του Αλέξη Δημαρά
 |
Ο Αλέξανδρος Δελμούζος και η γυναίκα του, σε ένα ταξίδι τους στη Λουκέρνη της Ελβετίας. |
Η τρίτη δεκαετία στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης αρχίζει αντίθετα από την προηγούμενη: Τότε η πρωτοβουλία ήταν των νεωτεριστών (Σχολείο του Βόλου, Εκπαιδευτικός Όμιλος, Φοιτητική Συντροφιά, κ.λπ.) - τώρα οι πρώτες ενέργειες γίνονται από την αντίπαλη παράταξη. Στη μετατόπιση της ισχύος έπαιξε, βέβαια, καθοριστικό ρόλο η μεταβολή του πολιτικού σκηνικού μετά τις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920. Αμέσως, λοιπόν, μετά την ανάληψη των καθηκόντων της, η νέα ηγεσία του υπουργείου Παιδείας προχώρησε στη σύσταση μιας Επιτροπείας προς εξέτασιν της γλωσσικής διδασκαλίας των δημοτικών σχολείων. Τα πορίσματα της, που δημοσιεύθηκαν λίγους μήνες αργότερα (και διανεμήθηκαν σε είκοσι χιλιάδες αντίτυπα), έμειναν γνωστά κυρίως από την πρόταση Να (...) καώσι τα συμφώνως προς τους νόμους εκείνους (του 1917-19)ι συνταχθέντα (...) αναγνωστικά βιβλία, ως έργα ψεύδους και κακόβουλου προθέσεως και από την πρόθεση Να καταδιωχθώσι ποινικώς οι υπαίτιοι των προς διαφθοράν της ελληνικής γλώσσης και παιδείας τελεσθέντων πραξικοπημάτων.
 |
Μίλτος Κουντουράς (1889-1940) |
 |
| Κωνσταντίνος Γόντικας (1872-1938) |
Αυτά είναι πολύ ενδεικτικά για την έκταση της διαμάχης και για το φανατισμό που την περιέβαλε (προτάσεις για κάψιμο και ποινικές διώξεις, προβολή ιδιαίτερα φορτισμένων εννοιών όπως διαφθορά της γλώσσας, κακόβουλες προθέσεις, πραξικόπημα, προκειμένου για ενέργειες οργάνων νόμιμης, κοινοβουλευτικής κυβέρνησης), αλλά δεν αποκαλύπτουν καθεαυτό την ουσία των πραγμάτων ως προς τα εκπαιδευτικά. Γιατί είναι προφανές ότι η επικέντρωση στα γλωσσικά και τα εθνικά απομάκρυνε τον προβληματισμό από τα θέματα που έχουν άλλες, καθαρά ιδεολογικές παραμέτρους, όπως οι σκοποί (και συνακόλουθα η δομή) του εκπαιδευτικού συστήματος, η διάρθρωση και το περιεχόμενο των σχολικών μαθημάτων, η κρατικά επιβαλλόμενη παιδαγωγική προσέγγιση: Η ευρύτερα σημαντική διαφορά των αναγνωστικών του 1918-19 [Αλφαβητάρι με τον Ήλιο, Τα Ψηλά Βουνά κ.λπ.) προς τα προηγούμενα δεν ήταν η γλωσσική τους μορφή (αν και αυτή αποτελούσε την εμφανέστερη καινοτομία) αλλά το ότι εξέφραζαν μία σαφώς νέα τοποθέτηση απέναντι σε μεγάλα εθνικά και κοινωνικά ζητήματα (σχέση της νέας Ελλάδα με την αρχαία και με τις γειτονικές χώρες, δομή της κοινωνίας, θέση του παιδιού στην οικογένεια, κ.ά.ό.). Κι όμως η επίκριση στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στο γλωσσικό: οι αναφορές σε πατριωτικά και θρησκευτικά θέματα είναι λίγες, και ελάχιστες στα κοινωνικά και τα παιδαγωγικά. Πάντως, καύση βιβλίων δεν μαρτυρείται και ποινική δίωξη δεν ασκήθηκε. Η κυβέρνηση, όμως, αποδέχθηκε το βασικό πόρισμα της Επιτροπείας παραδέχθηκε προφανώς την άποψη όσων υποστήριζαν ότι το εκπαιδευτικό σύστημα ήταν ικανοποιητικό και ότι αλλαγές επιβάλλονται μόνο στην εφαρμογή του και ψήφισε νόμο περί εισαγωγής ως αναγνωστικών βιβλίων εις τα δημοτικά σχολεία των καταλληλότερων εκ των προ του 1917 εγκεκριμένων.
 |
| Μαράσλειον Διδασκαλείον |
 |
| Ο Δημήτρης Γληνός με τις μαθήτριες του στο Αρσάκειο. |
Από τότε και ύστερα οι εθνικές περιπέτειες και η αστάθεια που χαρακτήρισε τα πολιτικά πράγματα της χώρας ως το 1928, σε συνδυασμό με τη διατήρηση της απόλυτα συγκεντρωτικής υφής του εκπαιδευτικού συστήματος, οδήγησαν σε άλλες εξελίξεις: το 1923, με την κυβέρνηση Βενιζέλου επανέρχονται στα πράγματα και οι ηγέτες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, με κύριο στόχο αυτή τη φορά την ενημέρωση και την επιμόρφωση των εκπαιδευτικών στις παιδαγωγικές αρχές του. Τα διδασκαλεία (όπου καταρτίζονταν οι δάσκαλοι) αποτελούν τώρα το κέντρο του ενδιαφέροντος, τόσο σχετικά με τους διευθυντές (που επιλέγονται ανάμεσα σε όσους ασπάζονταν τις νεωτερικές τάσεις), όσο και με τη δομή και το περιεχόμενο των σπουδών. Είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικό ότι ο Δελμούζος αναλαμβάνει προσωπικά τη διεύθυνση του πιο έγκυρου διδασκαλείου, του Μαρασλείου, και ο Γληνός διευθύνει ένα καινούργιο Ίδρυμα, την Παιδαγωγική Ακαδημία, που προοριζόταν (σε στενή συνεργασία με τη Μαράσλειο), να επιμορφώνει το διδακτικό προσωπικό των διδασκαλείων. Η αντίδραση, από τη μεριά τους, όταν δεν εκδηλωνόταν σε πολιτικό επίπεδο, χρησιμοποίησε μεθόδους δοκιμασμένες τα προηγούμενα χρόνια. Το 1924 οργανώνεται από διάφορους φορείς (ανάμεσα τους εκπρόσωποι της Εκκλησίας, του Πολυτεχνείου, της Αρχαιολογικής Εταιρείας αλλά και των υπαλλήλων της Εθνικής Τραπέζης, της Πανελληνίου Φαρμακευτικής Εταιρείας, της Ενώσεως Αθηναϊκών περιοδικών) ένα Εθνικόν Συνέδριον προς καταπολέμησα των εχθρών και διαφθορέων της θρησκείας, της γλώσσης, της οικογένειας, της ιδιοκτησίας, της ηθικής, της εθνικής συνειδήσεως, της πατρίδος. Η σύγχυση των εννοιών είναι και εδώ (όπως και την προηγούμενη δεκαετία στις εκτιμήσεις του Μητροπολίτου Δημητριάδος) πλήρης και προφανώς σκόπιμη. Ανάλογα, επίσης δοκιμασμένα από την εποχή του Σχολείου του Βόλου, ήταν και όσα, αμεσότερα, ενεργήθηκαν εναντίον του Δελμούζου και του Μαρασλείου: Το 1925 ξεσπά έντονος δημοσιογραφικός αγώνας για σκάνδαλα που συμβαίνουν στο διδασκαλείο (τα Μαρασλειακά) όπου, κατά περιγραφή της εποχής, εκτός από τη χρήση της δημοτικής και την παραποίηση της εθνικής ιστορίας στο αντίστοιχο μάθημα, εφαρμόζονταν παιδαγωγικά συστήματα με τα οποία οι μαθηταί ήχθησαν εις αναρχίαν και ελευθεριότητα, έχουσαν την εξωτερικήν εκδήλωσιν τουλάχιστον αναίδειας και αναισθησίας. Ακολουθούν ανακρίσεις (διοικητικές αλλά και από την Αστυνομία και την Εκκλησία), οι οποίες επιτρέπουν σε μερικούς να διατυπώσουν το συμπέρασμα ότι οι μεταρρυθμισταί (...) έχουν κομμουνιστικός ροπάς και ότι η προσπάθεια τους παρουσιάζει απτά τεκμήρια προς ανατροπήν του αστικού καθεστώτος. Η υπόθεση ατόνησε τελικά, με ουσιαστική απαλλαγή των εγκαλουμένων, καθώς και τα πράγματα είχαν προλάβει τις διαδικασίες. Το 1926 οι πολιτικές εξελίξεις οδήγησαν και στην απόλυση (λόγω οικονομιών) του Δελμούζου και του Γληνού.
Το 1927 διαμορφώνεται καινούργιο πλαίσιο σε δύο επίπεδα. Στο ένα, το νέο Σύνταγμα, που δεν περιέχει άρθρο για τη γλώσσα, με τις προωθημένες διατάξεις του για τα εκπαιδευτικά, έλυσε τυπικά το θέμα της σχολικής γλώσσας και δημιούργησε προϋποθέσεις για ουσιαστικές μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις. Από την άλλη μεριά, η ιδεολογική σύγκρουση ανάμεσα στον (αστό) Δελμούζο και τον (αριστερό) Γληνό, η οποία έγινε με αφορμή τον επαναπροσδιορισμό του σκοπού του Εκπαιδευτικού Ομίλου και οδήγησε στη διάσπαση του, ξεκαθάρισε τις τάσεις, και επέτρεψε στη φιλελεύθερη παράταξη να προτείνει ριζικές αλλαγές στα εκπαιδευτικά, απαλλαγμένη από τον κίνδυνο κατηγοριών για κομμουνιστικές προθέσεις.
Η μεταρρύθμιση του 1928
Έτσι, μετά και την εκλογική επιτυχία των Φιλελευθέρων το 1928, για πρώτη φορά από τη δεκαετία του 1830 οπότε δομήθηκε το εκπαιδευτικό σύστημα, αποδέχθηκε σε διαδοχικές φάσεις τις μεταρρυθμιστικές προτάσεις της νέας κυβέρνησης. Στηριγμένοι από τον Βενιζέλο, δύο υπουργοί Παιδείας, ο Κωνσταντίνος Γόντικας πρώτα, και ύστερα ο Γεώργιος Παπανδρέου, ανέπτυξαν πρωτοβουλία στη διαμόρφωση του νομοθετικού πλαισίου που συγκροτεί τη Μεταρρύθμιση του 1929. Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό για την εξάπλωση των ιδεών του εκπαιδευτικού δημοτικισμού πως η Μεταρρύθμιση σχεδιάστηκε και εφαρμόστηκε - όσο πρόλαβε να εφαρμοσθεί - χωρίς τη συμμετοχή των αρχικών στελεχών του: Ο Τριανταφυλλίδης είχε αποσυρθεί απογοητευμένος από το εκπαιδευτικό προσκήνιο από το 1921, ο Δελμούζος είχε διορισθεί καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και δεν αναμείχθηκε ενεργά στους σχεδιασμούς, και ο Γληνός είχε πια καθαρά τοποθετηθεί σε άλλο στρατόπεδο. Βασικό ρόλο στη διαμόρφωση της νέας πολιτικής έπαιξαν κυρίως ο Ευάγγελος Κακούρος και ο Μίλτος Κουντούρας, που είχε κι αυτός γνωρίσει διώξεις όταν είχε προσπαθήσει να εφαρμόσει καινούργιες παιδαγωγικές μεθόδους ως διευθυντής του Διδασκαλείου Θηλέων Θεσσαλονίκης.
Το νέο εκπαιδευτικό σύστημα εκφράζει μια διαφορετική από την προηγούμενη φιλοσοφία και στηρίζεται τόσο σε δομικές μεταβολές (το τετράχρονο Δημοτικό - το σχολείο του λαού - έγινε εξάχρονο, δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στο μάθημα των Νέων Ελληνικών, ενισχύθηκε η διδασκαλία της δημοτικής, και αναβαθμίστηκε ο επαγγελματικός κλάδος στη δεύτερη βαθμίδα, όσο και σε λειτουργικές καινοτομίες (προαιρετικά μαθήματα στο γυμνάσιο, έγκριση πολλών διδακτικών βιβλίων κατά τάξη και μάθημα, απογεύματα ελευθέρας εργασίας στα σχολεία, μαθήματα ειδικής επιδόσεως δι' ομάδας μαθητών (μαθητριών) εκδηλούντων καταφανή κλίσιν και αξιόλογον επίδοσιν προς ωρισμένα μαθήματα κ.ά.). Όλα αυτά, συμπληρωμένα με ένα ευρύτατο πρόγραμμα οικοδόμησης σχολείων (χρηματοδοτημένο από ειδικό δάνειο του εξωτερικού) και με την ίδρυση του - πρώτου μετά το 1837 - νέου πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη (με σαφή διάθεση να αποτελέσει πυρήνα ανακαίνισης), αν και δεν κλονίζουν τον συγκεντρωτικό χαρακτήρα του συστήματος, συγκροτούν ωστόσο ένα αξεπέραστο όριο για τα εκπαιδευτικά πράγματα της νεότερης Ελλάδας: Ποτέ ώς τότε και ποτέ έκτοτε δεν ξανανομοθετήθηκε μεταρρύθμιση που να χαρακτηρίζεται από τόσο ριζοσπαστικές λύσεις και που να παρουσιάζει στις επιμέρους εκφάνσεις της τόση συνοχή και συνέπεια προς μια ενιαία, βασική αντίληψη.
Και αυτό, όμως, το σχήμα είχε βραχύ βίο και δεν πρόλαβε να δοκιμαστεί σε βάθος χρόνου: Οι συγκυρίες που άρχισαν να αλλάζουν από τα τέλη του 1932 και μεταβλήθηκαν πλήρως από την 4η Αυγούστου του 1936, οδήγησαν σε νέες, διαφορετικών στόχων ρυθμίσεις.
Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΝ 20ο ΑΙΩΝΑ 1920-1930
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 1999
from ανεμουριον https://ift.tt/35d2ZeK
via IFTTT