Τo Άγιον Όρος και τα Μετέωρα είναι οι δύο μοναστικές πολιτείες του ελλαδικού χώρου που επιβιώνουν σήμερα και μας δίνουν, - πιο πολύ το πρώτο, - μια ιδέα πώς ήταν στον τρίτο αιώνα τα μοναστικά κέντρα της χριστιανικής Ανατολής, στις αιγυπτιακές ερήμους, όπου και γεννήθηκε ο Ορθόδοξος Μοναχισμός. Οι σελίδες του Ενεργετινού είναι γεμάτες από περιστατικά της βιωτής των γερόντων της Αιγύπτου, που με τον καιρό οργανώθηκαν σε σκήτες, τα πρώτα κοινόβια της Ορθοδοξίας. Πρότυπο του μοναχικού βίου υπήρξε ο Μέγας Αντώνιος, τον βίο του οποίου μας παραδίδει ο Μέγας Αθανάσιος. Έζησε από το 251 ως το 355/6 και ήταν Αιγύπτιος. Δεν γνώριζε την ελληνική, αλλά δεν μπορούσε να διαβάσει ούτε τη ντόπια κοπτική. Τέκνο ευσεβών γονέων, όταν αυτοί απεβίωσαν, επιδόθηκε στην άσκηση, ακολουθώντας τα λόγια του Κυρίου, που είχε ακούσει στην εκκλησία κατά την ανάγνωση του Ευαγγελίου: Ει θέλεις τέλειος είναι, ύπαγε πώλησόν σου τα υπάρχοντα και δος πτωχοίς και δεύρο ακολούθει μοι. Την εντολή αυτή του Χριστού την εφάρμοσε κατά γράμμα και υπέβαλε τον εαυτό του σε φοβερή σκληραγωγία και μεγάλες περιόδους νηστείας. Έτρωγε ψωμί κι αλάτι κι έπινε νερό μία φορά τη μέρα μετά τη δύση του ήλιου. Έπλεκε καλάθια και προμηθευόταν τρόφιμα κάθε έξι μήνες. Η φήμη του απλώθηκε τόσο, που πολλοί πήγαιναν να τον βρουν για να τον μιμηθούν. Έτσι άρχισε ο μοναχισμός στην Αίγυπτο. Οι μαθητές του Αγίου Αντωνίου έκτισαν λαύρες και μοναστήρια σε διάφορες ερημικές περιοχές, όπως της Νιτρίας μεταξύ Αλεξανδρείας και Καΐρου, όπου μπορεί σήμερα κανείς να συναντήσει τα κοπτικά μοναστήρια του Αγίου Μακαρίου, του Αββά Μπισόη (Παϊσίου), των Συριάνων, του Μπαραμούς κ. ά.
|
|
|
ΑΓΙΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ, 17ΟΥ ΑΙ. [ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ]
|
Με τον μαθητή του Μεγάλου Αντωνίου, Μέγα Μακάριο, αρχίζει ουσιαστικά η μοναστική ζωή στην έρημο της Σκήτης. Γεννήθηκε το 300 και κοιμήθηκε το 390. Το κοινοβιακό σύστημα οργάνωσε ο Άγιος Παχώμιος. Έζησε κι αυτός τον 4ο αι. και διέδωσε τον μοναχισμό στη Θηβαΐδα και Άνω Αίγυπτο (σήμερα υπάρχουν εκεί τα μοναστήρια, του Αββά Παχωμίου, του Αγίου Μιχαήλ, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Βίκτωρα και της Παναγίας κ. ά.). Λέγεται ότι στα κοινόβια του Αγίου Παχωμίου στην Ταβέννησο υπήρχαν 5 - 7.000 μοναχοί. Παράλληλα με τον ανδρικό, αναπτύχθηκε ο γυναικείος μοναχισμός. Τον 5ο αι. στην Οξύρρυγχο υπήρχαν 12 ναοί, 10.000 μοναχοί και 12.000 μοναχές. Μοναστικά κέντρα συναντούσε κανείς από το Φαγιούμ και από τις δύο πλευρές του Νείλου, γύρω από τη Μίνια ως την Ερμούπολη, το Εντφου, το Ασσούν, το Ασσιούτ, την Πανόπολη κ.λπ. Τον 4ο αι. πολλούς μοναχούς συγκεντρώνει και η Σιναΐτικη έρημος. Μετά από δυο αιώνες, επί Ιουστινιανού, ιδρύεται η Μονή της Αγίας Αικατερίνης, η οποία απέβη το πνευματικό κέντρο της περιοχής με παγχριστιανική ακτινοβολία. Ο Σιναΐτικος μοναχισμός ανέδειξε επιφανείς μορφές του ανατολικού αναχωρητισμού. Ο Ιωάννης, ο ηγούμενος της μονής και συγγραφέας της περίφημης Κλίμακος, ο ομώνυμός του ηγούμενος της Ραϊθώ, ο Ιωσήφ Πηλουσιώτης, ο Γρηγόριος ο Σιναΐτης, ο Ζωσιμάς, ο Αμμούν, ο Φιλόθεος ο Σινάίτης, ο Νείλος ο Ερημίτης, ο Σιλουανός, ο Σισόης κ. ά. επέδρασαν σημαντικά στην πορεία του μοναχισμού της ορθόδοξης Ανατολής. Από τους Σιναΐτες μοναχούς του 4ου - 7ου αι. είναι γνωστές 108 περιπτώσεις που περιβλήθηκαν τον στέφανο του μαρτυρίου. Διώκτες τους υπήρξαν ο αυτοκράτορας της Ρώμης Μαξιμίνος, ο Δέκιος, οι Σαρακηνοί και οι Βλέμμυες (αιθιοπική φυλή), που επέδραμαν στο Σινά. Τον 8ο αι. χριστιανοί της Αιγύπτου ανακάλυψαν στις παρυφές του όρους Χωρήβ το λείψανο της Αγίας Μεγαλομάρτυρος Αικατερίνης, που μαρτύρησε επί Μαξιμίνου, και το μετέφεραν στη Μονή του Σινά, που πήρε το όνομά της. Ένας μαθητής του Μεγάλου Αντωνίου, ο Άγιος Ιλαρίων, εισήγαγε τον μοναχισμό στην Παλαιστίνη. Είναι εκείνος που ίδρυσε το 328 το πρώτο μοναστήρι στην περιοχή. Δεν άργησε να γεμίσει κελλιά και μοναστήρια, που είχαν ως επίκεντρο εκείνο του Αγίου. Έτσι αναπτύχθηκε ο μοναχισμός κοντά στη Γάζα, ενώ το 330 ο Άγιος Χαρίτων ίδρυσε την πρώτη Λαύρα στην Αίν Φάρα. Ο ίδιος ίδρυσε κατόπιν και δεύτερη και τρίτη Λαύρα κοντά στο Σαραντάριον όρος και τη Λαύρα του Σουκά.
|
|
ΑΓΙΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΣ Ο ΚΟΙΝΟΒΙΑΡΧΗΣ, 17ΟΥ ΑΙ. [ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ]
|
Αυτό ήταν το ερημιτικό μοναχικό σύστημα. Το κοινοβιακό καθιερώθηκε στα μεγάλα Προσκυνήματα των Αγίων Τόπων (Ναός της Αναστάσεως κ.λπ.). Ετσι ιδρύθηκε η Αγιοταφιτική Αδελφότητα. Οι μοναχοί που την αποτελούσαν αρχικά συγκροτούσαν το Τάγμα των Σπουδαίων της Αγίας του Χριστού Αναστάσεως. Σε ολόκληρη την Παλαιστίνη ο μοναχισμός γνώρισε μεγάλη ακμή και διάδοση. Στον 5ο αι. ο Άγιος Σάββας που ήλθε από την Καππαδοκία, όπου νεαρός μόνασε στο μοναστήρι του Φλαβιανού, ιδρυμένο όπως λέγεται από τον Μέγα Βασίλειο, αφού έμεινε για λίγο στη μονή του Αγίου Πασσαρίωνα, γιατί ο ηγούμενός της ήταν μονοφυσίτης, έφυγε και πήγε στο κοινόβιο του Αγίου Θεοκτίστου, όπου έμεινε δέκα ολόκληρα χρόνια. Μετά έμεινε επί 5 χρόνια σε μια σπηλιά κοντά στο κοινόβιο και το 473 έφυγε για την έρημο της Ιουδαίας κοντά στον Αγιο Γεράσιμο και διέτριψε σε μοναστήρια, όπως του Σαρανταριού, του Τ. Προδρόμου και του Χοζεβά. Το 483 ο ίδιος ίδρυσε την περίφημη Λαύρα του, όπου συναθροίσθηκαν σπουδαίοι μοναχοί, 70 τον αριθμό, που με τη σειρά τους ίδρυσαν κατόπιν άλλες Λαύρες και μοναστήρια. Οι μοναχοί του γρήγορα έφθασαν τους 150. Το τυπικό και οι διατάξεις του Αγίου Σάββα απέβησαν περαιτέρω καθοριστικές για ολόκληρο τον ορθόδοξο μοναχισμό. Ένας άλλος Καππαδόκης, ο Άγιος Θεοδόσιος ο των Σπουδαίων και σπούδασε τον κανόνα της ερήμου κοντά στους μαθητές των Αγίων Ευθυμίου και Θεοκτίστου, Μαρίνο και Λουκά, ίδρυσε δικό του κοινόβιο κοντά σε σπήλαιο, στο οποίο σύμφωνα με την παράδοση στάθμευσαν οι τρεις Μάγοι γυρίζοντας από τη Βηθλεέμ, όπου προσκύνησαν τον νεογέννητο Χριστό. Ήταν μια θαυμάσια και εύφορη περιοχή, που ευνόησε την ανάπτυξη τεράστιου κοινοβίου με ναούς, ξενώνες, πτωχοκομεία, νοσοκομεία κ.λπ., όπου προσέρχονταν πολλοί προσκυνητές και γίνονταν μεγάλες δωρεές. Μπορεί να ειπωθεί ότι εδώ μπήκαν τα θεμέλια οικονομικής οργάνωσης και λειτουργίας των κοινοβίων της Ορθοδοξίας. Κάθε μοναχός είχε το διακόνημα ή το εργόχειρό του. Δεν είχαν προσωπική περιουσία. Αν και υπήρχαν και μοναχοί άλλων εθνοτήτων, οι ακολουθίες γίνονταν αποκλειστικά στην ελληνική. Οι μοναχοί του κοινοβίου έφθασαν τους 700. Μεγάλες μορφές του ορθόδοξου μοναχισμού έχομε στα μοναστήρια της Συρίας και της Μεσοποταμίας. Τα πρώτα από αυτά φάνηκαν στον 4ο αι. και τα έλεγαν, σύμφωνα με τον Φώτη Κόντογλου, μάντρες. Ήταν χτισμένα γύρω από την Αντιόχεια. Ανάμεσα σ’ αυτά περιλαμβάνονταν του Αγίου Ρωμανού, του Αγίου Μηνά, του Οσίου Συμεών του Θαυμαστορείτη, η Λαύρα του Αγίου Αστεριού. Στην Εδεσσα, του Παρματθαίου, όπου μόνασε ο περίφημος νηπτικός συγγραφέας Άγιος Ισαάκ. Στη Συρία, τη Φοινίκη, την Τελ Αντά, τις όχθες των ποταμών Ευφράτη και Ορόντη, τα Σαμόσατα, στην έρημο κοντά στη Νεοκαισάρεια, στο Λίβανο, στην Αμίδα, στην Κιλικία, τη Σελεύκεια, όπου η μονή της Αγίας Θέκλας, στην οποία μόνασε ο Άγιος Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός κ. α., υπήρχαν λαύρες, κοινόβια, κελλιά, μας πληροφορεί ο Κόντογλου.
|
|
ΑΓΙΟΣ ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ο ΜΕΓΑΣ, 17ΟΥ ΑΙ. [ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ]
|
Στις μεγάλες ασκητικές μορφές που αναδείχθηκαν στα μέρη αυτά περιλαμβάνονταν ακόμη ο Άγιος Συμεών ο Στυλίτης, ο Όσιος Θαλέλαιος, ο Όσιος Εφραίμ ο Σύρος, ο Όσιος Ακεψιμάς, ο Όσιος Πούπλιος ο εν τω Ζεύγματι, ο Όσιος Συμεών ο Θαυμαστορείτης κ. ά. Από την Αίγυπτο και τη Συρία, ο μοναχισμός πέρασε στη Μικρά Ασία, τον Πόντο, την Παφλαγονία, την Αρμενία. Στην οργάνωση του μοναχισμού, που τον είχε γνωρίσει στα ταξίδια του στην Αίγυπτο και τη Συρία, σπουδαία υπήρξε η συμβολή του Μ. Βασιλείου, που έγραψε κι ένα πολύ σημαντικό σύγγραμμα με τον τίτλο Ασκητικά. Περιοχές, όπου δημιουργήθηκαν μεγάλες μοναστικές πολιτείες, ήταν η Βιθυνία (όρος Ολυμπος), το όρος Λάτρος και το όρος Γαλλήσιο, κοντά στην Έφεσο. Σ’ ένα μοναστήρι του Ολύμπου, κοντά στον Αγιο Μιχαήλ τον Μαλείνο, αναδείχθηκε στον 10ο αι. ο ιδρυτής της Μεγίστης Λαύρας (963) Αγίου Όρους Άγιος Αθανάσιος, που αποκλήθηκε Αθωνίτης. Από τη Λαύρα του Στύλου ή του Αγίου Παύλου τον 11ο αι. ο Όσιος Χριστόδουλος ο Λατρηνός πήγε στο νησί, όπου ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος έγραψε την Αποκάλυψη, την Πάτμο, και ίδρυσε τη μονή που φέρει το όνομά του. και παραμένει στις μέρες μας σπουδαίο κέντρο της βυζαντινής παράδοσης. Στην Κωνσταντινούπολη, την κραταιά πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ο μοναχισμός αναπτύσσεται στα χρόνια του αυτοκράτορα Μ. Θεοδοσίου (379 - 395). Παλαιότερο μοναστήρι της θεωρείται η μονή Δαλματίου, ιδρυμένη από έναν μοναχό που λεγόταν Ισαάκ. Στον 6ο αι. αναφέρονται στη Βασιλεύουσα 68 μονές και στη Χαλκηδόνα 40. Περίφημη κατέστη η μονή Στουδίου, που έφθασε σε μεγάλη ακμή τον 9ο αι. με τον Αγιο Θεόδωρο τον Στουδίτη και ανέδειξε σπουδαίος υμνογράφους. Κοντά στο πνευματικό, λειτουργικό και αγιαστικό έργο τους, τα μοναστήρια της πρωτεύουσας και των γύρω περιοχών αναπτύσσουν πλούσιο κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο, συντηρώντας νοσοκομεία κ. ά. κοινωφελή ιδρύματα. Περίφημες μονές ήταν του Ευεργέτου, Παντοκράτορος, της Παναγίας Κεχαριτωμένης, της Παναγίας Βεβαίας Ελπίδος, της Κοσμοσωτείρας, του Κοκκοροβίου κ.λπ. Στη μονή Ακοιμήτων υπήρχε πολύ μεγάλη βιβλιοθήκη και λειτουργούσε καλλιγραφικό εργαστήριο, στο οποίο εργάζονταν εκτός από τους Ελληνες, Λατίνοι και Σύροι αντιγράφεις. Στη μονή της Χώρας, το μνημείο αυτό της βυζαντινής τέχνης, υπήρχε βιβλιοθήκη, στην οποία άφησε την ιδιωτική συλλογή του βιβλίων ο Θεόδωρος Μετοχίτης. Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ, φρόντισε τον εμπλουτισμό των βιβλιοθηκών των μονών του αρχιστρατήγου Μιχαήλ, στο όρος του Αυξεντίου και του Αγίου Δημητρίου των Κελλιβάρων, των οποίων υπήρξε κτίτορας. Η είσοδος γυναικών στα ανδρικά μοναστήρια, ήταν αδιανόητη. Ετσι δημιουργούνται τα πρότυπα του Μοναχισμού στον Άθω, όπου σήμερα συνεχίζουν την ίδια πάντα παράδοση τα είκοσι κοινόβιά του.
|
|
ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΣΙΝΑΪΤΗΣ, 17ΟΥ ΑΙ. [ΜΟΝΗ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ]
|
Πολλοί νομίζουν ότι η μοναστική ζωή άρχισε στο Άγιον Όρος, τον 10ο αι., όταν ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης ίδρυσε τη Μεγίστη Λαύρα. Αυτό είναι μεγάλο λάθος. Τότε άρχισε ο οργανωμένος μοναχισμός, προηγουμένως όμως υπήρχαν ασκητές στον Αθω. Τον Μάρτιο του 843, μεταξύ των μοναχών που έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη για τον εορτασμό της αναστήλωσης των ιερών εικόνων, περιλαμβάνονται και μοναχοί από το Άγιον Όρος. Σαφή αναφορά κάνει στον 10ο αι. ο Γενέσιος. Το 859, ο Όσιος Ευθύμιος ο Θεσσαλονικιός φεύγει από τον Ολυμπο και πηγαίνει στον Αθω, για τον οποίο έχει την πληροφορία ότι οι συνθήκες είναι κατάλληλες για ασκητική ζωή. Επιφανής μορφή των πριν τον Αγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη χρόνων στο Άγιον Όρος, είναι ο Όσιος Πέτρος ο Αθωνίτης. Αλλοι γνωστοί μοναχοί είναι ο σύγχρονος του Ευθυμίου, Ιωσήφ ο Αρμένιος, ο Ιωάννης Κολοβός και ο Συμεών, ο Βλάσιος, ο μαθητής του Ευθυμίου, Γεώργιος, στο δεύτερο μισό του 9ου αι. Οι παλιοί αυτοί μοναχοί ζούσαν πολύ αυστηρή ασκητική ζωή και υποβάλλονταν σε φοβερές σκληραγωγίες, με αλυσίδες, προκαλώντας στο σώμα τους πληγές, ακολουθώντας εξαντλητικές δίαιτες, όπως γράφει η Διονυσία Παπαχρυσάνθου, η οποία τοποθετεί στον 9ο αι. τη δημιουργία μικρών αναχωρητικών ομάδων.
|
|
ΜΟΝΗ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΟΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ.
|
Η παράδοση ανάγει την απαρχή του αγιορείτικου μοναχισμού σε πολύ παλαιότερα χρόνια, συνδέοντας την ανέλιξή του με ένα ταξίδι της Παναγίας, που αναγκάσθηκε σε μεγάλη φουρτούνα να βγει στο Άγιον Όρος που της άρεσε τόσο πολύ, ώστε της το χάρισε ο Υιός της και από τότε λέγεται Περιβόλι της Παναγιάς. Αυτό ο Μαμαλάκης το ερμηνεύει ότι από των πρώτων αιώνων μετά Χριστόν, διεδόθη και εις Αθωνα ο Χριστιανισμός (Το Άγιον Όρος Αθως διά μέσου αιώνων, Θεσσαλονίκη 1971).
Ι. Μ. Χατζηφώτης
Οι θησαυροί του Αγίου Όρους
Ιστορία - Μνημεία - Κειμήλια
Απογευματινή
