Τα κειμήλια των μονών

ΤΟ ΚΩΔΩΝΟΣΤΑΣΙΟ ΤΟΥ ΠΡΩΤΑΤΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΟΡΟΥΣ.

Πολλά είναι τα κοινά που χαρακτηρίζουν τα αγιονορίτικα μοναστήρια, υπάρχουν όμως και σημαντικές ιδιαιτερότητες. Στην πρώτη περίπτωση ανήκουν τα σταυρόσχημα καθολικά με τον δεξιό και αριστερό χορό, όπου τοποθετούνται κατά τη διάρκεια των ακολουθιών οι αντίστοιχοι χοροί των ψαλτών, οι λιτές, όπου τελείται η ακολουθία της «λιτής», οι νάρθηκες και εξωνάρθηκες με παραστάσεις από τη Δευτέρα Παρουσία κ.λπ. Σε 10 αγιορείτικες μονές, σε νάρθηκες ή τράπεζες, υπάρχουν παραστάσεις με θέματα από την «Αποκάλυψη», το ιερό κείμενο, που έγραψε το 95 μ. X. κατά την εξορία του στην Πάτμο ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος. Οι παλαιότερες είναι της μονής Διονυσίου και ανήκουν στον 16ο αι. και οι νεότερες της μονής Ζωγράφου και ανήκουν στον 19ο αι. Στην τράπεζα της μονής Μεγίστης Λαύρας μπορεί να δει κανείς και παραστάσεις των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, όπως και σε άλλα ορθόδοξα μοναστήρια, στα οποία προφανώς έχουν διαδοθεί από τον Άθω. Διαφορές διαπιστώνει κανείς στις φιάλες, όπου γίνονται οι αγιασμοί. Στο σχήμα, τα υλικά κατασκευής, τις παραστάσεις των τρούλων τους. Της Μεγίστης Λαύρας έχει θαυμάσια θωράκια από μάρμαρο, της μονής Ξενοφώντος, πολύ νεότερη, είναι απλούστερη. Η μονή αυτή λειτουργεί κηροπλαστείο, που δεν θα δούμε σε άλλες. Παράγει μεγάλες ποσότητες ντομάτας, που στέλνει και σε άλλα μοναστήρια. Η μονή Διονυσίου έχει νοσοκομείο και γηροκομείο. Στη μονή Ιβήρων έχει λειτουργήσει λωβοκομείο. Στο Σεράι, τη μονή Μεγίστης Λαύρας κ.λπ. σώζονται γυάλες κ.ά. αντικείμενα από τα φαρμακεία τους, στη μονή Αγίου Παντελεήμονος από το φωτογραφείο της. Τίμια λείψανα σε όλες, η Τιμία Ζώνη της Παναγίας στη μονή Βατοπεδίου, τα δώρα των Μάγων στη μονή Αγίου Παύλου, ο μανδύας και η πατερίτσα του Γρηγορίου του Ε', καθώς και ο σάκκος του Τσιμισκή στη μονή Ιβήρων, ο σάκκος κ.ά. αντικείμενα του Νικηφόρου Φωκά στη Μεγίστη Λαύρα, μουσεία με μεγάλης καλλιτεχνικής αξίας εικόνες στη μονή Διονυσίου, στη μονή Χιλανδαρίου κ.λπ., σπάνια εικονογραφημένα χειρόγραφα και εκδόσεις, μερικά μοναδικά, όπως του «Ποιμένα» του Ερμά στη μονή Οσίου Γρηγορίου, βυζαντινές ψηφιδωτές εικόνες των Αγίων Γεωργίου και Δη μητριού στη μονή Ξενοφώντος, πολύτιμα αναθήματα ευγενών αυτοκρατόρων του Βυζαντίου και ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας, Ρώσων τσάρων κ.ά., θαυμάσια έργα της βυζαντινής (σε ελεφαντόδοντο) και μεταβυζαντινής ξυλογλυπτικής, μικροτεχνίας, καθώς και αργυροχρυσοχοΐας, χρυσοκεντητικής κ.λπ. αποτελούν τα κειμήλια, που φυλάσσονται στα μοναστήρια του Αγίου Όρους μαζί με τις βυζαντινές θαυματουργές ιερές εικόνες με τη μορφή του Χριστού, της Θεοτόκου και των Αγίων. Αρκετές φέρουν θαυμάσια ασημένια πουκάμισα. Κοντά σ’ αυτά, τα αντικείμενα της καθημερινής ζωής και χρήσης, που σε ένα παραδοσιακό χώρο, όπως το Άγιον Όρος, διατηρούνται σε πολύ σημαντικό βαθμό, συνθέτουν ένα σύνολο ιδιαίτερα χρήσιμο για τους μελετητές και ερευνητές. Η έκθεση «Θησαυροί του Αγίου Όρους» στη Θεσσαλονίκη, πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης για το 1997 είναι ασφαλώς το πολιτιστικό γεγονός της χρονιάς αυτής (και όχι μόνο). Η κορύφωση των εκδηλώσεων στη συμπρωτεύουσα και παράλληλα, ευκαιρία και για τους ειδικούς ακόμη να δουν συγκεντρωμένα τόσα έργα της τέχνης και της λατρείας της μεταβυζαντινής και βυζαντινής περιόδου, δυνατότητα για τον γυναικείο πληθυσμό να δει ιδίοις όμμασιν και όχι μέσα από τις σελίδες βιβλίων το μεγαλύτερο μέρος των θησαυρών περιοχής ερμητικά κλειστής (άβατης) σ’ αυτόν από τα χρόνια του Κωνσταντίνου Μονομάχου, μάθημα εθνικής αυτογνωσίας και καλλιτεχνικής ενημέρωσης για το ευρύ κοινό. Η έκθεση με την ονομασία «Οι Θησαυροί του Αγίου Ορους», που εγκαινιάσθηκε με ιδιαίτερη λαμπρότητα τον Ιούνιο 1997 στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού της Θεσσαλονίκης, θα παραμείνει ανοιχτή για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα, ως το τέλος του χρόνου (31 Δεκεμβρίου 1997). Όπως σημειώνει ο βυζαντινολόγος Καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίοκης Ν. Νικονάνος: «Το Άγιον Όρος αποτελεί την πιο πλούσια σε ποιότητα και ποσότητα ελληνική περιοχή με έργα βυζαντινής και μεταβυζαντινής τέχνης. Η αρχαιολογική, ιστορική και καλλιτεχνική σημασία του, παράλληλα με τη θεολογική, είναι σπουδαιότατη και τα μνημεία της αρχιτεκτονικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής κ.λπ. είναι πολιτιστικά τεκμήρια μοναδικά, όχι μόνο για την Ορθοδοξία και την Ελλάδα, αλλά για ολόκληρο τον κόσμο». Ορισμένοι μάλιστα θεωρούν την Έκθεση της Θεσσαλονίκης σημαντικότερη από εκείνη που πραγματοποιήθηκε στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης με τον τίτλο «Η Δόξα του Βυζαντίου» και σημείωσε ξεχωριστή επιτυχία. Βέβαια υπάρχει διαφορά. Εκεί εκτέθηκαν έργα και από άλλα μεγάλα μοναστικά κέντρα της Ορθοδοξίας, όπως η μονή της Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά ή η μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου Πάτμου. Εντούτοις, αν και κάποιες μονές δεν έστειλαν έργα, η έκθεση των «Θησαυρών του Αγίου Ορους» παρουσιάζει τεράστιο εύρος και η παρατήρηση του φίλου Ν. Νικονάνου ισχύει στο ακέραιο. Άθως, όπως εκπρόσωπος της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους δήλωσε κατά την άφιξή της στη Θεσσαλονίκη, για να παραστεί εν σώματι στο εγκαίνια της έκθεσης, «αυτός καθ’ εαυτόν είναι ένα κειμήλιον, ένας θησαυρός, θησαυρός πνευματικός. Η υπερχιλιετής βαρεία πνευματική παρακαταθήκη του συνοδευομένη με το μοναδικόν φυσικόν κάλλος του, τα ιστορικά κτίσματά του, ταπεινά κελλιά ή αυτοκρατορικά μοναστήρια, οι κειμηλιακοί θησαυροί του, αφιερώματα πιστών και έργα φιλόπονων μοναχών, τα αντικείμενα του καθημερινού βίου και της λατρείας του, όλα μαζί συνθέτουν μίαν μοναδικότητα, ένα κορυφαίον πολιτιστικόν και πνευματικόν κεφάλαιον της χώρας μας και της Ευρώπης». Το εγχείρημα για την οργάνωση, μεταφορά και έκθεση των κειμηλίων του Όρους στη Θεσσαλονίκη, δεν υπήρξε εύκολο. Οι δυσχέρειες ήταν τεράστιες, ενώ τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν συχνά αξεπέραστα. Γι’ αυτό και η πράγματι εντυπωσιακή μεγάλη και πλούσια έκθεση «Θησαυροί του Αγίου Ορους» αποτελεί άθλο, μαρτυράει την αγάπη των Αγιορειτών προς το Έθνος και ειδικά προς τη βυζαντινούπολη Θεσσαλονίκη, με την οποία το Αγιον Όρος διατηρεί από τα βυζαντινά χρόνια στενότατους πνευματικούς δεσμούς, και τιμά τους οργανωτές. Ο Οργανισμός της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας Θεσσαλονίκης, για τον οποίο τόσα ειπώθηκαν και γράφτηκαν, επιχειρεί να εξιλεωθεί με την έκθεση αυτή. Η συμβολή του υπουργείου Πολιτισμού πολύ σπουδαία. Ιδιαίτερα του προϊσταμένου του Καθηγητή Ευ. Βενιζέλου, που εύστοχα στα εγκαίνια τόνισε: «Το Άγιον Όρος είναι μία παρακατήθηκη της Ορθοδοξίας, είναι ενεργό, το μείζον ενεργό βυζαντινό και μεταβυζαντινό μνημείο, είναι η αγγελόσχημη μοναστική πολιτεία, είναι η ιδιαίτερη φύση του Αγίου Όρους, η χλωρίδα του και η πανίδα του, είναι μία άσκηση πίστεως, μία ηθική πειθαρχία, είναι η ζωή ως άσκηση θανάτου, αλλά και ως ελπίδα ζωής. Είναι, σε τελική ανάλυση, μια εγκάρσια τομή στο χρόνο, μέσα από την οποία μπορεί να κοιτάξει κανείς κατά τρόπο μυστηριακό δέκα ολόκληρους αιώνες που συγκροτούν τη διακεκομμένη πολλές φορές διαχρονία του Ελληνικού Πολιτισμού. Γιατί, καθώς και εμείς σε μεγάλο βαθμό είμαστε μέσα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα θύματα μιας επιλεκτικής και ιδεολογικής χρήσης της Ιστορίας, δεν μπορούμε να κατανοήσουμε πως χωρίς αυτούς τους αιώνες, χωρίς τη βυζαντινή και μεταβυζαντινή περίοδο δεν συγκροτείται το σώμα της Ελληνικής Ιστορίας και του Ελληνικού Πολιτισμού». Ο Θεσσαλονικιός υπουργός Πολιτισμού έχει συλλάβει μια υφιστάμενη δυστυχώς ως σήμερα, απαράδεκτη εθνικά, ηθικά και πνευματικά κατάσταση, οφειλόμενη αφενός στους διαφωτιστές και αφετέρου στη Βαυαροκρατία. Θ’ αντιληφθούμε άραγε κάποτε ποια είναι η παράδοσή μας η Ελληνορθόδοξη; Είθε. Γιατί διαφορετικά και την Ιστορία μας παραχαράσσουμε και τον αληθινό εαυτό μας αρνούμαστε. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η ανυπέρβλητη βυζαντινή υμνογραφία διδάσκεται ακόμη στη μέση εκπαίδευση ως παράρτημα στο μάθημα των Θρησκευτικών! Τεμαχίζομε έτσι την πνευματική μας πορεία και παίζομε το παιχνίδι εκείνων, που με τον όρο Βυζάντιο (καθιερωμένο πια διεθνώς) θέλησαν να αποκόψουν μια σημαντικότατη περίοδο της Ιστορίας του πολιτισμού μας από τον εθνικό κορμό. Οι τομείς που καλύπτονται στην Έκθεση είναι: α) Ζωγραφική (Μνημειακή - Φορητές εικόνες - Ανθίβολα -Χάρτινες Εικόνες - Εικονογραφημένα χειρόγραφα), β) Γλυπτική (Γλυπτά - Λιθανάγλυφα - Ξυλόγλυπτα), γ) Μικροτεχνία - Κεντητική (Μικροτεχνία - Κεραμική -Κεντητική - Αντιμήνσια). δ) Ιστορικά Αρχεία (Ελληνικά -Οθωμανικά - Σλαβικά - Ρουμανικά έγγραφα - Σφραγίδες), ε) Βιβλιοθήκες (Ελληνικά - Σλαβικά - Γεωργιανά - Μουσικά χειρόγραφα - Παλαίτυπα). Όλα τα εκθέματα καταγράφονται σε ένα ογκώδη και μνημειώδη κατάλογο από ειδικούς αρχαιολόγους και ερευνητές, που προσγράφεται και αυτός στα θετικά της έκθεσης, αν και υστερεί εκδοτικά, και θα είναι ασφαλώς πολύτιμο όργανο στα χέρια των μελετητών κι όταν τα κειμήλια ξαναγυρίσουν στο Άγιον Όρος, την πιο χειροπιαστή ανάμνησή τους.