Γράφει ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΣΤΥΛ. ΜΑΣΤΟΡΟΠΟΥΛΟΣ
Οι εκκλησίες και τα ναΰδρια που βρίσκονται διάσπαρτα πάνω στην ομαλή πολυτρουλόσχημη και θυμαροσκεπή επιφάνεια των Ψαρών είναι οι αμεσότεροι προεπαναστατικοί μάρτυρες του τόπου που δείχνουν όχι μόνο τη βαθειά ευλάβεια των κατοίκων μα και την ακμή που υπήρχε στο νησί από τα μέσα του 18ου αι. μέχρι το φοβερό μακελειό της 21ης Ιουνίου του 1824. Την αποφράδα εκείνη ημέρα όλοι οι ναοί και τα μοναστήρια λεηλατήθηκαν άγρια, πολλά από τα ιερά αυτά κτίσματα πυρπολήθηκαν και το βράδυ δεν υπήρχε πια πάνω στο θανάσιμα πληγωμένο νησί ούτε μια ελληνική ψυχή ζώσα για ν' ανάψει το καντήλι του Αϊ - Νικόλα.
ΨΑΡΑ. Ι. ΝΑΟΣ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ. ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΕΡΘΥΡΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ «ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΜΕΝ ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ ΥΠΟ ΤΩΝ ΕΥΣΕΒΕΣΤΑΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟ 1793 ΕΤΟΣ, ΕΣΥΛΗΘΗ ΔΕ ΚΑΙ ΑΦΟΒΩΣ ΚΑΤΕΣΤΡΑΦΗ ΥΠΟ ΧΕΙΡΩΝ ΒΕΒΗΛΩΝ ΤΗΝ 21Η ΙΟΥΝΙΟΥ 1824 ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ Δ' ΑΥΘΙΣ ΥΠΟ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΗΣΑΝΤΩΝ ΕΝΤΑΥΘΑ ΨΑΡΙΑΝΩΝ ΤΗΝ 21Η ΙΟΥΝΙΟΥ 1863 ΔΙΑ ΦΙΛΟΤΙΜΟΥ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΑΥΤΩΝ ΤΕ ΚΑΙ ΑΛΛΑΧΟΘΕ ΣΠΟΡΑΔΗΝ ΔΙΑΜΕΝΟΝΤΩΝ ΣΥΜΠΟΛΙΤΩΝ».Εις πείσμα της μεγάλης συμφοράς ο Αϊ - Νικόλας στάθηκε τελικά όρθιος, για να εποπτεύει από κεντρικό γεωγραφικά σημείο ολόκληρο το Αιγαίο και να εμψυχώνει αυτούς που επί τρεις χιλιάδες χρόνια το διασχίζουν. Ανέγερση εκκλησιών. Κατά τους ρωμαϊκούς και παλαιοχριστιανικούς χρόνους ο οικισμός των Ψαρών ήταν στην ίδια θέση που βρίσκεται και σήμερα στο λαιμό δηλαδή που ενώνει το νησί με το «παλιόκαστρο» την περίφημη και περίοπτη «Μαύρη Ράχη». Αυτό μαρτυρούν διάφορα επιφανειακά κτιριακά και μαρμαρόγλυφα λείψανα, επιτύμβια και επιγραφικά μνημεία καθώς και ένα νεκροταφείο με δέκα πέντε υπόγειους καμαροσκεπείς τάφους κοντά στο ναό της Αγ. Σοφίας (1799). Ο Ψαριανός ναύαρχος του αγώνα Κωνστ. Νικόδημος γράφει το 1863 για ένα ημικυκλικό τοίχο με ψηφιδωτό δάπεδο που αποκαλύφθηκε το 1849 κοντά στην αψίδα του ενοριακού ναού της Μεταμορφώσεως στο κέντρο του οικισμού. Προφανώς πρόκειται για λείψανα της παλαιοχριστιανικής βασιλικής των Ψαρών που ακόμη όμως δεν έχει ερευνηθεί ανασκαφικά.
ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΨΑΡΩΝ: ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑΤΟΣ. ΑΠΟΜΕΙΝΑΡΙ ΚΑΜΕΝΟΥ ΔΟΚΑΡΙΟΥ ΠΟΥ ΣΤΗΡΙΖΕ ΤΟ ΤΕΜΠΛΟ. (ΑΠΟΚΑΛΥΦΘΗΚΕ ΤΟ 1982).
Μετά την εγκατάσταση κατά το 16ο - 17ο αι. εποίκων από τα μέρη της Θεσσαλομαγνησίας και τη βαθμιαία στροφή των (από το α' μισό του 18ου αι.) προς τη θάλασσα, άρχισαν λίγο - λίγο να κτίζονται οι σημερινοί ναοί οι οποίοι αυξήθηκαν κατά την εποχή των Ορλοφικών και κυρίως από τα χρόνια της Γαλλικής Επαναστάσεως και εντεύθεν. (Ας σημειωθεί ότι ψαριανά καράβια έφθασαν μέχρι το αποκλεισμένο λιμάνι της Μασσαλίας!). Λέγεται πως κάθε καραβοκύρης που σκάρωνε δεύτερο πλοίο έκτιζε μια εκκλησία ή ότι αφιέρωναν εξ ημισείας στο ναό του Αγ. Νικολάου και στο μοναστήρι της Παναγίας μέρος από τις κατασχέσεις πειρατικών πλοίων.
ΨΑΡΑ: ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΣ «ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΣ» ΝΑΟΣ. (ΑΓ. ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΑΧΛΑΔΟΚΑΜΠΟΥ).
Τα Ψαρά υπήγοντο για διάστημα εκκλησιαστικά στην Εξαρχία Πυργιού και Βολισσού (Χίου) ενώ, όπως θα δούμε σε άλλο σημείο του παρόντος αφιερώματος, υπήρχε στενή σχέση με το Άγιον Όρος.
Οι ομοιότητες
Οι εξήντα ένας σωζόμενοι ναοί (οι δύο στα Αντίψαρα) που, ας σημειωθεί, στερούνται σήμερα ζωγραφικού διακόσμου, ξυλόγλυπτων τέμπλων και αξιόλογων κειμηλίων, κατατάσσονται ως εξής: α) Δύο τρίκλιτες κιονοστήρικτες τρουλλαίες βασιλικές, β) είκοσι οκτώ καμαροσκεπείς γ) δεκαπέντε επιπεδοστεγοι και δ) δέκα έξι «Αγιορείτικοι». Σωζόμενες χρονολογίες: α) 1793 β) 1714 (δίκλιτος), 1735, 1747, 1751 (ανακαίνιση), 1761, 1777, 1799, 1801, 1803 (;) γ) 1746, 1805 δ) 1783, 1791, 1793, 1796, 1807, 1808 (ανακαίνιση). Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι πολλά από τα χριστιανικά μνημεία των Ψαρών συνδέονται με διαμετρικά αντίθετες περιοχές του Αιγαίου: Με το Άγιον Όρος και τις Κυκλάδες. Ας σημειωθεί ότι στη γειτονική Χίο με τα 72 χωριά και τη 18πλάσια έκταση δεν συναντώνται παρόμοια μνημεία. Δεν γνωρίζομε πάντως πόσοι και ποιοι επιπεδόστεγοι «κυκλαδικοί» ναοί των Ψαρών, που καλύπτονται με δοκάρια και χώρα ανάγονται όντως στους προεπαναστατικούς χρόνους ή αν τυχόν πρόκειται για μια εφικτή αναστηλωτική λύση που εφάρμοσαν σε κατεστραμμένους καμαροσκεπείς ναούς ψαριανοί πρόσφυγες επανακάμψαντες αργότερα από τα Κυκλαδονήσια. Οι επιπεδόστεγοι (σήμερα) εφαπτόμενοι ναοί του Προδρόμου και Αγ. Άννας στην κορυφή της «Μαύρης Ράχης» είναι το πιο αιματοβαμμένο κτίσμα των Ψαρών. Παρά την αναστήλωση του (β' μισό του περασμένου αι.) διακρίνεται σαφώς το ακανόνιστο περίγραμμα από την ανατίναξη του Αντώνη Βρατσάνου. Ας σημειωθεί ότι συμβαίνει κάποτε, μετά από καταρρακτώδη βροχή, να αποκαλύπτονται στο έδαφος τριγύρω από τους δύο αυτούς ναούς, δακτυλίδια ή σταυροί (μερικές φορές ενεπίγραφα) που προφανώς είχαν θάψει πρόχειρα οι τελευταίοι υπερασπιστές του νησιού.
Σημαντικά μνημεία
Ο εν μέρει αλλοιωμένος σήμερα ενοριακός ναός της Μεταμορφώσεως είναι μια τρίκλιτη κιονοστήρικτη τρουλλαία βασιλική με υπερώο αλλά χωρίς νάρθηκα. Οι τοίχοι διακοσμούνται με παραστάδες και τυφλά αψιδώματα τα οποία εξωτερικά διαμορφώνονται σε δύο επάλληλες ζώνες. Το τύμπανο του τρούλλου είναι όχι μόνο εξωτερικά αλλά και εσωτερικά οκτάπλευρο. Με τυφλά αψιδώματα διακοσμείται εξωτερικά και η αψίδα του βήματος. Ο ναός αυτός στον οποίο διακρίνονται οικοδομικές φάσεις θα πρέπει να θεωρηθεί ως το παλιότερο σωζόμενο μεγάλης κλίμακας μνημείο των Ψαρών κτισμένο προ του 1770 αφού, όπως αναφέρεται, λειτούργησαν εκεί μεγαλοπρεπώς Ρώσσοι ιερωμένοι που συνώδευαν τα ορλωφικά πλοία. Στο υπέρθυρο αναγράφεται ότι ο ναός «ανοικοδομήθη δαπάναις των κατοίκων της νήσου, 1885». Προφανώς πρόκειται για εκτεταμένες επισκευές του πυρπολημένου στο ολοκαύτωμα κτίσματος. Ο ιστορικός ναός του Αγ. Νικολάου είναι ένα αρκετά σημαντικό για την εποχή μνημείο με ιδιότυπα και τολμηρά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Στο ναό αυτό αντικατοπτρίζεται η προϊούσα οικονομική άνοδος του νησιού (και ευρύτερα του Ελληνισμού) η αποφασιστικότητα των κατοίκων και οι δυνατότητες της τεχνολογίας της εποχής. Άρχισε να κτίζεται το 1773 και τελείωσε το 1793 «τη χρονιά που γεννήθηκε ο Κανάρης». Είναι μια τρίκλιτη κιονοστήρικτη καμαροσκεπής και τρουλλαία βασιλική με νάρθηκα της οποίας τα κιονοστήρικτα υπερώα προχωρούν σε όλο το μήκος του ναού, στοιχείο ασυνήθιστο γνωστό πάντως σε σειρά παλαιοχριστιανικών «ελληνιστικών» ξυλόστεγων δρομικών βασιλικών. Εξωτερικά ο ναός έχει τη μορφή ογκώδους ορθογωνίου παραλληλεπίπεδου κτίσματος, αυστηρής συμμετρίας. Από την περιμετρική επίπεδη στέγη των υπερώων εξέχει η καμάρα του μεσαίου κλίτους με τον τρούλλο. Η επιπεδικότητα των επιφανειών ελαφρύνεται με τη δημιουργία κατακόρυφων ζωνών σε υποχώρηση, στις οποίες εγγράφονται επαλλήλως 34 ορθογώνια παράθυρα. Ο πυρπολημένος ναός θα μείνει για χρόνια ένα μαυρισμένο κουφάρι μέχρι τη γενική επισκευή του το 1863. Ας σημειωθεί ότι σε πρόσφατη αντικατάσταση των διαβρωμένων πια επιχρισμάτων της επισκευής αυτής είδαμε με έκπληξη και συγκίνηση να αποκαλύπτονται δώδεκα φεγγίτες με καρβουνιασμένες τομές ξύλων. Ήταν τα υπολείμματα ελκυστήρων ή μάλλον των δοκαριών που στήριζαν άλλοτε το τέμπλο. Οι πιο χειροπιαστοί σήμερα μάρτυρες του ολοκαυτώματος που - φευ - καλύφθηκαν και πάλι (με τσιμέντο).
ΤΑ ΗΡΩΪΚΑ ΨΑΡΑ 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 1995
from ανεμουριον https://ift.tt/3czhdLl
via IFTTT