Η αλληλογραφία Κεμάλ-Λένιν

«Η προλεταριακή πολιτική δεν γνωρίζει πισωγυρίσματα, δεν μπορεί παρά να πηγαίνει μπροστά... να ξεπερνά αυτό που μόλις κατάχτησε. Μόνο μ' αυτή την έννοια το προλεταριάτο μπορεί να αντιπαρατάξει τη δική του πολιτική, απέναντι σε κάθε ένα απ' τα δυο στρατόπεδα που βρίσκονται σε πόλεμο... Η αστική τάξη δεν θα μπορούσε ποτέ να ΑΡΝΗΘΕΙ τον μιλιταρισμό, ΤΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑ...» (Róża Luksemburg, 1915 - Η Εργατική Τάξη και ο Πόλεμος)

Την ίδια εποχή που ο μεγάλος της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος ακολουθούσε μια σαφέστατη αντιμπολσεβίκικη πολιτική, που έφθανε μέχρι και την ένοπλη σύγκρουση Ελλάδας-Ε.Σ.Σ.Δ. (όταν ένα ολόκληρο Σώμα Στρατού εκστράτευσε στη Μεσημβρινή Ρωσσία το 1919), ο μεγάλος της Τουρκίας Μουσταφά Κεμάλ Αττατούρκ ακολουθούσε, στο θέμα της Ε.Σ.Σ.Δ μια εκ διαμέτρου αντίθετη πολιτική. Για το γεγονός αυτό τα ιστορικά ντοκουμέντα και στοιχεία ήταν ελάχιστα μέχρι στιγμής. Έτσι ένιωσα πολύ μεγάλη συγκίνηση όταν κατόρθωσα, μετά από κόπο, να ανακαλύψω δυο εκπληκτικές επιστολές, απόρρητες τότε, αλλά και εντελώς άγνωστες στο ελληνικό κοινό (ίσως και αλλού).

Η εκπληκτική πηγή, από την οποία άντλησα τις επιστολές, ιστορικά στοιχεία και το λόγο του Κεμάλ στη Μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση, είναι η επίσημη Στρατιωτική Τουρκική Ιστορία της περιόδου του Μικρασιατικού Πολέμου (Turk Istiklar Harbi, II nci Cilt Bati Cephesi 2 nci Kisim, T.C. Genelkurmay Baskanligi Harp Tarihi Dairesi, Resmi Yayinlari, Seri No 1, Gunkur. Basmevi ANKARA). Νομίζω ότι είναι ιστορικό χρέος να παρουσιάσουμε στον αναγνώστη αυτή την τόσο άγνωστη πτυχή της Ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και Δυτικής Ασίας που έχει άμεση σχέση με τα ελληνικά πράγματα. Αλλά ας αφήσουμε τις απόρρητες τότε και άγνωστες τώρα διπλωματικές επιστολές να μιλήσουν. Αλλά ας δούμε την πρώτη τουρκική επιστολή προς το Λένιν που υπογράφεται από τον Κεμάλ:

«26η Απρίλη 1920

Προς τον πρόεδρο της Σοβιετικής Κυβέρνησις ΛΕΝΙΝ

Δεχόμαστε να ενώσουμε τις ενέργειες και τις προσπάθειες μας με τους Μπολσεβίκους Ρώσους (2), οι οποίοι στρέφονται ενάντια στα ιμπεριαλιστικά κράτη, και έχουν σαν σκοπό τους τη σωτηρία των λαών που κατατυραννιούνται κάτω απ' το πέλμα αυτών των κρατών. Αν η Σοβιετική Κυβέρνηση ενεργήσει στρατιωτικές επιχειρήσεις ενάντια στο Γκιουρζιστάν (3) ή αν χάρη στην πολιτική που θα ακολουθήσει επιδιώξει την ένταξη του Γκιουρζιστάν στο Σοβιετικό μπλοκ, και εξασφαλίσει δράση ενάντια στις αγγλικές δυνάμεις με σκοπό να τις εκδιώξει απ' το Γκιουρζιστάν, τότε και η τουρκική κυβέρνηση θα αναλάβει στρατιωτικές ενέργειες ενάντια στην ιμπεριαλιστική αρμενική (4) κυβέρνηση, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα να προωθήσει το Αζερμπαϊτζάν (5) στους κόλπους της σοβιετικής κυβέρνησης. Βασικά και για την εκδίωξη απ' τα εθνικά μας εδάφη των ιμπεριαλιστικών (6) δυνάμεων και στη συνέχεια για την από κοινού δράση ενάντια στον ιμπεριαλισμό και με τον σκοπό να ισχυροποιηθούν οι δυνάμεις μας στο εσωτερικό της χώρας, σας παρακαλούμε προς το παρόν, και σαν πρώτη αποστολή, να μας εξασφαλίσετε, 5.000.000 χρυσές λίρες, τις ποσότητες πυρομαχικών και άλλων πολεμικών μέσων που θα αποφασιστούν από μας, καθώς και υγειονομικό υλικό. Για τις επιχειρήσεις που προβλέπεται να ενεργήσουμε στην Ανατολή σας παρακαλούμε να μας παραχωρήσετε τις ποσότητες τροφίμων που χρειαζόμαστε. Αυτές είναι οι απαιτήσεις μας από την κυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας.

O πρόεδρος της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης

ΜΟΥΣΤΑΦΑ ΚΕΜΑΛ»

Να τι απάντησαν οι Σοβιετικοί:

«3 Ιουνίου 1920

Λάβαμε την επιστολή σας, στην οποία μας ανακοινώσατε την πρόθεση σας να συνεργαστούμε για να δράσουμε από κοινού ενάντια, στους ξένους ιμπεριαλιστές που απειλούν τα έθνη μας. Ενημερωθήκαμε σε ικανοποιητικό βαθμό για τις βασικές γραμμές της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησης της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης. Η Σοβιετική κυβέρνηση σκέφτεται να στηριχθεί η Τουρκο-Σοβιετική συνεργασία στις παρακάτω αρχές:Ανακήρυξη της Ανεξαρτησίας της Τουρκίας.Ένταξη στο τουρκικό κράτος των εδαφών για τα οποία ούτε εμείς, ούτε εσείς, έχουμε αντίρρηση ότι ανήκουν στους Τούρκους.Διακήρυξη της κυβέρνησης σας ότι και η Αραβία και η Συρία (7) αποτελούν καθεμιά από ένα ανεξάρτητο κρότος. Σύμφωνα με την απόφαση που έλαβε η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση τα έθνη και οι λαοί της Τουρκίας που βρίσκονται στην Αρμενία, Κουρδιστάν, Λαζιστάν, Βατούμ (8) και Ανατολική Θράκη καθώς και όσοι κατοικούν στα κοινά Αραβο-Τουρκικά εδάφη να αφεθούν να καθορίσουν μόνοι τα πεπρωμένα τους.Η κυβέρνηση μας συμφωνεί στο να γυρίσουν στις εστίες τους οι βίαια ή και οι με τη θέληση τους εκπατρισθέντες, για να συμμετάσχουν σε δημοψηφίσματα που θα ενεργηθούν στις περιοχές αυτές για να καθοριστεί η τύχη τους.Στις μειονότητες που κατοικούν στα εδάφη που ανήκουν στη μεγάλη Τουρκική Εθνοσυνέλευση να αναγνωρισθούν όλα τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στις μειονότητες των πιο ελεύθερων ευρωπαϊκών κρατών.Το θέμα των Στενών να αφεθεί για συζήτηση σε μια σύσκεψη των Κυβερνήσεων που έχουν ακτές (9) στον Εύξεινο Πόντο. Άρση του οικονομικού ελέγχου των ξένων κρατών και των καπιταλιστών.Άρση της ξένης (και κάθε φύσης) επιρροής σε κάθε περιοχή που επιβλήθηκε αυτή.Η Σοβιετική κυβέρνηση δέχεται την επιθυμία της κυβέρνησης της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης να συμμετάσχει στον αγώνα ενάντια στα ιμπεριαλιστικά κράτη με σκοπό τη διάσωση των Εθνών που τελούν κάτω από πίεση.Η κυβέρνηση της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης θα επιτρέψει τις μέλλουσες πολιτικές συζητήσεις για το σκοπό της οριστικής διευθέτησης των συνόρων μεταξύ Τουρκίας, Αρμενίας, και Ιράν, με βάση τις αρχές του καθορισμού των πεπρωμένων κάθε έθνους και με απόλυτη δικαιοσύνη.Η Σοβιετική κυβέρνηση για το σκοπό της αποκατάστασης φιλικών σχέσεων ανάμεσα στη Τουρκία και τη Ρωσία, προτείνει να αρχίσει η ανταλλαγή προξενικών αρχών (10), για να την ακολουθήσει στη συνέχεια η απ' ευθείας αποκατάσταση πολιτικών και διπλωματικών σχέσεων με συνεχή πια μορφή.Η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας αναγνωρίζει το δικαίωμα κάθε έθνους να καθορίζει μόνο του τα πεπρωμένα του και το δικαίωμα να ρυθμίζει τα δίκαια του.Η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας παρακολουθεί με μεγάλη προσοχή και ενδιαφέρον τον ηρωικό αγώνα που διεξάγει το τουρκικό έθνος για την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας και της κυριαρχίας του.Η κυβέρνηση της Σοβιετικής Ρωσίας είναι ευτυχές για το γεγονός ότι η φιλία που θα ενώσει το τουρκικό και το ρωσικό έθνος (σ' αυτή την τωρινή περίοδο δυσχερειών που περνά το τουρκικό έθνος) θα βασιστεί σε στερεά θεμέλια.Σεβαστέ μου Πρόεδρε της Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης.Μεταβιβάζοντας στην κρίση σας τις πιο πάνω αρχές, θεωρώ τιμή μου να απευθύνω τις ευχές μου προς τον τουρκικό λαό για να πετύχει στο έργο του και στην προσπάθεια που ανέλαβε στο όνομα των ενωμένων εργατών και του δημοκρατικού λαού της χώρας σας.

Ο Κομισάριος του λαού για τα εξωτερικά

ΤΣΙΤΣΕΡΙΝ (11)»

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

Το προηγούμενο κείμενο το αγνοώ, το υπόλοιπο κείμενο όπως και η Σοβιετική απάντηση, είναι επίσημες περιλήψεις των αυθεντικών. Είναι χαρακτηριστικό ότι για τις συνομιλίες με τη Σοβιετική ηγεσία κατ' αρχήν (και πριν πάει εκεί, επίσημα ο Τούρκος υπουργός εξωτερικών Μπεκίρ Σαμή Μπέης) στάλθηκε ο Τούρκος κομμουνιστής διοικητής μεραρχίας δόκτωρ Φουάτ Μπέης. Τη δε επιστολή απέστειλε ο διοικητής του Ανατολικού Μετώπου Κιαζίμ Καραμπεκίρ Πασάς.

 (3) Γκιουρζιστάν: είναι η Γεωργία, Καυκάσια περιοχή που έγινε, ανεξάρτητο, κράτος για ένα διάστημα για να ενσωματωθεί τελικά στη Σοβιετική Ένωση. Ο πληθυσμός του ήταν κύρια Ισλαμικός και για ένα διάστημα αποτελούσε τουρκική εδαφική διεκδίκηση.

(4) Μετά την απαντητική επιστολή των Σοβιετικών μία ενέργεια εναντίον των Αρμενικού πληθυσμού αναβλήθηκε ως εξής: «προς τη Διοίκηση του 15ου Σώματος Στρατού. ... Το υπουργικό συμβούλιο αποφάσισε ότι πρέπει να αναβληθεί επ' αόριστο η από την μεριά σας σχεδιασθείσα επιχείρηση. Αρχικά προέχει να έλθουμε σε επαφή με τη Μπολσεβικική επιτροπή που ήδη έρχεται σε μας.… Κυβέρνηση της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης»

(5) Το Αζερμπαϊτζάν, όπως και το Λαζιστάν, το Κουρδιστάν, το Τουρκμενιστάν, το Ουζμπεκιστάν, το Κιργιζιστάν κλπ. Αποτελούσαν - μέχρι την εποχή της επιστολής - διεκδικήσεις των Νεότουρκων. Η πολιτική αυτή που είχε το φιλόδοξο όνομα «Τουρανισμός» και σκόπευε να επεκτείνει την εξουσία των Νεότουρκων μέχρι την Κίνα, όπου δηλ. υπήρχαν τουρκικά και τουρανικά φύλα, εγκαταλείφτηκε γρήγορα απ' την περισσότερο ρεαλιστική πολιτική που πρότεινε ο Κεμάλ. Ποτέ όμως δεν εγκαταλείφτηκε και ιδεολογικά. Η «Μεγάλη Ιδέα» των Τούρκων έχει δυο σκέλη:Ανασύσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - Επέκταση μέχρι την κοιτίδα των Τούρκων και χώρο δράσης των τουρκικών και τουρανικών φύλων.

(6) Ιμπεριαλιστικές δυνάμεις: Υπονοούνται η Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία και Ελλάδα που ήδη διατηρούν εκστρατευτικά σώματα σε εδάφη της Μ. Ασίας και Αν. Θράκης.

(7) Συρία και Αραβία: Ο εκπληκτικός εκείνος Λώρενς της Αραβίας είχε μόλις πετύχει οι χώρες αυτές να αποτινάξουν την κυριαρχία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Διατηρούνταν - όμως - στη Συρία στρατεύματα της Αντάντ.

(8) Αρμενία, Κουρδιστάν, Λαζιστάν, Βατούμ είναι τα σημεία σύγκρουσης των Μπολσεβικικών τάσεων και της Τουρανικής Πολιτικής. Η Ανατολική Θράκη επίσης ενδιαφέρει και τις δυο πλευρές λόγω «Στενών».

(9) Ακτές στον Εύξεινο Πόντο δεν είχε ακόμα η Ελλάδα για να αποκτήσει όμως τυπικά τον Αύγουστο βάσει της συνθήκης των Σεβρών. Η Κων/πολη ήταν υπό ολικό , πολυεθνικό έλεγχο με σουλτανική κυβέρνηση.

(10)Τελικά οι δύο χώρες αντάλλαξαν πρεσβείες και τη 16η Μαρτίου του 1921 υπογράφτηκε η Συμφωνία της Μόσχας ανάμεσα σε Σοβιετικούς και Τούρκους.

(11) Τσιτσέριν: Στην αρχή, εργάστηκε σαν διευθυντής των αρχείων του Υπουργείου εξωτερικών του Τσάρου. Το 1904 όμως στο Βερολίνο μετέχει στο ρωσσικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Ακολουθεί στην αρχή τους Μενσεβίκους σαν ηγετική φυσιογνωμία αλλά μετά προσχωρεί στους Μπολσεβίκους. Από το 1918 έως το 1930 είναι υπουργός εξωτερικών της Σοβιετικής πλέον Ένωσης. Αυτός κατόρθωσε να κάνει τη Σοβιετική εξωτερική πολιτική παρόμοια με την τσαρική στο θέμα των Στενών. Το 1930 παραιτήθηκε για λόγους υγείας.Εδώ θεωρώ αναγκαίο να ανοίξω μια παρένθεση για να δούμε λίγο την εξέλιξη των πραγμάτων στην Αριστερά της Τουρκίας και τις σχέσεις των Νεότουρκων και του Κεμάλ με αυτήν. Τα στοιχεία για την παρένθεση αυτή τα αντλώ αποκλειστικά απ' το πολύτιμο βιβλίο «Φάκελλος Τουρκία» που είναι μια έκδοση της αριστερής «Τουρκικής Δημοκρατικής Αντίστασης» και κυκλοφόρησε στα ελληνικά το 1974 απ' τις εκδόσεις «Πλειάς». (Τα εντός εισαγωγικών αποσπάσματα είναι κατ' ευθείαν αντιγραφή απ' το βιβλίο αυτό και δεν αντιπροσωπεύουν κατ' ανάγκη και δικές μου απόψεις).Οι πρώτες σοσιαλιστικές εφημερίδες που εκδίδονται είναι η «Γκαβέ» (1908) στη Σμύρνη και η «Amele» (Εργάτες) το 1909 στη Θεσσαλονίκη.

«Την εποχή του λαϊκού απελευθερωτικού αγώνα (1919-1922)... ένας σοσιαλιστής δημοσιογράφος ο Λασά Ταχσίν, έρριξε τον πρώτο πυροβολισμό, στη Σμύρνη (σ.σ. υπονοεί κατά του ελληνικού εκστρατευτικού Σώματος)... την εποχή αυτή εκδόθηκαν και δυο σοσιαλιστικές εφημερίδες, η Yeni Dunya (Νέος Κόσμος) και η Aydinlik (Ξαστεριά), αλλά η Yeni Dunya απαγορεύτηκε όταν πλησίαζε η νίκη και η Aydinlik όταν τελείωσε ο πόλεμος οπότε και συνελήφθηκαν όλοι οι συντάκτες της».

Το σοσιαλιστικό κίνημα που είχε αρχίσει να ανδρώνεται ήδη απ' την εποχή της Οθωμανικής αυτοκρατορίας κατ' αρχήν συμμαχεί με τους Νεότουρκους όπως άλλωστε και όλες οι εθνικές μειονότητες. Όμως «όσο διάστημα κατείχαν την εξουσία οι Νεότουρκοι, τα εργατικά συνδικάτα και οι πολιτικές οργανώσεις της εργατικής τάξης είχαν απαγορευτεί, οι απεργίες τσακίζονταν απ' το στρατό και οι κυβερνήσεις προστάτευαν τα συμφέροντα των κεφαλαιούχων της Δύσης και των Τούρκων σύνεργατών τους... επί πλέον οι Ηνωμένες Πολιτείες προσπαθούσαν να επιβάλλουν το δικό τους έλεγχο στην Τουρκία και πολλοί Τούρκοι διανοούμενοι - και ο συνταγματάρχης Ισμέτ Ινονού - είχαν προσχωρήσει σ' αυτό το σχέδιο».

Όμως γρήγορα αρχίζει ο «αντιμπεριαλιστικός» (όπως έλεγε και ο Κεμάλ) πόλεμος και «με τη μαζική συμμετοχή εργατών, χωρικών, και της πατριωτικής μερίδας των μικροαστών, ο ανταρτοπόλεμος σύντομα μεταβλήθηκε σε ένα χωρίς προηγούμενο εθνικό αγώνα. Στη δυτική Μικρά Ασία ο αρχηγός των ανταρτών Τσερκέζ Εθίμ διοργάνωσε λαϊκό απελευθερωτικό στρατό». Μερικοί νέοι Τούρκοι στρατηγοί όπως ο Αλή Φουάτ Πασάς και ο Καζίμ Καραμπεκίρ Πασάς άρχισαν να σχηματίζουν ομάδες αντίστασης».

Στο μεταξύ οι σουλτανικοί στην υπό δυτικό έλεγχο Κων/πολη δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια αλλά«καθοδήγησαν μερικές ομάδες φανατικών να εξεγερθούν εναντίον της εξουσίας της Εθνικιστικής Κίνησης και... η Μεγάλη Εθνοσυνέλευση βρέθηκε παγιδευμένη ανάμεσα στον ελληνικό στρατό και τις δυνάμεις των φανατικών στασιαστών».

Όμως οι αντάρτες του Τσερκέζ Εθίμ «τσακίζουν» τους στασιαστές. Βέβαια στη Μεγάλη Εθνοσυνέλευση οι «338 βουλευτές ήταν κυρίως γαιοκτήμονες, έμποροι, θεοκράτες και ανώτεροι γραφειοκράτες, η πλειοψηφία του λαού, οι αγρότες και οι εργάτες δεν είχαν αντιπροσώπους». «Σημαντικό ρόλο στη δημιουργία των πρώτων αντιστασιακών και απελευθερωτικών ομάδων... έπαιξαν και οι Τούρκοι κομμουνιστές. Σχημάτισαν αντάρτικες ομάδες κι ένα καλό οργανωμένο σώμα που πήρε το όνομα Yesil Ora - du (Πράσινος Στρατός)». «Όταν όμως έφτασε η νίκη, οι αντιπρόσωποι της πρόσφατα ανερχόμενης μπουρζουαζίας και των γαιοκτημόνων χρησιμοποίησαν τους πασάδες για να ξεκαθαρίσουν τους αρχηγούς των ανταρτών, να καταστρέψουν τις σοσιαλιστικές οργανώσεις και να δολοφονήσουν στη Μαύρη Θάλασσα τον αρχηγό του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας, Μουσταφά Σαφίτ και δεκατέσσερις φίλους του». «Την εποχή του πολέμου την κυβέρνηση της Άγκυρας (Νεότουρκους) την υποστήριξαν και οι Τούρκοι σοσιαλιστές της Istanbul (Κων/πολης). Το Σοσιαλιστικό Εργατικό και Αγροτικό Κόμμα της Τουρκίας οργάνωσε τη λαθραία μεταφορά όπλων και πυρομαχικών στη Μ. Ασία με τη βοήθεια των σοσιαλιστών εργατών της Istanbul. Παρά τη σφαγή των 15 Κομμουνιστών ηγετών από τους πασάδες, το κόμμα αυτό συνέχισε να υποστηρίζει την κυβέρνηση της Άγκυρας ακόμα και μετά τη νίκη εναντίον της κυβέρνησης της Κων/πολης (Σουλτανικοί) και των ιμπεριαλιστικών χωρών, γιατί οι ηγέτες του συμφώνησαν με τους Εθνικιστές ηγέτες (κυβέρνηση Νεότουρκων Άγκυρας) πάνω στο σύνθημα «ελευθερία ή θάνατος». Βέβαια για τους πιο πολλούς από τους ηγέτες των αριστερών οργανώσεων η ελευθερία δεν ήρθε ποτέ. Ήρθαν μάλλον οι εκτοπίσεις, οι φυλακές, τα βασανιστήρια, οι δολοφονίες τους απ' τη «Μονοκομματική Δικτατορία» του Κεμάλ. Ανάμεσα σ' αυτούς που φυλακίστηκαν και εκείνος ο μεγάλος Τούρκος ποιητής, ο Θεσσαλονικιός Ναζίμ Χικμέτ. Το 1935 οι Κεμαλιστές θα έφερναν σε ισχύ τον Μουσολινικό ποινικό κώδικα...

Ήταν όμως σοβιετόφιλος ο Κεμάλ; Στη Συνεδρίαση της 29ης Μαΐου 1920 όταν ο βουλευτής Νικομήδειας Σιρρί Μπέη εκ μέρους των καταθορυβημένων αστών βουλευτών ρώτησε «Τι συμβαίνει στις σχέσεις μας με τη μπολσεβικική Ρωσία;» ο Κεμάλ έδειξε τις αληθινές του σκέψεις απαντώντας:

«Προβήκαμε στις απαιτούμενες ενέργειες για να υπογράψουμε συμφωνία με τους μπολσεβίκους. Πρέπει να ξέρετε όμως ότι η κυβέρνηση νομίζει ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί σ' αυτό το θέμα. Αρχή της κυβέρνησης είναι ότι τη δύναμη πάνω στην οποία θα στηριχθούμε για να κατοχυρώσουμε την ύπαρξη μας και για την εκπλήρωση των εθνικών μας πόθων δεν πρέπει να ψάξουμε να τη βρούμε έξω, αλλά μέσα στη χώρα μας και μάλιστα μέσα στη συνείδηση μας. Και αυτό γιατί αν δεν στηριχτούμε στις δικές μας δυνάμεις και περιμένουμε απ' έξω βοήθεια, και μάλιστα βασιζόμαστε σ' αυτήν, τότε, αν για διάφορους λόγους αυτή η βοήθεια δεν προσφερθεί ή δεν προλάβει να φτάσει έγκαιρα, θα απογοητευθούμε βαθύτατα. Να γιατί λοιπόν βασιζόμαστε κύρια στις δικές μας δυνάμεις. Επειδή όμως δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε το πλήθος των εχθρών μας, πιστεύουμε ότι είναι απαραίτητο στις δικές μας δυνάμεις να προστεθούν και νέες. Γι' αυτό πρέπει οπωσδήποτε να συμμαχήσουμε και με τις δυνάμεις που θα έλθουν απ' την Ανατολή (ισλαμιστές) και τον Βορρά (μπολσεβίκοι). Στο σημείο όμως αυτό πρέπει να ξεκαθαρίσουμε τις θέσεις μας. Η μια άποψη είναι να γίνουμε κομμουνιστές. Η άλλη είναι να έλθουμε σε συμφωνία με τη μπολσεβικική Ρωσία. Εμείς σαν κυβέρνηση προτιμάμε το δεύτερο. Δεν επιθυμούμε να γίνουμε μπολσεβίκοι. Το να γίνουμε μπολσεβίκοι είναι ένα εντελώς διαφορετικό ζήτημα και δεν υπάρχει καμιά ανάγκη να αρχίσουμε να το συζητάμε αυτό σήμερα. Όσον αφορά το ζήτημα της συμφωνίας το παρακολουθούμε με εξαιρετικό ενδιαφέρον και αισιοδοξία ότι θα το πετύχουμε. Το μόνο λεπτό σημείο είναι ότι θέλουμε να αφήσουμε ανοιχτή τη θύρα των συνεννοήσεων μέχρι τη μέρα που θα κηρύξουμε τον πόλεμο στη Δύση. Τότε πια ούτε φόβοι θα υπάρχουν, ούτε ενδοιασμοί. Μέχρι εκείνη τη μέρα και μέχρι να έλθει η υλική βοήθεια από Βορρά και Ανατολή δεν πρόκειται να αφήσουμε σε δεύτερη μοίρα τις κάθε είδους σχέσεις μας με τη Δύση, γιατί οι σχέσεις μας με τη Δύση και τους Αμερικανούς δεν είναι δυνατό να μας εμποδίσουν στο να έλθουμε σε συμφωνία με οποιοδήποτε έθνος ή κράτος της Ανατολής ή του Βορρά. Μετά μάλιστα τη συμφωνία με τους μπολσεβίκους μπορούμε να προσέλθουμε σε οποιαδήποτε συμφωνία ή πολιτικές σχέσεις και με οποιοδήποτε άλλο κράτος. Αλλά μην ξεχνάτε ότι και οι μπολσεβίκοι για να ισχυροποιηθούν στην προσπάθεια τους ενάντια στον ιμπεριαλισμό έχουν ανάγκη να εξασφαλίσουν καινούργιες δυνάμεις. Η κατηγορία όμως των κρατών με τα οποία επιθυμούν οι μπολσεβίκοι να έλθουν σε συμφωνία είναι τα ισλαμικά κράτη. Πιστεύουν ότι αν εξασφαλίσουν τη συμπαράσταση των κρατών αυτών θα επικρατήσουν τελικά στη πάλη της με το δυτικό ιμπεριαλισμό. Αυτό το γεγονός πρέπει να το εκμεταλλευθούμε. Τα ισλαμικά κράτη ξέρουν ότι δεν είναι δυνατόν να απαρνηθούν τις βασικές θρησκευτικές τους αρχές και να υιοθετήσουν μια εντελώς νέα νοοτροπία και συνήθειες. Αλλά και δεν έχουν καμιά επιφύλαξη στα θέμα της συνεργασίας με τους μπολσεβίκους όσον αφορά τον κοινό αγώνα της ενάντια στους ιμπεριαλιστές. Η άποψη αυτή δεν είναι αποτέλεσμα ιδεολογίας ή συμπαθειών. Αποτελεί ένα αληθινό γεγονός που έχει προκύψει από τα αποτελέσματα των μέχρι στιγμής διερευνήσεων μας. Σαν παράδειγμα αναφέρεται ότι τα ισλαμικά κράτη Αζερμπαϊτζάν, Γκουρζιστάν και Βόρειος Καύκασος δεν έχουν μπολσεβικοποιηθεί εντελώς. Βέβαια η παραδοχή των μπολσεβικικών αρχών είναι ένα κοινωνικό ζήτημα που πρέπει να μελετηθεί, όχι όμως τέτοια ώρα».

Ένα γεγονός και μια διάθεση δεν μπορούμε κατ' ουδένα τρόπο να αμφισβητήσουμε στον Κεμάλ. Τον πατριωτισμό του. Αλλά και η διορατικότητα του αποδείχτηκε μοναδική. Μόνο αυτός από όλους τους ηγέτες Ανατολής και Δύσης πρόβλεψε τη νίκη του μπολσεβικισμού και μάλιστα τον τρόπο που τελικά αυτή πραγματοποιήθηκε. Έτσι τον Φεβρουάριο του 1921 υπογράφεται στη Μόσχα Σοβιετο-Ιρανική συνθήκη. Η εφημερίδα «Ραχ - Νέμα» του Ιράν έγραφε:

«Μέσα στα σύννεφα που τύλιγαν τον πολιτικό ορίζοντα μας ήρθαν οι πρώτες φωτεινές αστραπές που δημιούργησαν εξαιρετική εντύπωση μέσα στη σκοτεινή νύχτα της περσικής πολιτικής... Αυτή η λαμπρή λάμψη ήρθε απ' τον Βορρά και πηγή της ήταν η Μόσχα. Από τη Μόσχα ξεκίνησε για να φωτίσει με εξαιρετική λαμπρότητα το σκοτάδι μέσα στο οποίο ζούμε».

Στις 28 Φεβρουαρίου 1921 υπογράφεται η Σοβιετο-Αφγανική συνθήκη. Αλλά ας δούμε πως χαρακτηρίζουν οι ίδιοι οι Σοβιετικοί τη συμφωνία της Μόσχας με τους Τούρκους. Το σχετικό απόσπασμα είναι από την «Παγκόσμια Ιστορία» της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ:

«Οι σχέσεις της Σοβιετικής Ρωσίας με την Τουρκία βελτιώθηκαν το ίδιο. Ο Μουσταφά Κεμάλ Πασάς, ο εμπνευσμένος πολιτικός που βρισκόταν τότε επικεφαλής της τουρκικής κυβέρνησης, κατάλαβε τη σημασία που είχαν οι φιλικές σχέσεις με τη Σοβιετική Ρωσία. Μια Τουρκο - Σοβιετική συνθήκη υπογράφτηκε στις 26 του Μάρτη του 1921 - η πρώτη ισομερής συνθήκη που υπόγραφε ποτέ η Τουρκία α' ολόκληρη την ιστορία της - και σ' εφαρμογή της συνθήκης αυτής σημειώθηκε μια εξαιρετική κίνηση στην εξαγωγή αγαθών προς την Τουρκία μέσα στο 1921 και 1922, προς ΜΕΓΑΛΟ ΟΦΕΛΟΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ ΑΥΤΗΣ». (Παγκόσμια Ιστορία, Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ Τόμος Β, σελ. 365, εκδόσεις Πλανήτης).

Έχει μεγάλη σημασία να δούμε ποια ήταν η κατάσταση στην περιοχή το 1920. Η τετραετία 1918 - 1922 κατά τη γνώμη μου είναι μια απ' τις πιο κρίσιμες εποχές στην παγκόσμια ιστορία (προσωπικότητες όπως ο Σαρλ Ντε Γκωλ), ο σερ Ουίνστον Τσώρτσιλ και ο Μάο Τσε Τουγκ διαμορφώνονται τότε) αλλά κύρια στην ιστορία της Ανατολικής Ευρώπης, Βαλκανίων και Δυτικής Ασίας. Ας πάρουμε τα πράγματα όμως κατά περιοχή. Η μεγαλύτερη φυσιογνωμία που γνωρίζει ποτέ στη νεότερη ιστορία της η Τουρκία, ο Θεσσαλονικιός Μουσταφά Κεμάλ πασάς Αττατούρκ (πατέρας των Τούρκων), ο «Σταχτύς Λύκος» δραστηριοποιείται εναντίον της Οθωμανικής εξουσίας και ενάντια στη δυτική επέμβαση στη περιοχή. Η χώρα του είναι έτοιμη να διαλυθεί. Οι Έλληνες προελαύνουν νικηφόρα μέχρι τις πύλες της Άγκυρας, οι Ιταλοί καταλαμβάνουν την Ατάλλεια, οι Αγγλογάλλοι διατηρούν στρατό στην Αν. Θράκη, στη Γεωργία και στη Συρία. Οι Αρμένιοι δημιουργούν ξεχωριστό κράτος στο Βορρά. Η Κωνσταντινούπολη είναι στα χέρια των Δυτικών και τη διεκδικούν οι Έλληνες. Οι Πόντιοι διεκδικούν την αυτονομία τους, ενώ η Τραπεζούς έχει Σοβιετικό καθεστώς. Ο Κεμάλ τα βάζει με όλους και νικάει. Η μοναδική στρατιωτική, διπλωματική και πολιτική ευφυΐα του έχει αποτέλεσμα. Η Νέα Τουρκία οικοδομείται. Η Ελλάδα θρηνεί χαμένες πατρίδες και πνίγεται στα κύματα των προσφύγων. Οι Αρμένιοι θρηνούν και πατρίδα και λαό. Οι Αγγλογάλλοι αποσύρονται απ' τα Στενά. Σ' αυτές τις συνθήκες διακρίνεται και η ιδιαίτερη πολιτικοστρατιωτική φυσιογνωμία του ευρωπαϊστή και Δυτικόφιλου μελλοντικά, Τούρκου ηγέτη Ισμέτ Ινονού. Η λαμπρή πολυεθνική Οθωμανική αυτοκρατορία (γιατί όσο και να θέλει η κατεστημένη μας ιστορία να την παρουσιάζει σαν βάρβαρο σκοτάδι, είναι γεγονός ότι υπήρξε ένα απ' τα πιο ενδιαφέροντα πολιτικά και πολιτιστικά καθεστώτα της εποχής του) πούχε πια καταντήσει ο «μεγάλος ασθενής» έσβυνε για πάντα για να γεννηθεί απ' το τουρκικό έθνος η Νέα Τουρκία, κράτος υπολογίσιμο, σε εχθρούς και φίλους, πλέον. Η κατάσταση αρχίζει να ξεκαθαρίζει κάπως στη Σοβιετική Ένωση. Ο Κόκκινος Στρατός χάρη στην αποφασιστικότητα των Μπολσεβίκων αλλά και στην εμπνευσμένη ηγεσία του απ' τον Εβραϊκής καταγωγής Λέβ Δαβίδοβιτς Μπρενστάιν ή (όπως έγινε γνωστός) Λέον Τρότσκι έχει τσακίσει Αγγλογάλλους και Τσέχους εισβολείς. Έχει σπάσει τη γερμανο-σοβιετική συνθήκη του Μπρετ-Λιτόφσκ (με την οποία είχε διαφωνήσει τότε ο Τρότσκι) και διώχνει τους τελευταίους Γερμανούς φαντάρους απ' την Ουκρανία. Τα αγγλογαλλικά και ελληνικά στρατεύματα αποχωρούν μέσω Ευξείνου Πόντου και Ρουμανίας για πάντα απ' τη Μεσημβρινή Ρωσία. Ο ρωσικός λαός μάχεται με ένα εκπληκτικό τρόπο ενάντια στους εισβολείς. Οι στρατιές των αντεπαναστατών Ντενίκιν και Βράγκελ συντρίβονται χάρη και στην ουσιαστική προσφορά του Μαχνοβίτικου αναρχικού στρατού. Τελευταίες εστίες αντίδρασης στους μπολσεβίκους η αναρχική κριτική των ναυτών της Κροστάνδης και του στρατού του Μαχνό. Ο Τρότσκι αναλαμβάνει την καταστολή τους. Η μεγαλύτερη επαναστατική φυσιογνωμία του αιώνα μας, ο Βλαντιμίρ Ίλιτς Λένιν, οικοδομεί ένα καινούργιο (ολότελα διαφορετικό) κράτος και αλλάζει τη μορφή του κόσμου σε 6 χρόνια. Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες ανδρώνεται ένας τέως άγνωστος, που θα είναι ο πραγματικός νικητής του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και της Γιάλτας, ο Ιωσήφ Βησαριόνοβιτς Στάλιν. Την ίδια εποχή στα Βαλκάνια, καθορίζονται τα σύνορα που έχουν ως σήμερα, σχεδόν αυτή τη μορφή. Δημιουργείται το αλβανικό κράτος. Δυο άντρες αρχίζουν να κάνουν τα πρώτα βήματα τους, στο στίβο των κοινωνικών μαχών. Δυο φυσιογνωμίες που θα παίξουν πρωτεύοντα ρόλο στην ιστορία του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος. Είναι ο ιδρυτής της κίνησης των Αδεσμεύτων (πολύ μετά) Γιουγκοσλάβος Τίτο και ο μετέπειτα γραμματέας της Κομιντέρν Βούλγαρος Γκεόργκι Δημητρόφ. «Και εγένετο χάλαζα και πυρ μεμιγμένον εν αίματι... και πάς χόρτος χλωρός κατεκάη» (Αποκάλυψη Ιωάννη, Η', 7). Οι πόθοι των Αρμενίων γίνονται αίμα και στάχτη καθώς η ανθρωπότητα ζει μια απ' τις φριχτότερες γενοκτονίες της ιστορίας της. Το κράτος τους, που παραλίγο να γίνει με τη συνθήκη των Σεβρών πραγματικότητα, διανέμεται στη Σοβιετική Ένωση και στην Τουρκία.Αλλά ας δούμε την τουρκική πολιτική στην περιοχή από το 1915, ήδη, όπως την αποκαλύπτουν οι Γάλλοι μετά την κατάληψη του Χαλεπίου («Στρατιωτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος» υποστρ. Ι. Πολιτάκου, Έκδοση ΓΕΣ, σελ. 138).

«Προς τη Νομαρχία Χαλεπίου Σύμφωνα με προγενέστερη κοινοποίηση η κυβέρνηση έχει αποφασίσει την ολοσχερή εξόντωση των διαβιούντων στην Τουρκία Αρμενίων. Καθ' ένας που θα ήθελε να αντιτεθεί στη διαταγή αυτή δεν μπορεί πλέον να αποτελεί μέρος της διοίκησης. Χωρίς καμιά διάκριση για τις γυναίκες, τα παιδιά και τους ανάπηρους, οσοδήποτε τραγικά κι αν είναι τα μέσα εξόντωσης, κι αφού καταπνιγεί η φωνή της συνείδησης, πρέπει να τεθεί τέρμα στην ύπαρξη τους.13 Σεπτέμβρη 1915Ο Υπουργός Εσωτερικών Ταλαάτ»

Ο λαός του Κουρδιστάν χρησιμοποιήθηκε απ' τους Οθωμανούς παλιότερα και τους Νεότουρκους μετά, στις γενοκτονίες των χριστιανικών πληθυσμών. Ο θρησκευτικός φανατισμός των Κούρδων τους καθοδηγούσε πάντα σε ένα αντιχριστιανικό μένος. Έτσι οι Αρμένιοι πάντα θα θυμούνται «τους αιμοσταγείς Κούρδους» όπως ακόμα τους αποκαλούν οι γιαγιάδες στα παραμύθια τους. Όμως η συνεισφορά τους αυτή στη θεμελίωση του ομοιογενούς πια τουρκικού κράτους ανταμείφθηκε κάπως παράξενα. Απ' το 1923 κιόλας απαγορεύτηκε η ομιλία της κουρδικής γλώσσας και η αναφορά στο κουρδικό πρόβλημα. Στην Τουρκία ακόμα θεωρείται έγκλημα η στοιχειώδης αναφορά σε «κουρδική μειονότητα». Οι Κούρδοι μιλούν για γενοκτονία που αυτή τη φορά εφαρμόζεται σε βάρος τους. Η πανάρχαια αυτή φυλή, που ο Ξενοφώντας τους αναφέρει σαν τους ορεσείβιους «Κουρδάχους», σκλαβωμένη θα καταπιέζεται χωρισμένη ανάμεσα σε Περσία, Τουρκία, Συρία, Ιράκ. Τα σύνορα καθορίζονταν τότε. Το 1924 όμως οι Κούρδοι θα εξεγείρονταν για πρώτη φορά ενάντια στους Τούρκους. Μέχρι τώρα (σχεδόν αδιάλειπτα) συνεχίζουν το αντάρτικο. Ο Ελληνισμός του Πόντου βρίσκεται σε αναβρασμό. Οι πιο θερμόαιμοι εθνικιστές μιλούν για ανεξαρτησία. Οι πιο μετριοπαθείς για κοινό Αρμένικο - Ποντιακό Κράτος. Ο Ελ. Βενιζέλος αρνείται στην αρχή να υποστηρίξει τα αιτήματα της. Μετά την εκστρατεία όμως στη Μεσημβρινή Ρωσία, όλος ο Ελληνισμός της Ρωσίας δέχεται τους διωγμούς και τις αντεκδικήσεις του ρωσικού λαού. Τότε στέλνει και ο Βενιζέλος τον Νικ. Καζαντζάκη να επιβλέψει τη φυγή των Λαζών Ελλήνων από το Λαζιστάν. Καταφεύγουν πολλοί Έλληνες απ' τη Ρωσία και τον Καύκασο στο Μικρασιατικό Πόντο. Ο Ελ. Βενιζέλος αναγνωρίζει ότι υπάρχει σοβαρό πληθυσμιακό έρεισμα πλέον και αρχίζει να συζητάει το «Ποντιακό θέμα». Είναι όμως αργά. Οι μπολσεβίκοι φεύγουν απ' τον Πόντο (που για ένα διάστημα τελεί υπό την κυριαρχία τους) και τον παραδίνουν στους Τούρκους. Τη συνέχεια τη διηγείται ο Αμερικανός ταγματάρχης Γιόουελ:«Πτώματα, πτώματα, πτώματα, σ' όλο το μήκος της πορείας των εκτοπιζομένων... Φρίκη, πτώματα», και ο Αμερικανός δημοσιογράφος Γκίμπονς: «Η πεδιάδα της Μαλάτειας (της Βυζαντινής Μελιτινής) ήταν στρωμένη με πτώματα Ελλήνων». Πανάρχαιες ελληνικές κοιτίδες χαμένες... Ο μητροπολίτης Τραπεζούντας Χρύσανθος δεν είχε εισακουστεί απ' το Βενιζέλο παρά μόνο την άνοιξη του 1919 όταν ήταν ήδη αργά. «Το μίσος για την εξουσία είναι ένας ακόμα τρόπος για να της αναγνωρίζουμε τα πρωτεία. Όποιος περνάει κάτω από μια σκάλα για να δείξει τη περιφρόνηση του για τις προλήψεις, στη πραγματικότητα εξαρτάται από αυτές... Αθλιότητα της εγκατάλειψης και εγκατάλειψη της αθλιότητας» («Η Επανάσταση της Καθημερινής ζωής» Ραούλ Βανεγκέμ). Κάπως έτσι θα μπορούσε να δοθεί η εικόνα της Ελλάδας εκείνη την εποχή. Η χώρα γνωρίζει μια απ' τις χειρότερες κρίσεις της, καθώς ο διχασμός της σε βασιλικούς και βενιζελικούς τη φέρνει σε ένα τραγικό αδιέξοδο. Δολοφονείται εκείνος ο αγνός εθνικιστής, ο εξαίρετος Έλληνας και άνθρωπος Ίωνας Δραγούμης από βενιζελικούς των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ο λαός χαρίζει στον Ελ. Βενιζέλο (τη μεγαλύτερη φυσιογνωμία της χώρας μας μέχρι εκείνη την εποχή) το μαύρισμα του στις εκλογές του '20 σαν απάντηση στην πραγμάτωση της δημιουργίας της Μεγάλης Ελλάδας (που έφτιαξε ο μεγάλος Κρητικός στις Σέβρες) αλλά και σαν αποτέλεσμα της κούρασης του απ' τους συνεχείς πολέμους. Ο Παντελής Πουλιόπουλος (που χρημάτισε για ένα διάστημα Γ.Γ. του ΚΚΕ, κατοπινός σημαντικός τροτσκιστής που εκτελέστηκε το '43 απ' τους Ιταλούς φασίστες στο Κούρνοβο) δημιουργούσε μαζί με άλλους φαντάρους το πρώτο (και τελευταίο) «Εκτελεστικό Συμβούλιο των Σοβιέτ των Στρατιωτικών της Ελλάδας» στη Μικρασία και κινητοποιούσε τους Έλληνες φαντάρους για μια υποχώρηση τους απ' τη Μικρασία και «ενάντια στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο». Ο Πλαστήρας «έδρεπε δάφνας» με το ηρωικό 5/42 τάγμα Ευζώνων. Όμως το όραμα της λειτουργίας στην Αγια Σοφία χανότανε θλιβερά. Τέτοιες στιγμές ελάχιστοι θυμούνται τον Διογένη. Είδε λέει κάποτε μια πολύ μικρή πόλη με κάτι τεράστια τείχη και με μια θεόρατη πύλη. Οπότε όπως έμπαινε στην πόλη φωνάζει στους κατοίκους της: «Ρε παιδιά, κλείστε γρήγορα την πόρτα, θα σας φύγει η πόλη». Κάπως έτσι φεύγει από κάποιους Έλληνες το όνειρο της «λύτρωσης των αλύτρωτων», εδαφών και από κάποιους άλλους Έλληνες το όνειρο του «διεθνιστικού χτυπήματος της ρίζας της κοινωνικής δυστυχίας πούναι το αστικό κοινωνικό σύστημα». Είπε πρόσφατα μια τραγουδίστρια (όχι φιλόλογος) η Αρλέττα ότι «στην Ελλάδα τα πράγματα και τα ταλέντα δεν ωριμάζουν, μα σαπίζουν». Έτσι σαπίζουν τόσα όνειρα... πριν καν προλάβουν να ωριμάσουν. Η ήττα της χώρας μας τη φέρνει ο' ένα τρομαχτικό αδιέξοδο καθώς ο πανάρχαιος Ελληνισμός της Ιωνίας και του Πόντου σφάζεται ή εξαναγκάζεται στην προσφυγιά. Ο αρχιστράτηγος Χατζανέστης προτείνει, προς τον υπουργό των Στρατιωτικών Νικ. Θεοτόκη (στις 4 Ιουλίου 1422), σαν τελευταία λύση ένα εκπληκτικό εγχείρημα. Κατάληψη της Κων/πολης. Ισχυρίζεται ότι η Ελλάδα θα αποκτήσει ισχυρή διαπραγματευτική θέση. Οι πληροφορίες διαρρέουν. Οι Αγγλογάλλοι θορυβούνται. Οι Νεότουρκοι πανικοβάλονται, ο Κεμάλ ζητάει συνομιλίες ειρήνης. Για άγνωστους λόγους το εγχείρημα δεν θα πραγματοποιηθεί ποτέ. Ο Χατζανέστης θα εκτελεστεί στο Γουδί στη δίκη των «εξ» σαν «ένοχος της ήττας». Κι ύστερα... 2.000.000 πρόσφυγες. Φτώχεια, πείνα, συνοικισμοί, αθλιότητα. Και μετά έρχεται ο Μεσοπόλεμος και χάρη στο εμπορικό δαιμόνιο των Μικρασιατών (κατά κοινή ομολογία) η οικονομική ανάκαμψη της αστικής τάξης και των εμπόρων. Μέσα σ' αυτές τις συνθήκες αρχίζει να ανατέλλει το άστρο δύο αντρών που, κατά τις παραξενιές της ιστορίας, αν είχαν ερωτηθεί το 1920 θα απαντούσαν (για διαφορετικούς λόγους βέβαια ο καθένας) ότι ήταν εναντίον της εκστρατείας στη Μικρά Ασία, Δύο αντρών που έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στα ελληνικά πράγματα και που μέχρι τώρα έχουν παραμείνει αμφιλεγόμενοι. Δύο αντρών που θα ξανασυμφωνούσαν 20 χρόνια, μετά λέγοντας και οι δύο «ΟΧ!» στους Ιταλούς φασίστες. Είναι ο υπερδεξιός και σοβινιστής κατοπινός ηγέτης του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου (στρατηγός τότε) Ιωάννης Μεταξάς και ο κομμουνιστής και σταλινικός κατοπινός ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδος (νεαρός Κούτβης τότε) Νίκος Ζαχαριάδης. Και οι δύο, έχοντας την τύχη να ανδρωθούν σε κείνη την κυνική περίοδο, θα αποκτούσαν το «χάρισμα» της αντιστροφής. Την άσκηση κριτικής στην (τότε) εξουσία θα την μετέτρεπαν σε άσκηση εξουσίας στην (τότε) κριτική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Turk Isticlar Harbi, II nci Cilt, Gnkur. Basmevi, ANKARABernard Lewis: "The Emergence of Modern Turkey" (Oxford 1961).Enver Behnan Sapolyo: "Osman - li Sultanari Tarihi" (Rafet Zaim - ler, Istanbul 1961).IBΔημ. Σβολόπουλου: «Ο Ιστορικός Δισταγμός του 1922» (Αθήνα, 1922).«Φάκελλος Τουρκία», Έκδοση της «Τουρκικής Δημοκρατικής Αντίστασης» («Πλειάς» 1974).Σπ. Μαρκεζίνη «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος» (Τόμος Γ και Τόμος Δ).«Παγκόσμια Ιστορία» της Ακαδημίας Επιστημών της Ε.Σ.Σ.Δ (Τόμος Β - «Πλανήτης»).«Σοσιαλιστική Αλλαγή», τεύχος 6 Ιούνη 1984, σελ. 10 (Έκδοση της Ε.Δ.Ε. — τροτσκιστές).«Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση» τεύχος 19 - 20 (Έκδοση της Ε.Δ.Ε. - Τροτσκιστές)."Ataturk: A biography of Mustafa Kemal, Father of Modern Turkey" Lord Kinross.Βολίν: «Η άγνωστη Επανάσταση».

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ | ΕΚΔΟΣΗ Γ.Ε.Σ.

from ανεμουριον https://ift.tt/2P6Dh5Y
via IFTTT