντρο το Αμάρι και αρχηγός της ήταν ο Σήφης Βλαστός. Από προδοσία η απόπειρα αποτυγχάνει και ο αρχηγός μαζί με τους συντρόφους του Μανασσή Αρκολέο και Λεοντάκιο Τρουλινό και τους Χανιώτες Γεώργιο Καλλιέργη και Παύλο Καλύβα συλλαμβάνονται και τον επόμενο χρόνο καταδικάζονται και εκτελούνται στο Ρέθυμνο.
 |
|
«ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ ΜΕΓΑ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΤΙΑΝΝ ΩΦΕΛΙΜΟΝ», ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣ ΓΙΑ ΝΙΚΟΛΑΟ ΒΛΑΟΤΟ, 8 ΙΟΥΛΙΟΥ 1499. ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΑΡΙΟΤΟΥΡΓΗΜΑΙΑ ΤΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ.
|
Σχέσεις Συγγένειας
Πριν από το 1479 σημειώνεται η παρουσία του Νικολάου Βλαστού στη Βενετία. Κανένα ασφαλές στοιχείο δεν διαθέτουμε για την ηλικία του, ούτε για το πότε έφυγε από το Ρέθυμνο. Μπορούμε όμως κατά προσέγγιση να υπολογίσουμε πως όταν οι μαρτυρίες τον εντοπίζουν στη Βενετία θα πρέπει να ήταν ανάμεσα στα 20 έως 25. Ο νεαρός Ρεθεμνιώτης σε κύκλους φιλομαθών και πνευματικά ανήσυχων συγχρόνων του, γνωρίζει τον σπουδαίο εκδότη, λόγιο και τυπογράφο Αλδο Μανούτιο και, όπως ξέρουμε, συνδέθηκε μαζί του φιλικά. Οι συνθήκες υπό τις οποίες ο νεαρός Νικόλαος Βλαστός γνωρίστηκε με τον συμπατριώτη του Ζαχαρία Καλλιέργη δεν μας είναι γνωστές. Είναι φυσικό, ωστόσο, οι δύο Ρεθυμνιώτες να συναντήθηκαν και να σχετίσθηκαν στους ίδιους κύκλους των εραστών της τυπογραφίας. Βοήθησε ασφαλώς και η κοινή βυζαντινή καταγωγή των οικογενειών τους, που συχνά στην ιστορία της Κρήτης τις συναντάμε να διασταυρώνονται. Στον ξεσηκωμό του Αμαρίου που προαναφέρθηκε ο αρχηγός (και υποθετικός πατέρας του Νικολάου, οπωσδήποτε όμως συγγενής του) Σήφης Βλαστός συμπράττει με έναν Καλλιέργη, του χανιώτικου κλάδου. Οι δυο φίλοι της Βενετίας, λοιπόν, συνομήλικοι ίσως, σε κοντινές ηλικίες πάντως, έχουν οικογενειακούς δεσμούς και χωρίς άλλο κοινή παιδεία. Είναι φυσικό, αφού προέρχονται από την ίδια κοινωνική τάξη και από την ίδια πόλη. Ετσι, η γοητεία της τυπογραφίας τούς συνεπήρε εύκολα και μέσα στο κλίμα ευφορίας και αισιοδοξίας που δημιουργούσε αυτή η νέα κατάκτηση της έκφρασης, της επικοινωνίας και της μόρφωσης οι νεαροί Ελληνες κατέθεσαν και τα βαθύτερα χωμένα εθνικά τους όνειρα, για την ανάσταση του ελληνικού πνευματικού πολιτισμού.
Η Εμπλοκή Της Άννας Νοταρά
ΜόλιΣ πριν από είκοσι χρόνια είχε κατακτηθεί η Κωνσταντινούπολη και η φρίκη ήταν ακόμη νωπή. Η ανησυχία και η απελπισία για το μέλλον του έθνους συνείχε όλους τους Ελληνες, είτε κατέχονταν από Φράγκους είτε από Τούρκους. Το πνεύμα αυτό είναι πιο διάχυτο στη Βενετία γιατί εκεί έχουν καταφύγει πολλοί, από όσους κατόρθωσαν να γλιτώσουν από το μαχαίρι του Μωάμεθ του Πολιορκητή. Υπό αυτές τις συνθήκες βρίσκεται στη Βενετία η Αννα Νοταρά, κόρη του Μεγάλου δούκα Λουκά Νοταρά, πρωθυπουργού του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Το νεαρό κορίτσι είναι το μόνο μέλος της οικογένειας που διασώθηκε. Ο πατέρας και τα αδέλφια της σφάχτηκαν από τον κατακτητή. Πόσων χρόνων ήταν η αρχοντοπούλα όταν στα 1479 οι δρόμοι του Βλαστού και του Καλλιέργη διασταυρώθηκαν με τον δικό της, δεν είμαστε σε θέση να το ξέρουμε. Αν είναι βάσιμες κάποιες πηγές που την αναφέρουν μνηστευμένη με τον αυτοκράτορα τότε, κατά τους μετριότερους υπολογισμούς, η Αννα Νοταρά θα πρέπει να ήταν γύρω στα σαράντα. Αλλά πώς είναι δυνατόν να ευσταθούν τα περί μνηστείας, αφού στο Χρονικό του ο Σφραντζής αναφέρει ρητά πως πραγματοποίησε δύο αποστολές, την πρώτη στην Τραπεζούντα το 1449 και τη δεύτερη στην ιβηρική Αυλή στην Τιφλίδα, το 1452 για αναζήτηση βασιλικής νύφης για τον Κωνσταντίνο ΙΑ'. Εν τοιαύτη περιπτώσει δεν είναι απαραίτητο η Αννα Νοταρά να ήταν στα 1453 σε ηλικία μνηστείας κι έτσι όταν 26 χρόνια μετά την Αλωση η ιστορία της ελληνικής τυπογραφίας τη συνδέει με τον Βλαστό και τον Καλλιέργη, η διαφορά της ηλικίας της με τη δική τους μπορεί να μην είναι μεγαλύτερη από 5 ή 6 χρόνια.
 |
|
«ΜΕΓΑ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ» ΤΩΝ ΖΑΧΑΡΙΑ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΒΛΑΣΤΟΥ, ΒΕΝΕΤΙΑ, 1499. Η ΝΕΑ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΕΙΡΑ, Η ΕΚΤΕΤΑΜΕΝ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΥΘΡΟΤΥΠΙΑΣ ΚΑΙ ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΤΥΗΟΥ ΕΤΙΙ-ΤΙΤΛΑ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΠΟΤΕΛΟΥΝ ΜΙΑ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΝΤΥΠΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ.
|
Ο λόγος που στο βιογραφικό μας σημείωμα για τον Νικόλαο Βλαστό εμπλέκουμε τον Καλλιέργη και τη θυγατέρα τού Νοταρά, είναι η συγκρότηση της πρώτης μεγάλης ελληνικής κρητικής τυπογραφίας που είναι έργο και των τριών. Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για τον ρόλο του καθενός στην επίτευξη αυτού του μεγάλου έργου, με βεβαιότητα όμως μπορούμε να μιλήσουμε για το κοινό πάθος που τους συνένωσε σε αυτήν την προσπάθεια. Στο «Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας» του Ν. Ε. Σκιαδά (Τόμος Α' σελ. 29) σημειώνεται: «Το τυπογραφείο όμως που επεσκίασε όλα τα άλλα τυπογραφεία της Βενετίας, ήταν εκείνο που ιδρύθηκε εκεί, το 1499, πιθανότατα από την Αννα Νοταρά, τη μνηστή του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, που χαρακτηρίζεται, πολύ σωστά, ως η πρώτη αληθινή ελληνική τυπογραφία». Σε καμιά άλλη πηγή δεν συνάντησα τα περί μνηστείας της δούκισσας με τον Παλαιολόγο, που, όπως σημείωσα, συγκρούεται και αναιρείται από άλλες επισημότατες σελίδες. Το θέμα μας ωστόσο δεν είναι η διακρίβωση του αρραβώνα της Αννας Νοταρά με τον τελευταίο αυτοκράτορα, ούτε η ηλικία της, μα ούτε καν η σχέση της με τον Βλαστό. Η ιστορία, αφήνοντας πολλά σημεία αδιευκρίνιστα, ευνοεί τη φαντασία των δραματουργών που θα έρθουν να συμπληρώσουν τα κενά. Το βέβαιο για μας είναι αυτό που γράφει ο Σάθας στο άρθρο του «Η πρώτη εκ Βενετίας Ελληνική Τυπογραφία» (περιοδικό Μελέτη 1905). «Αντίπαλος της Μεδιολάνοις, Φλωρεντία και αυτής της εν Βενετία Αλδιανής (του Αλδου Μανούτιου) η ελληνική αύτη τυπογραφία, ην καθαρώς εθνικόν έργον, ούτε χαράκτας, ούτε συνθέτας, ούτε στοχειοθέτας, αλλ’ ουδέ και ξένους χορηγούς έχουσα, αλλά πάντα ελληνικά». Αδειάσειστο τεκμήριο για την αμιγή κρητική σύσταση του τυπογραφείου αποτελεί το περίεργο και δυσεξήγητο επίγραμμα που σε ενθουσιώδη τόνο αφιερώνει στην προσπάθεια ο Μάρκος Μουσούρος. «Κρης γαρ ο τορνεύσας, τα δε χαλκεία Κρης ο συνείρας - Κρης ο καθ’ εν στίξας, Κρης ο μολυβδοχύτης - Κρης δαπανά νίκης ο φερώνυμος.
Το πρώτο μεγάλο έργο της κρητικής συνεργασίας είναι το θαυμαστό βιβλίο «Μέγα Ετυμολογικόν» στου οποίου τις σελίδες προτάσσεται το παραπάνω στιχούργημα του Μουσούρου και στο τέλος του βρίσκουμε το αφιερωματικό, πολύτιμη για μας μαρτυρία. «Το Μέγα Ετυμολογικόν πέρας είληφεν ήδη συν Θεώ εν Ενετία αναλώμασι μεν του ευγενούς και δοκίμου ανδρός κυρίου Νικολάου Βλαστού του Κρητός,
Μέντορας και Παραγωγός
Το πρώτο μεγάλο έργο της κρητικής συνεργασίας είναι το θαυμαστό βιβλίο «Μέγα Ετυμολογικόν» στου οποίου τις σελίδες προτάσσεται το παραπάνω στιχούργημα του Μουσούρου και στο τέλος του βρίσκουμε το αφιερωματικό, πολύτιμη για μας μαρτυρία. «Το Μέγα Ετυμολογικόν πέρας είληφεν ήδη συν Θεώ εν Ενετία αναλώμασι μεν του ευγενούς και δοκίμου ανδρός κυρίου Νικολάου Βλαστού του Κρητός,
 |
|
ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΑ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΒΛΑΣΤΟΥ ΣΤΟ «ΜΕΓΑ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ» (ΒΕΝΕΤΙΑ 1499): ΒΛΑΣΤΟΣ ΑΜΠΕΛΟΥ, ΤΑ ICXC, ΜΕ ΤΟ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΤΟΝ Ν. ΒΛΑΣΤΟΥ.
|
παραινέσει δε της λαμπροτάτης κυρίας Άννης Θυγατρό του πανσεβάστου και ενδοξοτάτου κυρίου Λουκά Νοταρά πότε Μεγάλου Δουκός Κωνσταντινουπόλεως, πόνω δε και δεξιότητι Ζαχαρίου Καλλιέργου του Κρητός». Η συμβολή της Άννας Νοταρά φαίνεται πως περιοριζόταν στον ρόλο της εμψυχώτριας. Της αναγνωρίζεται, δηλαδή, συναισθηματική υποστήριξη, ηθική συμπαράσταση. Τη δαπάνη την καταθέτει ο Βλαστός, στον δε Καλλιέργη αποδίδεται ο κόπος και η τέχνη. Η αναφορά αυτή περιορίζει τον Βλαστό σε χορηγό και έρχεται έτσι σε αντίθεση με την καλλιτεχνική του ικανότητα που δεν ήταν σε συνηθισμένο επίπεδο. Ενα μόλις χρόνο πριν εκδοθεί το «Μέγα Ετυμολογικόν», ο Ρεθεμνιώτης αριστοκράτης βραβεύεται από τη Βενετική Γερουσία για μια οικογένεια στοιχείων που επινοεί - σήμερα θα τη λέγαμε γραμματοσειρά - στην οποία οι τόνοι και τα πνεύματα ήταν ενωμένα με τα ψηφία και όπως είναι ευνόητο ο τύπος αυτός διευκόλυνε τη στοιχειοχυσία και στοιχειοθεσία. Για την εφεύρεσή του έλαβε στις 21 Σεπτεμβρίου 1498 σχετικό δίπλωμα. Ηταν συνεπώς άνθρωπος της δουλειάς, μάστορας, σχεδιαστής, καλλιτέχνης και όχι απλά ένας μέντορας παραγωγός. Και είναι φυσικό να θεωρήσουμε πως η πρώτη έκδοση, το «Μέγα Ετυμολογικόν» που θεωρείται μοναδικό για την εποχή, άθλος τυπογραφκός και καλλιυεχνικός με τις ξυλογραφίες του εξωφύλλου τυπωμένες με αληθινό χρυσάφι, να είναι έργο περισσότερο δικό του. Εξαλλου, ένα ακόμα πειστήριο ενισχύει την άποψή μας για την καλλιτεχική ιδιότητα του Βλαστού. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού βρίσκεται χειρόγραφο καλλιγραφημένο με χρονολογία 1484 με την υπογραφή του.
Λίγους μήνες μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου ακολούθησε δεύτερο. Στις 26 Οκτωβρίου 1499 εκδόθηκε το έργο «Σιμπλικίου Μεγάλου Διδασκάλου υπόμνημα εις τας δέκα κατηγορίας του Αριστοτέλους». Τον επόμενο χρόνο το τυπογραφείο των Βλαστού και Καλλιέργη βγάζει δύο ακόμη εκδόσεις, το «Υπόμνημα εις τας πέντε φωνάς από φωνής Αμμωνίου μικρού του Ερμείου» και το σημαντικό ιατρικό σύγγραμμα Γαληνού «Θεραπευτική μέθοδος». Λόγος πρώτος: Ολα τα στοιχεία συγκλίνουν ότι η τυπογραφία Βλαστού και Καλλιέργη διακόπτει κάθε δραστηριότητα πριν από την ανατολή του 16ου αιώνα. Τη διακοπή της συνεργασίας με τον Καλλιέργη , ο ιστορικός τυπογράφος Φιρμίν-Ντιντό (Διδότος) την αποδίδει στον πιθανό θάνατο του Βλαστού. Γνώμη λαθεμένη. Ο πρωτοπόρος της τυπογραφίας από το Ρέθυμνο είναι εν ζωή το 1503 και αναφέρεται μαζί με άλλους σαν πιστωτής της βενετσιάνικης τράπεζας Λιπομάνο που είχε χρεοκοπήσει. Μια πολύ σημαντική πληροφορία μάς παρουσιάζει τον Νικόλαο Βλαστό ζώντας το 1514. Το ημερολόγιο του Μαρίνου Σανούτου αναφέρει πως στις 14 Μαρτίου ο Νικόλαος Βλαστός γίνεται αποδέκτης ενός μέρους της περιουσίας της Άννας Νοταρά και πληρεξούσιος του συνόλου, σύμφωνα με τη διαθήκη που άφησε η Βυζαντινή αρχόντισσα. Μια πολύχρονη σχέση βαθιών αισθημάτων εκτίμησή και εμπιστοσύνη. Κανένα άλλο στοιχείο δεν έχουμε για τον Νικόλαο Βλαστό, για τη ζωή του και τη δράση του. Και για τη σχέση του με την Αννα Νοταρά μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Πολλά είναι τα δεδομένα που ωθούν τη φαντασία να ανοίξει τα φτερά της. Στο Ρέθυμνο διοργανώνεται κάθε καλοκαίρι Αναγεννησιακό Φεστιβάλ όπου παίζονται και ξαναπαίζονται τα θεατρικά έργα της κρητικής Αναγέννησης, σαιξπηρικά, μολιερικά, γκολντονικά και άλλα. Καλά και άγια. Μα δεν θα ’πρεπε μορφές σαν τον Νικόλαο Βλαστό και σαν τον Ζαχαρία Καλλιέργη, αρχιτέκτονες του ελληνικού Διαφωτισμού, πρωτοπόρους της επικοινωνίας, να τους τιμά η πόλη, ο νομός, το νησί ολόκληρο; As ενδιαφερθεί τουλάχιστον το λίκνο των Βλαστών, το Αμάρι να διοργανώσει κάποια εκδήλωση για έναν πρόγονο τόσο σημαντικό όπως ο Νικόλαος Βλαστός. Στη Βιβλιοθήκη της Βουλής βρίσκεται ένα μοναδικό αντίτυπο του έργου «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ ΜΕΓΑ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΠΑΝ ΩΦΕΛΙΜΟΝ», όπως είναι ο πλήρης τίτλος της πρώτης έκδοσης του Κρητικού τυπογραφείου της Βενετίας, μια μαρτυρία τέχνης ακριβής, πάθους πατριωτικού και φιλολογικού και μιας στενής και δημιουργικής σχέσης. © ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ «ΚΡΗΤΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25 ΙΑΝ 2004
Εκδοτική Δραστηριότητα
Λίγους μήνες μετά την έκδοση του πρώτου βιβλίου ακολούθησε δεύτερο. Στις 26 Οκτωβρίου 1499 εκδόθηκε το έργο «Σιμπλικίου Μεγάλου Διδασκάλου υπόμνημα εις τας δέκα κατηγορίας του Αριστοτέλους». Τον επόμενο χρόνο το τυπογραφείο των Βλαστού και Καλλιέργη βγάζει δύο ακόμη εκδόσεις, το «Υπόμνημα εις τας πέντε φωνάς από φωνής Αμμωνίου μικρού του Ερμείου» και το σημαντικό ιατρικό σύγγραμμα Γαληνού «Θεραπευτική μέθοδος». Λόγος πρώτος: Ολα τα στοιχεία συγκλίνουν ότι η τυπογραφία Βλαστού και Καλλιέργη διακόπτει κάθε δραστηριότητα πριν από την ανατολή του 16ου αιώνα. Τη διακοπή της συνεργασίας με τον Καλλιέργη , ο ιστορικός τυπογράφος Φιρμίν-Ντιντό (Διδότος) την αποδίδει στον πιθανό θάνατο του Βλαστού. Γνώμη λαθεμένη. Ο πρωτοπόρος της τυπογραφίας από το Ρέθυμνο είναι εν ζωή το 1503 και αναφέρεται μαζί με άλλους σαν πιστωτής της βενετσιάνικης τράπεζας Λιπομάνο που είχε χρεοκοπήσει. Μια πολύ σημαντική πληροφορία μάς παρουσιάζει τον Νικόλαο Βλαστό ζώντας το 1514. Το ημερολόγιο του Μαρίνου Σανούτου αναφέρει πως στις 14 Μαρτίου ο Νικόλαος Βλαστός γίνεται αποδέκτης ενός μέρους της περιουσίας της Άννας Νοταρά και πληρεξούσιος του συνόλου, σύμφωνα με τη διαθήκη που άφησε η Βυζαντινή αρχόντισσα. Μια πολύχρονη σχέση βαθιών αισθημάτων εκτίμησή και εμπιστοσύνη. Κανένα άλλο στοιχείο δεν έχουμε για τον Νικόλαο Βλαστό, για τη ζωή του και τη δράση του. Και για τη σχέση του με την Αννα Νοταρά μόνο υποθέσεις μπορούν να γίνουν. Πολλά είναι τα δεδομένα που ωθούν τη φαντασία να ανοίξει τα φτερά της. Στο Ρέθυμνο διοργανώνεται κάθε καλοκαίρι Αναγεννησιακό Φεστιβάλ όπου παίζονται και ξαναπαίζονται τα θεατρικά έργα της κρητικής Αναγέννησης, σαιξπηρικά, μολιερικά, γκολντονικά και άλλα. Καλά και άγια. Μα δεν θα ’πρεπε μορφές σαν τον Νικόλαο Βλαστό και σαν τον Ζαχαρία Καλλιέργη, αρχιτέκτονες του ελληνικού Διαφωτισμού, πρωτοπόρους της επικοινωνίας, να τους τιμά η πόλη, ο νομός, το νησί ολόκληρο; As ενδιαφερθεί τουλάχιστον το λίκνο των Βλαστών, το Αμάρι να διοργανώσει κάποια εκδήλωση για έναν πρόγονο τόσο σημαντικό όπως ο Νικόλαος Βλαστός. Στη Βιβλιοθήκη της Βουλής βρίσκεται ένα μοναδικό αντίτυπο του έργου «ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΝ ΜΕΓΑ ΚΑΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΟΝ ΠΑΝ ΩΦΕΛΙΜΟΝ», όπως είναι ο πλήρης τίτλος της πρώτης έκδοσης του Κρητικού τυπογραφείου της Βενετίας, μια μαρτυρία τέχνης ακριβής, πάθους πατριωτικού και φιλολογικού και μιας στενής και δημιουργικής σχέσης. © ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ «ΚΡΗΤΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 25 ΙΑΝ 2004
from ανεμουριον https://ift.tt/30xuAnQ
via IFTTT