 |
| Η αρχαιοπρεπής Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, με τον χιτώνα που προφανώς είχε υφάνει η ίδια, τα σανδάλια, άλλα και κίνηση εμπνευσμένη από αρχαίο αγγείο (φωτ.: «Ένωσις») |
Το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, με την ευκαιρία της επετείου των 70 χρόνων από τις πρώτες «Δελφικές Εορτές», θα παρουσιάσει μία ανέκδοτη αλληλογραφία της Εύας Σικελιανού με τη φίλη της Τζόαν Βάντερπουλ (Joan Vanderpoul). Είχα την τιμή να επιμεληθώ αυτά τα γράμματα της Εύας κι έτσι σήμερα με τούτο το άρθρο μου να τα σχολιάσω.
Η Εύα ζητάει από την Τζόαν να μεταφράσει στα Αγγλικά τους «Πέρσες» του Αισχύλου για να γράψει η ίδια τη μουσική των χορικών. Τα γράμματα χρονολογούνται στα 1935 και 1936, όταν η Εύα ήταν πια εγκατεστημένη στην Αμερική. Από την Ελλάδα κουβάλησε τον καημό της για τη Δελφική Ιδέα, τη σκέψη της στο έργο του Αγγέλου, τις παραστάσεις του αρχαίου δράματος και τη Βυζαντινή μουσική που την οδηγούσε στην αρχαία και επένδυε έτσι μουσικά τα χορικά των τραγωδιών. Η βυζαντινή μουσική για την Εύα περιέχει «μία μέθοδο που δεν δεσμεύει τον συνθέτη τον γυρεύοντα ακριβώς την κοσμική συγχρόνως και ελληνική βάση, δίνοντας του την απέραντη ποικιλία ήχων και ρυθμών».
Όλα αυτά κυκλοφορούν σαν αίμα σε αρτηρίες στα γράμματα της, αν και το δικό της έργο ήταν να γράψει τη μουσική των χορικών.
Τόλμη και σχολαστικισμός
Παρακολουθεί λέξη προς λέξη τη μετάφραση της Τζόαν, π.χ. «Η λέξη "θυμός" εμπεριέχει στοιχεία και από τα άλλα νοήματα της, της βούλησης, του πάθους, της επιθυμίας ή ακόμα και της οργής». Είναι τολμηρή και συγχρόνως βασανίζει σχολαστικά τη λέξη, ώσπου να βρει εκείνη που ταιριάζει πιο πολύ στον ήρωα, στην ψυχοσύνθεση του, αλλά και στην όλη κίνηση και στο ρυθμό του κειμένου. Π.χ. «Παρ' όλο που το "ορσολοπείται" είναι στην παθητική του μορφή, είναι πιο κοντά στο βαλλόμενος και στο τυραννισμένος παρά στο βασανισμένος και μου δίνει την εντύπωση πως τον κατατρώει μια ανεξέλεγκτη επιθυμία -όχι για την επιστροφή του βασιλιά του, αλλά για την άφιξη ενός αγγελιαφόρου ή ενός ιππέα που θα εξιστορήσει τι έγινε σε όλους τους άλλους, σε ολόκληρο το στράτευμα της Ασίας-τόσο που μια κραυγή να βγαίνει από την καρδιά και την ψυχή του». Διορθώνει τη μετάφραση, την επιστρέφει και την κρατάει μόνο όταν η ίδια είναι ικανοποιημένη.
Με αυτό τον τρόπο προχωρούν τα γράμματα, ενώ συγχρόνως γράφει τη μουσική. Ψάχνει το κείμενο μήπως βρει κάτι που υπονοείται, για να το βάλει στη μετάφραση. Μιλάει συχνά για το δυνατό αίσθημα που της προκαλούν κάποιοι στίχοι.
Αντιμετωπίζει κυκλικά το όλο θέμα σε σχέση με τη μουσική που έχει συλλάβει, κοιτάζει επίμονα κάποια αποσπάσματα του κείμενου που την απασχολεί, μέχρι να δει το σύνολο σαν μια «αδιόρατη ολότητα και τότε βρίσκω τον ρυθμό που έψαχνα από την αρχή, αλλά επαυξημένο απεριόριστα». Το μουσικό της ένστικτο την οδηγεί σε μια μετάφραση που να αναδύει τους κυματισμούς του κείμενου, τους κρυμμένους ρυθμούς, του τόνους και τα σημεία έκφρασης. Ενώ περιγράφει στην Τζόαν τις εναλλαγές λυρικών ρυθμών, αέρινων μελωδιών και πολεμικού πνεύματος, μας λέει πως «η μουσική είναι το μόνο πράγμα που οι λέξεις αδυνατούν να περιγράψουν».
Η μουσική της ακολουθεί τις κορυφώσεις του λόγου που τον αναδεικνύει και «μια συγχρονισμένη κραυγή ανεξέλεγκτης ανησυχίας», είναι το crescendo κάποιων στίχων. Γενικά αγωνίζεται ώστε η μουσική της να μεγεθύνει, να ανυψώσει και να δυναμώσει το νόημα του Αισχύλου, ώστε το αποτέλεσμα να είναι όμοιο με το συναίσθημα που δημιουργούν οι ίδιες οι λέξεις του τραγικού ποιητή. Είναι κρίμα που δεν έχουμε γραμμένη τη μουσική της στα χορικά των «Περσών».
Δεν παραλείπει να τονίζει την πίστη της στην αξία του Αισχύλου και για την τραγωδία «Πέρσες» που την απασχολεί, νιώθει πως «υπάρχει μια τρομακτική συσσώρευση δραματικής δύναμης στο ρόλο του χορού». Γι' αυτό το χορό, λοιπόν, αφήνει όλο το πάθος της να ξεχυθεί. Αγωνιά για μια σωστή ομάδα χορευτών που «να τους κάνω να δουν και να ακούσουν». Όταν τελειώνει το πρώτο χορικό είναι απόλυτα ικανοποιημένη, «είναι ό,τι καλύτερο έχω κάνει μέχρι στιγμής».
Η ύφανση των κοστουμιών
Έχει την έγνοια των κοστουμιών και της διαφορετικής ύφανσης τους. Ψάχνει γι' αυτή τη διαφορετική ύφανση, αν μοιάζει με υφαντό ή πλεκτό, και γι' αυτό το λόγο μελετάει τον Ξενοφώντα. Θέλει να κατασταλάξει στο σχήμα και στο χρώμα των φορεσιών των Περσών. Η αγγλική γλώσσα τη δυσκολεύει, πιστεύει πως δεν τη γνωρίζει καλά. Τη βρίσκει άμουση και εξαιτίας της ξαναγράφει μοτίβα μέχρι να βρει το ρυθμό που θέλει. Επιθυμεί να κάνει κάτι σωστό σε αγγλική γλώσσα, όμως, για οτιδήποτε τα Ελληνικά είναι «ο φάρος που με καθοδηγεί και είναι ύστατος μου σκοπός. Δεν θα νιώσω όμως ποτέ αντάξια της ελληνικής γλώσσας, αν δεν εξυψώσω τα Αγγλικά στο επίπεδο που ανήκουν».
Όσο προχωρούν τα γράμματα και ηρεμεί με την αρμονία μετάφρασης και μουσικής, επεκτείνεται σε θέσεις πάνω στην τραγωδία, την Ελλάδα, την επιστροφή της και βέβαια τη Δελφική Ιδέα για την οποία κάνει φροντιστήριο, θα 'λεγα, στην Τζόαν.
Η αρχαία ελληνική τραγωδία την απασχολεί σε βάθος. «Η μορφή της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας και το σχήμα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου είναι αξίες αιώνιες. Και η δραματική τέχνη εμπλουτίζεται όσο πλησιάζει αυτά τα πρότυπα και φτωχαίνει όσο απομακρύνεται από αυτά. Πιστεύω πως αυτές οι φόρμες είναι αιώνιες και οι αξίες που αντιπροσωπεύουν δεν περιορίζονται σε μια χώρα, μια γλώσσα ή ακόμα και ένα κλίμα». Αυτή της η άποψη νομίζω πως κλείνει τη θεωρία της για το αρχαίο ελληνικό θέατρο και αποδεικνύει αυτή τη μαγνητική δύναμη που ασκούσε επάνω της. Οι Έλληνες έβλεπαν την καθολικότητα της δραματικής γκάμας της ορχήστρας, επειδή τη χρησιμοποιούσαν στην κωμωδία, το σατυρικό δράμα και την τραγωδία -και στα τρία αυτά είδη υπάρχει πάντα η πιθανότητα της έντασης και της κάθαρσης οποιωνδήποτε συναισθημάτων στη μελωδία και την κίνηση, χωρίς τα οποία κάθε είδος δραματουργίας είναι λειψό. Με αυτή τη λογική η σχέση της κίνησης και της μελωδίας με τη γλώσσα δεν περιορίζεται σε κάποια ιδιαίτερη γλώσσα, αλλά είναι παγκόσμια εφαρμόσιμη».
Με τη μανία της Ιώς
Η συνεργασία των δύο γυναικών έχει φτάσει σε τέτοιο σημείο αλληλοπαραδοχής που ενώ η Εύα διορθώνει τη μετάφραση για να την εναρμονίσει στη μουσική της, ζητάει συγχρόνως από την Τζόαν να κάνει το ίδιο για τη μουσική.
Γράφει, λοιπόν,ασταμάτητα, διορθώνει, ξαναδουλεύει ολόκληρα μοτίβα, ένας αγώνας για την τελειότητα, μια αγωνία να κρατήσει τη δραματική ένταση του έργου, να φτάσει την κορύφωση των στιγμών του. Το ορφικό ρόδο λειτουργεί μεσάτης γερά.
Υπάρχουν ακόμα δύο πολύ ενδιαφέροντα γράμματα της Εύας προς τον Τεντ Σον (Ted Shawn), διάσημο Αμερικανό χορευτή, το 1939, και προς τον Άγγελο Σικελιανό, το 1950. Στον Τεντ Σον εξηγεί τι σημαίνει για την ελληνική τέχνη η ύψιστη συνθήκη του Διονύσου με τον Απόλλωνα. Σωτηρία στη σημερινή κρίση της πολιτισμένης ανθρωπότητας είναι η γνώση αυτής της συνθήκης.
Το γράμμα προς τον Άγγελο Σικελιανό αναφέρεται στην αναβίωση των Δελφικών Εορτών με συγκεκριμένο πρόγραμμα ετοιμασιών, με την έλευση της στην Ελλάδα και χρηματοδότηση από τον κ. Christie. Οι Εορτές θα τελούνταν το 1953. Αλλά το έτος αυτό και οι δύο είχαν φύγει από τη ζωή. Το 1951 ο Άγγελος, το 1952 η Εύα.
Η Εύα έφυγε με αυτό το όραμα, για το οποίο δούλεψε σε όλη της τη ζωή με τη μανία της Ιώς που στην περιπλάνηση της αναζητούσε την ανάσταση της, με την ιερότητα που έχει κάθε τέτοιο μένος και που οφείλουμε να υποκλινόμαστε.
ΚΙΚΗ Ν. ΑΚΡΙΤΙΔΟΥ
ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 1997
from ανεμουριον https://ift.tt/3arXYBu
via IFTTT