Πνευματικό συναπάντημα

Μα εγώ δεν είμαι τίποτα! Έχω ένα πρακτικό πνεύμα που μου επιτρέπει να πραγματοποιώ, επειδή είμαι Αμερικανίδα. Ό,τι πραγματικά μεγάλο υπάρχει στην προσπάθεια μας προέρχεται απ' αυτόν. Εύα Σικελιανού [1]

Η ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑ των εστέτ, όσων περιτριγύριζαν την Natalie Clifford Barney, την «αμαζόνα» του Remy de Gourmont, ή «Eva Palmer με τη θαυμαστή πυρόξανθη κόμη» [2], έρχεται το καλοκαίρι του 1906 στην Αθήνα μαζί με το ζεύγος Duncan, τον Raymond και την Πηνελόπη Σικελιανού. Οι δύο εκκεντρικοί αυτοί αποστάτες του Παρισιού της παρακμής ευαγγελίζονται την επιστροφή στη φυσική ζωή, προτείνουν τον περιορισμό της πολυτέλειας και επιδιώκουν την απόλυτη αυτάρκεια. Η φιλοσοφία του Raymond στηρίζεται στο αξίωμα «ο καθένας να παράγει ό,τι έχει ανάγκη ή να έχει ανάγκη μόνο όσα είναι ικανός να παράγει». Αντλεί την έμπνευση του από την ελληνική αρχαιότητα όμως χωρίς ίχνος σχολαστικισμού. Στις ιδέες αυτές μυείται σταδιακά η Εύα ακολουθώντας την εναλλακτική προοπτική ζωής που της προτείνουν οι Duncan. Την αναζήτηση της απολλώνειας και ιδεατής Ελλάδας μέσα στο ίδιο το φυσικό της τοπίο. Έτσι, αποφασίζει να εγκαταλείψει τα κομψά ευρωπαϊκά της ρούχα για να μετατραπεί στο θηλυκό Αη-Γιάννη Πρόδρομο με τον πυρόξανθο δωρικό χιτώνα ίδιο χρώμα με τα μαλλιά της, που περιγράφουν εκείνοι που την εγνώρισαν.

Η ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟ

Στον περίβολο του σπιτιού που έχτιζαν οι Duncan στους πρόποδες του Υμηττού συναντιέται με τον αδελφό της Πηνελόπης, τον Άγγελο Σικελιανό. Της φάνηκε σαν τον αγγλοσαξονικό Αδωνη, τον Σέλεϊ. Ο νεαρός ποιητής ήταν κιόλας ο φαντασμένος Αλαφροΐσκιωτος της Αθηναϊκής σκηνής. Αποστήθιζε τον Σιρέ και τον Πλάτωνα, απάγγελνε φωναχτά τους περιπαθείς του στίχους μα πιο πολύ της μετέδιδε την αγωνία του για μια «ειρήνη σφιγμένη ανάμεσα από το πένθος και τον πόλεμο [3]». Η Εύα αναζητούσε ένα νόημα στη ζωή της, που να ξεπερνά τη φιλανθρωπία ή τη στείρα αισθητική αναζήτηση. Αγάπησε την Ελλάδα «όχι για μια μέρα ή για ένα ταξίδι ή για διακοπές αλλά για όσες μέρες ζήσει πάνω στη γη» κι ο Άγγελος αποτελούσε γι' αυτήν «ένα απρόσωπο κομμάτι της Ελλάδας» [4].

Ο Άγγελος Σικελιανός το 1911.

Προετοιμασμένη για το ρόλο του μαικήνα από την ίδια την ανατροφή της αλλά και από την παρισινή της εμπειρία αναλαμβάνει την υλική και ηθική στήριξη του νέου προφήτη. Εκείνος απομονώνεται στη λιβυκή έρημο για να συνθέσει το μεγάλο του ποίημα, που ήθελε «να βάλη στη θέση τους όλους τους Έλληνες ποιητές από τον Όμηρο και δώθε» [5]. Όμως η επιθετικότητα μιας μερίδας της κριτικής τον κάνει να απομονωθεί για να δημιουργήσει τη «Ρωμέικη δουλειά» του. Παράλληλα η Εύα επιδίδεται και αυτή με πιονιερίστικο ζήλο, στον «εξελληνισμό των ίδιων των Ελλήνων» [6].

Ταύτιση με την παράδοση

Αφιερώνεται στη μαγική αναζήτηση της Αρχαίας Ελλάδος εν τη νέα. Με την «αλαφρόκαρδη ασφάλεια» ενός γνήσιου ανταρσία η Εύα ταυτίζεται με ό,τι πιο παραδοσιακό. Γίνεται μαθήτρια του αδιάλλακτου και δογματικού Κωνσταντίνου Ψάχου, που αναστάτωσε με την εγκατάσταση του στην Αθήνα το 1908 το ψαλτικό κατεστημένο, θα γίνει η πρώτη γυναίκα που της παραχωρείται από τον Πατριάρχη το δικαίωμα να διδάξει «Εκκλησιαστική μουσική» στην πρώτη τάξη του Ωδείου το 1919. Η Εύα θα χρηματοδοτήσει την κατασκευή ενός οργάνου μελέτης με σχέδια του Ψάχου, που ήθελε να αντικαταστήσει στα αστικά σπίτια το πιάνο για την εκμάθηση και τη διάδοση της βυζαντινής μουσικής.

Μαθαίνει αργαλειό και δημοτικά τραγούδια στα χωριά της Λευκάδας, ταξιδεύει στα πιο απρόσιτα μοναστήρια για να γνωρίσει τη βυζαντινή ζωγραφική. Ο Σικελιανός αντίστροφα έλκεται από τον κοινωνικό περίγυρο που έχει εγκαταλείψει η Εύα στο Παρίσι μια και του παρέχει τα εργαλεία για να διερευνήσει τη μυστικιστική του ροπή και να ικανοποιήσει παράλληλα την έφεση του για την πολυτέλεια και την αισθητική ζωή.

Αυτή η δημιουργική ανταλλαγή θα μετουσιωθεί στο κοινό έργο. Ο γάμος τους θα επικυρώσει και τυπικά αυτή την ένωση. Ο Σικελιανός θα αναλάβει το θεωρητικό μέρος, ενώ η Εύα την πρακτική εκτέλεση. Μελετούν τα παραδείγματα των άλλων ιστορικών λαών, Ινδών, Αιγυπτίων, Εβραίων, Ιαπώνων και τα σύγχρονα τους εθνικά κινήματα.

Προσπαθώντας να αναδείξει τη συνέχεια της ελληνικής μυστικής παράδοσης ο Σικελιανός προτείνει ένα σχήμα «συγκόλλησης» της ελληνικής ιστορίας με άξονα την ακτινοβολία του Δελφικού Ιερού. Επιδιώκει να αναβιώσει «το θρησκευτικό έρεισμα της αμφικτιονικής ιδέας», το οποίο στερείται η κατά τη γνώμη του τεχνοκρατική και ατελέσφορη Κοινωνία των Εθνών. Η εργασία τους αυτή καταλήγει στη διοργάνωση του 1927 των Δελφικών Εορτών, όπου η Εύα αξιοποιεί την εργασία τόσων ετών. Τη βοηθούν και οι επαφές της με την υψηλή κοινωνία της Αθήνας και ιδιαίτερα με τις κυρίες του Λυκείου των Ελληνίδων όπου έχει πρωτοπαρουσιάσει τις ιδέες της για «τη μόδα, το μαγαζί και την ελληνική μουσική εν Αθήναις». Κρατά τη γραμματεία των Γιορτών, οργανώνει την έκθεση χειροτεχνίας, σκηνοθετεί τις παραστάσεις των τραγωδιών, υφαίνει τα κοστούμια, διοργανώνει τους αθλητικούς αγώνες. Η συμβολή της εξαίρεται από τον τύπο και συχνά διαχωρίζεται από τις νεφελώδεις εξαγγελίες του «αρχαγγελικού Κρισναμούρτι». Στις Γιορτές αναδεικνύεται μια γυναίκα σκηνοθέτις, με προτάσεις σοβαρές για τη μουσική και το χορό στο αρχαίο δράμα. Τον Απρίλη του 1933 ανεβάζει το πρώτο θεατρικό έργο του Σικελιανού τον «Διθύραμβο του Ρόδου» σε ένα ειδικά κατασκευασμένο υπαίθριο θέατρο στο λόφο του Φιλοπάππου. Η παράσταση που παραμένει το μοναδικό δείγμα ανεβάσματος ενός έργου του Σικελιανού όσο ζούσε, δεν συναντά τη θριαμβευτική αποδοχή που απήλαυσαν οι αρχαίες τραγωδίες κατά τις Δελφικές Εορτές. Η σκηνοθεσία της Εύας κάνει το θαύμα της όμως η δυσπιστία της ελληνικής κοινωνίας για τον Έλληνα Parsifal είναι έντονη.

Οριστική αποχώρηση

Είναι πολύ πιθανό ο Σικελιανός να επέρριψε ευθύνες στην Εύα και ίσως αυτός να ήταν ο πραγματικός λόγος που έκανε το ποτήρι να ξεχειλίσει και εκείνη αποφάσισε να δοκιμάσει την τύχη της στην Αμερική. Φυσικά, τη βασάνιζαν και τα χρέη της πρώτης γιορτής, που είχε φέρει σε πέρας χωρίς καμιά κρατική υποστήριξη. Η πρωτοβουλία του Αντώνη Μπενάκη για τη σύσταση ειδικής επιτροπής που ανέλαβε τα οικονομικά της διοργάνωσης του 1930 απέδωσε αρκετά κέρδη. Όμως φαίνεται πως οι Σικελιανοί δεν επιθυμούσαν την ανάμιξη τής επιτροπής σε καλλιτεχνικές αποφάσεις.

Το ζεύγος Πάλμερ - Σικελιανού περιηγείται τα αρχαία (1909).

Η Εύα Πάλμερ γύρω στα 23 της χρόνια, στοχαστική και πλουσιόκομος.

Η διαφωνία επικεντρωνόταν στο αποκλειστικό ενδιαφέρον της επιτροπής για το θεατρικό μέρος της Προσπάθειας, που απέκλειε κάθε ενέργεια για το σχεδιασμό του Δελφικού Πανεπιστημίου. Η αναχώρηση της Εύας θα γίνει παρά τη θέληση της οριστική. Ο ερχομός της στην Αμερική θα συμπέσει με την περίοδο του New Deal, και τις προσπάθειες του Roosevelt να διασώσει τους καλλιτέχνες από την οικονομική εξαθλίωση. Η Εύα θα προσπαθήσει να ενταχθεί στα προγράμματα της περίφημης WPA και θα διδάξει τα χορικά των «Περσών» σε εξαγριωμένες ομάδες χορευτών κλακέτας, ακροβατών και ημιανάπηρων ηθοποιών, που θεωρούσαν θηλυπρεπή τη συμμετοχή τους σε αρχαίο έργο. Οι μοναδικές πρόθυμες ηθοποιοί είναι «οι φρόνιμες Αμερικανίδες» [7} που βακχεύουν στους καταπράσινους αυλόγυρους των κολλεγίων τους. Οι ελπίδες για την ανακίνηση της Δελφικής Προσπάθειας αναπτερώνονται με τη θριαμβευτική συμμετοχή του Σικελιανού στο 20ό Διεθνές Συνέδριο για την Ειρήνη στο Λοκάρνο. Στις 3 - 11 - 1934 ψηφίζεται νόμος «Περί συστάσεως Δελφικού Οργανισμού» όπου εξαγγέλλονταν οι Τρίτες Δελφικές Εορτές για το 1936 και η ίδρυση στους Δελφούς όχι Πανεπιστημίου, αλλά Πνευματικού Κέντρου. Η Εύα προτείνει να ενταχθούν οι «Πέρσες» στις προσεχείς Δελφικές Εορτές. Ο Σικελιανός όμως, παρασυρμένος από την επιτυχία του στο Συνέδριο θεωρεί τις παραστάσεις ως εμπόδιο στο μεσσιανικό του έργο. «Το Ιβάκι θα καταλάβει αμέσως και μόνο από το φως της ψυχής του, πόσο οποιεσδήποτε θεατρικές παραστάσεις (στην Αμερική ή εδώ) θα αποτελούσαν για ένα διάστημα, το οποίο θα καθορίσει η πρόοδος της προσωπικής μου μεθόδου, ένα εμπόδιο ή μιαν αντίφαση, γιατί θα μου στερήσουν με τη νόμιμη μα κατά βάθος ολότελα εξωτερική ακόμα ακτινοβολία τους τη δυνατότητα να διαπαιδαγωγήσω και να οδηγήσω στην πηγή ένα μεγάλο αριθμό από εκείνους που δεν γνωρίζουνε ακόμη ούτε την ύπαρξη της και που από φυσικού τους αδύναμοι θα πήγαιναν από τη μεριά της πιο μεγάλης λάμψης και του θεάματος αυτού καθ' εαυτού και των άμεσων υλικών του ωφελημάτων (Αφήνω κατά μέρος τους υπερόπτες και τους κακούς) [8]».

Το πρόσωπο της ελληνικής λεβεντιάς

Το 1937 προγραμματίζει να αναγγείλει τις τρίτες Δελφικές Εορτές για το 1940, όπου σχεδιάζει ν' ανεβάσει όλη την «Ορέστια» [9]. Απευθύνει στην Εύα ένα παράπονο. «Γιατί περιορίστηκες στη διδασκαλία της αρχαίας τραγωδίας σε περιβάλλοντα χωρίς αξία κι απήχηση και δεν κάνεις μια συστηματική προπαγάνδα σε περιβάλλοντα πιο νοήμονα για την ουσιαστική σκέψη των Δελφών, τη δική μου σκέψη, τους δικούς μου στόχους; [10]».

Το 1939 η Εύα γνωρίζεται με τον «πατέρα του αμερικάνικου χορού» [11] Ted Shawn, που είχε ιδρύσει σε μια μεγάλη φάρμα στην Μασαχουσέτη ένα κοινόβιο (colony) όπου οι χορευτές του χόρευαν, καλλιεργούσαν τη γη και οργάνωναν καλλιτεχνικές βραδιές. Ο θίασος έδινε παραστάσεις για να συντηρεί τη σχολή. Στους άρτια εκπαιδευμένους αυτούς άντρες η Εύα βρίσκει επιτέλους τον ανδρικό χορό που ονειρευότανε πως μπορούσε να ανταποκριθεί στο πρότυπο της ελληνικής λεβεντιάς. Ο Shawn της παρέχει χώρο και ανθρώπινο υλικό για να πραγματοποιήσει τις ιδέες της. Γοητεύεται από το έργο του Σικελιανού και χρηματοδοτεί την αγγλική έκδοση του «Διθυράμβου». Με την επίδραση του η Εύα αρχίζει να αναθεωρεί σιγά σιγά τις απόψεις της για την επικράτηση της μουσικής των νέγρων και των ιθαγενών της Αμερικής, που θεωρούσε υποτιμητική και την εταύτιζε με την επιστροφή των σατύρων. Ως αντίδραση στην επικράτηση αυτής της τάσης με την έκρηξη του πολέμου θα δημοσιεύσει μια μελέτη για το μεγάλο θέατρο. Ο Shawn περιλαμβάνει στο πρόγραμμα του ανάμεσα σε πρωτόγονους χορούς της Αφρικής, ινδιάνικους της βροχής, μογγολικούς, χορούς εμπνευσμένους από τα ευρήματα της Κνωσού, αμερικάνικα spiritual και country, βαρκαρόλες, μπλουζ, χορό δερβίσηδων, βαλς και φλαμένγκο ένα χορευτικό δρώμενο που ονομάζει «Η Ελλάς θριαμβεύουσα». Ένας εύζωνος όταν ακούει για τις πρώτες ελληνικές νίκες στην Αλβανία συμπαρασύρει χορεύοντας Πεντοζάλη και άλλους στρατιώτες στη μάχη προς την Αθανασία.

Δραματουργικές αντιθέσεις

Στην Αθήνα ο Σικελιανός απαγγέλλει τη «Σίβυλλα». Στέλνει το χειρόγραφο στην Εύα, που το αντιμετωπίζει με τη ματιά του σκηνοθέτη. Εκπλήσσεται δυσάρεστα από το δευτερεύοντα ρόλο του χορού στην τραγωδία. «Κι είναι και κάτι άλλο. Φως μου, που με βασανίζει εδώ και χρόνια. Δεν ξέρω αν στο βάθος τους οι αντιλήψεις μου για το θέατρο είναι εντελώς ίδιες με τις δικές σου». Στη Σίβυλλα «ο χορός... γίνεται ένα είδος βοηθητικό στη μεγάλη δραματική στιγμή, αντί να είναι, όπως εγώ θεωρώ, η βάση του οικοδομήματος».

Ο Άγγελος Σικελιανός, η Εύα και ο Δ. Δεβάρης, στον τάφο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη στη Λευκάδα στις 7 Ιουνίου του 1925.

Στο «Χριστό στη Ρώμη» πάλι «ο χορός είναι παρών μόνο στο μεγάλο μυστήριο, σαν να μην αποτελεί ένα αναπόσπαστο στοιχείο του δράματος». Του αποκαλύπτει τα σχέδια της ν' ανεβάσει τον «Προμηθέα» με έναν πολυεθνικό χορό Ωκεανίδων και Προμηθέα τον διάσημο ηθοποιό και τραγουδιστή Paul Robeson, πρωτεργάτη του κινήματος των νέγρων... [12].

Αγώνας της Εύας για την Ελλάδα

Σ' όλη τη διάρκεια της κατοχής η Εύα βρίσκεται σε άμεση επικοινωνία με τους Έλληνες της Αμερικής και παίρνει ανοιχτά θέση υπέρ του ΕΑΜ σε δύο ανοιχτές επιστολές της που δημοσιεύονται στον αμερικανικό Τύπο το 1944 [13]. Διεκτραγωδεί τις συμφορές του ελληνικού λαού, υπενθυμίζει τη γενναιότητα με την οποία ανέκοψε την κάθοδο των Γερμανών στην υπόλοιπη Ευρώπη και ζητά από την Αμερική να καταλάβει πως ο μόνος τρόπος να βοηθήσει την Ελλάδα αλλά και τον εαυτό της είναι να την ενθαρρύνει να συνεχίσει τους παραδοσιακούς τρόπους παραγωγής και να μην τη μετατρέψει σ' ένα ακόμη προβληματικό κομμάτι του σύγχρονου κόσμου. «Πρέπει να βοηθήσουμε τους Έλληνες να ανακαλύψουν τους εαυτούς τους και να μην πάμε σ' αυτούς με έτοιμους κανόνες για πράγματα που οι ίδιοι ανακάλυψαν και που κυλάνε στις φλέβες τους.

Κι όλα αυτά δεν πρέπει να εκτελεστούν ως πράξεις ελεημοσύνης. Δεν είναι. Ο,τι κάνουμε για την Ελλάδα είναι το απαραίτητο αντίβαρο που μπορεί να αποκαταστήσει τη δικιά μας χαμένη ισορροπία. Έχουμε την απελπιστική ανάγκη να μάθουμε και να ξαναμάθουμε ό,τι οι Έλληνες ξέρουν ακόμη μέσα στην καρδιά τους. «Μηδέν άγαν».

Αναδιοργάνωση των μορφών

Το 1946 ετοιμάζει με την παρότρυνση του Henry Miller τον φάκελο για την υποψηφιότητα του Σικελιανού για το Nobel. Στη μεταπολεμική Ελλάδα οι εκπρόσωποι της «αμερικανικής αποστολής» ανακινούν το θέμα της επαναδιοργάνωσης των Εορτών. Το ζευγάρι συναινεί παρόλο που διαβλέπει την τουριστική πρόθεση των παραγγελιοδόχων αλλά τελικά η συνεργασία ματαιώνεται.

Ο Άγγελος πεθαίνει πριν τον ερχομό της. Η Εύα καταφέρνει να έρθει στην Ελλάδα καταβεβλημένη ένα χρόνο μετά για να παρακολουθήσει ως θεατής τις φερόμενες ως «Τρίτες Δελφικές Εορτές». Είναι η μόνη ευκαιρία που έχει για ένα τόσο δαπανηρό ταξίδι. Παθαίνει εγκεφαλικό παρακολουθώντας μια παράσταση που τη δυσαρεστεί και πεθαίνει λίγες μέρες μετά.

Η κηδεία έγινε δημοσία δαπάνη στη Μητρόπολη των Αθηνών και προκλήθηκε σύγχυση για μια ακόμη φορά μια και δεν ήξεραν «αν η Εύα ήταν χριστιανή ή Ρωμαιοκαθολική ή κομμουνίστρια κι έτσι ο Αρχιεπίσκοπος αποσύρθηκε κι έβαλε τον εκπρόσωπο του να τελέσει τη λειτουργία». [14] «Ήταν σαν ένα φύλλο δέντρου που ξεράθηκε μοιάζοντας με φτερό πεταλούδας», θα πει ο Γιάννης Τσαρούχης, ένας από τους λιγοστούς φίλους που τη συνόδεψαν.

Το σώμα της μεταφέρθηκε στους Δελφούς, όπου οι χωριάτισσες την ξεπροβόδισαν με τα χορικά των Ωκεανίδων και της έβαλαν ένα ρόδι στη χούφτα. Είναι θαμμένη δίπλα στον συμπατριώτη της George Cram Cook και τη μητέρα του Σικελιανού ενώ ο επινοητής της Δελφικής Ιδέας αναπαύεται στο Α' Νεκροταφείο της Αθήνας.

Ενθυμήματα της Εύας

Το μεγάλο μπαούλο που η Εύα έφερε μαζί της με τα κατάλοιπα της δωρήθηκε από την εκτελέστρια της διαθήκης της Άννα Αντωνιάδη το 1966 στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη. Την πρώτη του τακτοποίηση ανέλαβε η τότε διευθύντρια του Ευγενία Χατζιδάκη στην οποία οφείλουμε και την πρώτη εργογραφία και χρονολογία της. Από την εργασία της Χατζιδάκη προέκυψαν οι δύο πλούσιοι αφιερωματικοί τόμοι του περιοδικού Ηώς, εξαντλημένοι και στην ανατύπωση τους και η πρώτη έκθεση ενθυμημάτων της στην Ελληνοαμερικανική Ένωση. Σήμερα το αρχείο φυλάσσεται σε 72 φακέλους και περιλαμβάνει το εκδομένο και ανέκδοτο έργο της - κυρίως το μουσικό και τις μεταφράσεις - , πλούσιο φωτογραφικό υλικό, την τεράστια αλληλογραφία της και αρχείο αποκομμάτων. Η ταξινομική εργασία έχει ολοκληρωθεί από τη γράφουσα και με την ουσιαστική βοήθεια σε παλαιότερες φάσεις των κυριών Therese Sellers, Δέσποινας Αγαπητού και Αθηνάς Μπουζιάνη. Ευελπιστούμε στην έκδοση αναλυτικού καταλόγου, που θα κινητοποιήσει ίσως ένα ευρύτερο ενδιαφέρον για το έργο αυτής της εξαιρετικής γυναίκας.

Σημειώσεις: 

1. Γιάννης Τσαρούχης, «Θα μπορούσα να γράψω σελίδες ατέλειωτες για την Εύα Σικελιανού», Ηώς, αρ. 103 - 107, σ. 235. 
2. Rene Puaux, Revenons en Grace, Παρίσι 1932, σ. 111. 
3. Άγγελος Σικελιανός «Ο Κάιζερ εις την Λευκάδα», εφ. Αστραπή 29 Απρ. 1908, Πεζός Λόγος Α., α. 11. 
4. Γράμματα της Εύας Palmer - Σικελιανού στη Natalie Clifford Barney (επιμέλεια - μετάφραση - σχόλια Λία Παπαδάκη), Αθήνα 1995, α. 284. 
5. Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, Υπεράνθρωπος σ. 108. 
6. Raymond Duncan, Ευάγγελος 9 Μαΐου 1915. 
7. Γιάννης Τσαρούχης, ό.π., σ. 235. 
8. Επιστολή Αγγέλου προς Εύα, Αθήνα 5 Δεκ. 1935. Αρχείο Εύας Σικελιανού στο Μουσείο Μπενάκη. 
9. Επιστολή Αγγέλου προς Εύα, 3.10.1937. Αρχείο Εύας Σικελιανού. 
10. Επιστολή Αγγέλου προς Εύα, 17.8.1937. Αρχείο Εύας Σικελιανού. 
11. Walter Terry, Father of American Dance, 1976. 
12. Επιστολή Εύας προς Άγγελο, 24 Mai 1946. Αρχείο Αγγέλου Σικελιανού στο Μουσείο Μπενάκη. 
13. «Greece's friends should rise to its aid», The National Herald, 3.12.1944 και «An open letter to the President by Eva Palmer - Sikelianos», ελ. και αγγλικά στο The National Herald Sunday, 10.12.1944. 
14. Σημείωμα της Άννας Αντωνιάδη στο Αρχείο της Εύας. 

ΛΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ

ΑΓΓΕΛΟΣ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ

7 ΗΜΕΡΕΣ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΑΘΗΝΑ 1997

from ανεμουριον https://ift.tt/3cuMqza
via IFTTT