ΤΑ ΚΑΡΙΩΤΙΚΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ

Γράφει η ΑΡΤΕΜΟΥΛΑ ΠΑΣΧΑΡΗ-ΚΟΥΛΟΥΛΙΑ

Τα πανηγύρια ή τα «παναΰρια», όπως τα λένε στην Ικαρία, είναι λατρευτικές εκδηλώσεις που πλαισιώνουν τις θρησκευτικές γιορτές τη διάρκεια του χρόνου. Τελούνται με την ευκαιρία της γιορτής του Χριστού, της Παναγίας ή των αγίων στους οποίους έχουν χτιστεί εκκλησίες (ενοριακοί ναοί ή ξωκκλήσια) ή έχουν αφιερωθεί εικόνες.

ΤΑ ΚΑΡΙΩΤΙΚΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΕΧΟΥΝ ΜΑΚΡΑ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΑΝΤΕΧΟΥΝ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ. ΣΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΤΟΥ ΚΑΜΠΟΥ, ΤΟ 1950. ΔΙΑΚΡΙΝΟΝΤΑΙ ΟΙ ΒΙΟΛΙΤΖΗΔΕΣ ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΚΑΛΟΓΕΡΗΣ ΚΑΙ ΛΙΝΑΡΔΟΣ ΡΑΝΤΑΣ (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΓ. ΠΑΣΧΑΡΗ).

Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη η γιορτή του αγίου αρχίζει από την παραμονή: «Απισπέρα τίμησε με / το πρωί ξεδούλεψέ με».

Το εκκλησιαστικό τελετουργικό περιλαμβάνει την παραμονή εσπερινό και -παλαιότερα- ολονύχτια αγρυπνία. Την ημέρα της γιορτής, «ανήμερα», τελείται θεία λειτουργία στην οποία συμμετέχουν ιερείς από άλλες ενορίες («συλλείτουργο») και ψάλτες καλλίφωνοι. Σε περιπτώσεις που τιμώνται άγιοι προστάτες του νησιού, όπως π.χ. ο Άγιος Κήρυκος, η Οσία Θεοκτίστη η λεσβία ή πολιούχοι των χωριών, η θεία λειτουργία γίνεται με τη χοροστασία του Μητροπολίτη. Στη λειτουργία οι πιστοί προσέρχονται με προσφορές-τάματα, όπως π.χ. εικόνες, λαμπάδες, μεταλλικά ομοιώματα ανθρώπων και μελών του σώματος τα «ασημάκια», λάδι, λιβάνι, πρόσφορα («αντίδερα») και άρτους. Η προσφορά άρτων είναι σημαντική ποσοτικά σε περιπτώσεις αγίων που συνδέονται με τις παραγωγικές ενασχολήσεις των κατοίκων της Ικαρίας, όπως είναι ο άι-Χαράλαμπος για τους κτηνοτρόφους, ο άι-Νικόλας για τους ναυτικούς κ.ά.

«ΟΙ ΙΚΑΡΙΟΙ ΕΙΣΙ ΚΑΙ ΑΓΑΝ ΦΙΛΕΟΡΤΟΙ, ΠΡΟΣΕΡΧΟΜΕΝΟΙ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΕΝΘΑ ΤΕΛΕΙΤΑΙ ΕΟΡΤΗ ΑΓΙΟΥ ΤΙΝΟΣ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΙΣ ΠΑΝΗΓΥΡΙΖΕΙ, ΤΟ ΜΕΝ ΕΞ ΕΥΛΑΒΕΙΑΣ, ΤΟ ΔΕ ΚΑΙ ΙΝΑ ΧΡΗΜΑΤΙΚΩΣ ΒΟΗΘΗΣΩΣΙ ΤΗ ΠΑΝΗΓΥΡΙΖΟΥΣΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ», ΓΡΑΦΕΙ Ο ΕΠ. ΣΤΑΜΑΤΙΑΔΗΣ. Ο ΣΥΜΜΕΙΚΤΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΤΩΝ ΚΑΡΙΩΤΙΚΩΝ ΠΑΝΗΓΥΡΙΩΝ ΣΤΑ ΟΠΟΙΑ Ο ΨΥΧΑΓΩΓΙΚΟΣ ΚΑΙ ΣΥΜΠΟΣΙΑΚΟΣ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΥΠΕΡΕΧΕΙ ΤΟΥ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΟΥ, ΔΙΝΟΥΝ ΣΤΟΥΣ ΚΑΡΙΩΤΕΣ ΤΗΝ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΝΑ ΜΑΖΕΥΤΟΥΝ, ΝΑ ΓΙΟΡΤΑΣΟΥΝ, ΝΑ ΧΑΡΟΥΝ, ΝΑ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΟΥΝ (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ Χ. ΜΑΛΑΧΙΑ).

Η θεία λειτουργία τελειώνει με την περιφορά της εικόνας του αγίου γύρω από το ναό και το ευλαβικό προσκύνημα των πιστών.

Ακολουθεί το «παναΰρι» με πάνδημη συμμετοχή των κατοίκων του νησιού. Η Αγγελική Χατζημιχάλη παρατηρεί σχετικά:

«Μόνο σα γιορτάζει η εκκλησιά του χωριού οι Ικαριώτες μαζεύονται από παντού και από τα πιο μακρινά μέρη του νησιού».

Στους πανηγυριστές ή «παναϋριώτες» προσφέρεται κρέας, ψωμί, κρασί. Τα είδη αυτά ήταν προσωπικές ή οικογενειακές προσφορές των πιστών και προέρχονταν από τα αφιερώματα, τάματα και προικίσματα σε εκκλησίες, όπως μαρτυρούν δικαιοπρακτικά έγγραφα, π.χ. προικοσύμφωνα «αναγκλαβές», δωρητήρια «χάριτες» κ.ά., που διασώζονται σε εκκλησιαστικούς και οικογενειακούς κώδικες, τις «μάννες».

ΤΟ ΒΡΑΣΙΜΟ ΤΟΥ ΚΡΕΑΤΟΣ. ΣΤΗΝ ΙΚΑΡΙΑ ΤΑ ΠΑΝΗΓΥΡΙΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΜΕ ΚΡΕΑΤΑ ΖΩΩΝ, ΚΑΤΣΙΚΙΩΝ, ΚΥΡΙΩΣ ΑΓΡΙΩΝ, ΤΑ «ΡΑΣΚΑ». Η ΣΦΑΓΗ ΤΩΝ ΖΩΩΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΜΟΝΗ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗΣ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΑΣ (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΓ. ΠΑΣΧΑΡΗ).

Σε προικοσύμφωνο του 1710 ορίζεται ότι το ήμισι της περιουσίας διατίθεται στις εκκλησίες:

«...τα άλλα μισά οπού απομένουσι τα αφίνω εις ταις εκκλησίαις μας, ταις δέκα εορταίς οπού κάμνω τον κάθε χρόνον, και όποιον παιδί από τα δύο παιδιά μου, είτε η Μαρία είτε η Ειρήνη κάμνει ταις εορταίς του κάθε χρόνου και να κουσμετάρη και εμένα την μάνα έως οπού να ζω και αποθανόντος μου να εξοδιαση να με μνημονέψη, να το έχη και εκείνο το άλλο εμισό πράγμα να ήναι μοναχικό της».

Οι μεταβιβάσεις της περιουσίας εξαρτιόνταν από την εκπλήρωση διαφόρων όρων με τους οποίους δεσμεύονταν οι κληρονόμοι, όπως π.χ. ο εορτασμός των εκκλησιών με την προσφορά κρέατος «μισό κατζίκι», ψωμιού «ένα κάρτο σιτάρι», κρασιού, λαδιού κ.ά. αγαθών για την πραγματοποίηση του πανηγυριού, η γηροκόμηση των προικοδοτών, τα νενομισμένα από τη θρησκεία μνημόσυνα κ.ά.

Σήμερα, η διοργάνωση του πανηγυριού είναι υπόθεση της εκκλησιαστικής επιτροπής ή των τοπικών συλλόγων με τη συμμετοχή των μελών της Κοινότητας που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους αφιλοκερδώς.

ΑΝΗΜΕΡΑ ΤΗΣ ΓΙΟΡΤΗΣ ΤΕΛΕΙΤΑΙ ΘΕΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΤΗΝ ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΟΥ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ. ΤΟ ΕΙΚΟΝΙΖΟΜΕΝΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟΥ ΑΗ ΓΙΑΝΝΙΟΥ ΤΟΥ «ΝΗΣΤΗΜΟΡΗ» ΣΤΙΣ 29 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, ΣΤΗΝ «ΠΡΙΝΕ», ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ ΚΟΝΤΟ ΣΤΗ ΛΑΓΚΑΔΑ (ΦΩΤ.: ΑΡΧΕΙΟ ΑΡΓ. ΠΑΣΧΑΡΗ).

Η επιτροπή του χωριού αναλαμβάνει να βρει το κρέας, το κρασί, το ψωμί που θα διατεθεί στους «παναϋριώτες», την ετοιμασία του χώρου (στήσιμο τραπεζιών και καθισμάτων), τα σκεύη που θα χρησιμοποιηθούν, την εξυπηρέτηση και το σερβίρισμα των «παναϋριωτών».

Στην Ικαρία το πανηγύρι γίνεται με κρέατα ζώων κατσικιών κυρίως άγριων, τα «ρασκά». Η σφαγή των ζώων γίνεται την παραμονή του πανηγυριού και δεν περιέχει στοιχεία Ουσιαστικής τελετουργίας, όπως είναι η ευλόγηση του ζώου από τον ιερέα ή άλλες μαγικές ενέργειες που συνδέονται με το σφάξιμο. Τα σφάγια μεταφέρονται στο χώρο του πανηγυριού. Η επιτροπή τεμαχίζει το κρέας, χωρίζει τα κομμάτια που θα γίνουν βραστό από το άλλο που θα γίνει ψητό («οφτός») κι ετοιμάζει τους άλλους μεζέδες, όπως είναι τα συκωτάκια, οι «χορδές», κ.ά.

Στα χωριά της Βόρειας και Δυτικής Ικαρίας (Σοφράνο) επικρατεί η συνήθεια του πατροπαράδοτου βραστού κρέατος με ζωμό, το οποίο ετοιμάζεται κατά τη διάρκεια της λειτουργίας. Ένα κιλό κρέας, ένα κιλό ψωμί, κρασί και ζωμός κατά βούληση, ονομάζεται «πρόθεσις» (από το ρ. προτίθημι) γιατί προτίθεται μπροστά στους «παναϋριώτες» κι εκείνοι κατά παρέες τα μοιράζουν στα πιάτα τους.

Ακολουθεί το γλέντι, το τραγούδι και ο χορός τα «χοροσταλίσματα» με τη συνοδεία μουσικών οργάνων, της λύρας και της τσαμπουνοφυλάκας παλιότερα, του βιολιού και του λαούτου σήμερα. Κυρίως χορεύεται ο «καριώτικος» και ο τοπικός συρτός. Το γλέντι κρατά όλη τη μέρα και τη νύχτα.

Για το τυπικό τελετουργικό του καριώτικου παναϋριού γράφει ο Αλ. Πουλιανός:

«Απολείτουργα αρχινούσε το παναγύρι. Κάθε εκκλησά είχε ούλα της τα νοικοκυριά για το παναγύρι. Τέσσερα -πέντε μεγάλα καζάνια, κονταλοπέρονα και τσανάκια ντόπια, πήλινα, χωστά, για το ζουμί. Από βραδίς τοιμάζανε τους καζανότοπους, σ' ένα σόϋρο χωράφι, κατ' αφ' τον αυλόγυρο της εκκλησιάς και στήνανε τα καζάνια στα πυρομάχια. Υστερις στρώνανε πρόχειρους πάγκους. Είχεν η εκκλησά δικόν της κερεστέ, τάβλες, σανίδες μεγάλες. Βάλλανε τάκους, πέτρες από κάτω, στο ύψος του σκαμνιού. Ηγέμιζεν ο αυλόγυρος και η πλατέα από δαύτες. Η μια τάβλα ήτανε για καθισό κι η άλλη για τραπέζι Δεν καθίζανε χωριστές παρέες. Ολοι σειράϊλα καθόνταντε στους πάγκους. Κάθε φαμελιά έπαιρνε την πρόθεση της κι οι κεραστάδες, με γεμάτους τους κουβάδες, σ' άλλους κρασί και σ' άλλους ζουμίν, γυρίζανε ανάμεσα στις τάβλες και μοιράζανε κρασί και ζουμί κατά θέληση. Ολους με τη σειρά τους περετούσανε. Κάνανε εξαίρεση μόνο στους παπάδες. Αμα παραγγέλανε ζουμίν οι παπάδες, όλοι οι 'περέτες τρέχανε στα καζάνια, φωνάζοντας δυνατά "ζουΐν τωμ παπάδων". Το παναγύρι γινότανε υπέρ της εκκλησάς. Οι παπάδες κι οι προθεσάριοι τρώγανε δωρεάν».

Το σύγχρονο πανηγύρι

Σήμερα το πανηγύρι το καριώτικο γνώρισε μεταβολές μορφής και περιεχομένου. Έτσι στα χωριά του νότιου μέρους του νησιού (Σταβέντου) το προσφερόμενο στους πανηγυριστές φαγητό προσαρμόστηκε στις επιθυμίες των ξένων επισκεπτών. Μαζί με το βραστό κρέας, την «πρόθεση», ετοιμάζεται και κοκκινιστό κρέας με πιλάφι, το οποίο διανέμεται ανά μερίδα, «πάρτε».

Παρατηρείται επίσης μετάθεση του χρόνου των πανηγυριών την ανοιξιάτικη και την καλοκαιρινή περίοδο με εναρκτήριο το πανηγύρι «τ' άι Σι 'ερου» στο Πέζι (14 Μαΐου) και καταληκτικό το πανηγύρι της «αγιάς Σοφιάς» στο Μονοκάμπι (17 Σεπτεμβρίου).

Στο διάστημα αυτό γίνονται όλα τα «μεγάλα» και τα «μικρά», ως προς τη συμμετοχή του κόσμου, πανηγύρια της Νικαριάς. «Μεγάλα» πανηγύρια είναι του αγίου Κηρύκου, της αγιάς Μαρίνας στην Αρέθουσα, του Χριστού στις Ράχες, το Δεκαπενταύγουστο της Παναγιάς στη Λαγκάδα, της Παναγιάς της «Λέφαινας» στην Ακαμάτρα, κ.ά. Το Δεκαπενταύγουστο γίνονται οκτώ πανηγύρια στην Ικαρία.

«Μικρά πανηγύρια» γίνονται στα ορεινά κυρίως χωριά του νησιού όταν γιορτάζει ο πολιούχος άγιος (ενοριακός ναός), όπως στο Φραντάτο, στο Μάραθο, στους Βρακάδες, στην Πλαγιά κ.α. Τα καριώτικα πανηγύρια σε σχέση με άλλες μορφές λατρείας που ατόνησαν, όπως π.χ. οι λιτανείες, εξαιτίας διαφόρων παραγόντων όπως είναι η εκμηχάνιση της παραγωγής, ο εξαστισμός κ.ά. διατηρούνται κι αντέχουν στο χρόνο. Αυτό οφείλεται στο σύμμεικτο χαρακτήρα τους. Το πανηγύρι ως λατρευτική εκδήλωση με σημείο αναφοράς τη θρησκευτική γιορτή και την εκκλησία του αγίου, μεταβάλλεται σε εκδήλωση οικονομική, κοινωνική, ψυχαγωγική.

Ο σκοπός της διοργάνωσης τους είναι πάντα κοινωφελής. Τα χρήματα που θα συγκεντρωθούν διατίθενται για την ανοικοδόμηση ναών, το κτίσιμο σχολείων την κατασκευή αμαξητών δρόμων, την ύδρευση χωριών κ.ά. Τα πανηγύρια δίνουν την ευκαιρία στους Καριώτες να μαζευτούν, να γιορτάσουν, να χαρούν, να διασκεδάσουν. Ο ψυχαγωγικός και συμποσιακός χαρακτήρας τους υπερέχει από τον καθαρά λατρευτικό. Ο Επ. Σταματιάδης γράφει σχετικά: «Οι Ικάριοι εισί και άγαν φιλέορτοι, προσερχόμενοι πανταχού ένθα τελείται εορτή αγίου τίνος ή εκκλησία τις πανηγυρίζει, το μεν εξ ευλάβειας, το δε και ίνα χρηματικός βοηθήσωσι τη πανηγυριζούση εκκλησία».

Το πανηγύρι ως εκδήλωση προβάλλει την ψυχοσύνθεση του Καριώτη και την αγάπη για συμμετοχή σε κάθε είδους διασκέδαση: γάμο, βαφτίσια, κ.ά.

Σχετική είναι η ευτράπελη διήγηση που ακολουθεί: «Ηπή'εν ο Καριώτης στημ Πόληγ κι εί(δ)εν σ' ένα εστιατόριο που κάθουνταγ κόσμος κι ήτρωεν. Ηκατσεγ κι αυτός ηπαράγγειλεν, ήφαεγ και στο τέλος ησηκώθειν όρθιος να ευχηθεί:

- Αν ΕΙΝ' γάμος να ζήσετε, αν ειν' βαφτίδι να σας ζήσει κι αν ειν' παναΰρι κι από χ(γ)ρόνου!»

ΙΚΑΡΙΑ 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 1998

from ανεμουριον https://ift.tt/2Wct5Nq
via IFTTT