Η κρατούσα άποψη είναι ότι ο μοναχισμός στέριωσε στην αθωνική χερσόνησο κυρίως εξ αιτίας της ιδιορρυθμίας του φυσικού περιβάλλοντός της· πρόκειται για μια επιμήκη, «απομονωμένη» χερσόνησο η οποία εισχωρεί βαθειά στο Αιγαίο, με στενόν ισθμόν, από τον οποίον βαίνει κλιμακούμενο αυξητικά το υψόμετρο μέχρι να εκτιναχθεί στο ύψος των 2.033 μέτρων στο νότιο άκρο της χερσονήσου, όπου σχηματίζεται ο γοητευτικός, απόκρημνος, μαρμαροδουλεμένος και πολυτραγουδισμένος «κρυσταλλωμένος» Άθωνας. Η χαρακτηριστική μορφολογία του και το γεγονός ότι δεσπόζει μέσα στο βόρειο Αιγαίο, όντας βασικό σημείο αναφοράς για τους ναυτιλομένους από την πρώιμη αρχαιότητα, τον έκανε πολύ γνωστόν στον κόσμο ως τόπον μακρινό και ως όνομα το οποίον παρέμεινε σε συνεχή χρήση αναλλοίωτο, από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι σήμερα. Το όνομά του «Άθως» φαίνεται να σχετίζεται με το ρήμα αίθω και περιγράφει το βουνό όπως φαίνεται από τη θάλασσα· είναι «λαμπερό». Εάν προσπαθήσουμε να αποσπασθούμε από τη σημερινή θεώρηση του αγιορειτικού χώρου και τον αντιμετωπίσουμε με τα δεδομένα του 9ου αι. μ.Χ., τότε η εικόνα που θα έχουμε θα είναι, περίπου, η εξής:
Μονή Ιβήρων
Η χερσόνησος της Χαλκιδικής, τμήμα της οποίας είναι η αθωνική χερσόνησος, δεν έχει συνέλθει ακόμη από τη λαίλαπα των επαναλαμβανόμενων βαρβαρικών επιδρομών, των οποίων αποκορύφωμα (αλλά όχι και τέλος) ήταν τα γεγονότα της δεκαετίας του 540, όταν φαίνεται ότι δεν έμεινε λίθος επί λίθου. Η κεντρική εξουσία προσπαθεί να ανασυντάξει τον τόπο εφαρμόζοντας σχέδιο δράσεως με τρεις άξονες: πληθυσμιακή ενίσχυση, οργάνωση κάστρων «πολιχνίων» ως διοικητικών κέντρων, εκκλησιαστική αναδιοργάνωση. Το σχέδιο αυτό, προφανώς δοκιμασμένο ήδη σε άλλες περιοχές της αυτοκρατορίας, απέδωσε καρπούς και βλέπουμε, στα μέσα του 9ου αιώνα, τη Χαλκιδική να είναι τόπος δράσεως οργανωμένων μοναχικών ομάδων. Κάποιες από αυτές ήταν εγκατεστημένες στην αθωνική χερσόνησο στην οποία η «κοσμική» παρουσία φαίνεται ότι αντιπροσωπευόταν από λίγους ανίσχυρους μικροσυνοικισμούς και την εποχική εμφάνιση μεγάλων κτηνοτροφικών μονάδων Σε περιπτώσεις πολεμικών καταδρομών στην κυρίως Χαλκιδική, τα ποίμνια που έμπαιναν στο Όρος σαν σε καταφύγιο ήσαν πάρα πολλά, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται προβλήματα στη διαβίωση των μονίμων κατοίκων του. Για τη λύση του προβλήματος αυτού οι μοναχοί του Άθω δραστηριοποιήθηκαν πολύ ενωρίς και κατόρθωσαν να αποσπάσουν
Το Κυριακό της Βατοπαιδινής σκήτης (Άγιος Δημήτριος). Αρμονικό δέσιμο με την πυκνή βλάστηση της περιοχής (φωτ.: Γιώργος Πούπης).
βασιλικές διοικητικές πράξεις, ήδη από τα τέλη του 9ου αιώνα, με τις οποίες καταβαλλόταν προσπάθεια για τον περιορισμό διακινήσεως ποιμνίων στην περιοχή τους. Λαμβάνοντας υπόψη τη μορφολογία του αθωνικού εδάφους θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι τα ποίμνια που διατρέφονταν στο Όρος ήσαν κυρίως κατσικιών, τα οποία χαρακτηρίζονται ως ο μεγαλύτερος εχθρός του δάσους.
«ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ»
Η μεγάλη ποικιλία γεωλογικών σχηματισμών, σε συνάρτηση με την ποικιλία κλιματικών τύπων που συναντώνται στη χερσόνησο, (ποικιλία που οφείλεται στο έντονο ανάγλυφο και τη βαθειά διείσδυσή της στο Αιγαίο), είναι ο λόγος για τον οποίον παρουσιάζεται η απροσδόκητα μεγάλη βιοποικιλότητα του Αγίου Όρους. Η ύπαρξη μεγάλου αριθμού ενδημικών φυτών οφείλεται τόσο στο απομονωμένο της χερσονήσου, όσο και στην μακραίωνη ουσιαστικώς «μη βόσκηση» του τόπου Δημιουργήθηκε λοιπόν ένας ιδιόρρυθμος «κήπος» ο οποίος πολύ σωστά χαρακτηρίζεται σαν «Περιβόλι της Παναγίας». Οι πρώτες μοναχικές ομάδες ζούσαν ασκητικό βίο και κατοικούσαν σε σπηλιές ή σε μικρές καλύβες. Η διατροφή τους αρχικά στηριζόταν κυρίως στην περισυλλογή καρπών του δάσους, πολύ σύντομα όμως
Κελιά στους κήπους των Καρυών. Στο Άγιον Όρος τα κτίσματα δένουν αρμονικά με το τοπίο. Χωροτάκτες, αρχιτέκτονες και οικολόγοι θα μπορούσαν να διδαχθούν πολλά για τον τρόπο επιλογής των θέσεων καθώς και των υλικών δόμησης ώστε να μη διαταράσσεται το τοπίο (φωτ.: ΦΑΟΣ).
άρχισαν οι καλλιέργειες αμπελώνων και ελαιώνων. Η αύξηση του αθωνικού μοναχικού πληθυσμού που παρατηρήθηκε κατά τον δέκατο αιώνα και η αντίστοιχη αύξηση των κατοίκων της Ιερισσού που δέσποζε στον ισθμό της χερσονήσου, προκάλεσε προστριβές μεταξύ των δυο ομάδων· δημιουργήθηκε λοιπόν σύντομα η ανάγκη διασαφηνίσεως της οροθετικής γραμμής μεταξύ των δυο κοινοτήτων, η οποία ολοκληρώθηκε το 943, έπειτα από επίπονες και μακροχρόνιες διαδικασίες. Στο επίσημο πρακτικό που συντάχθηκε, μεταξύ των άλλων προβλεπόταν και αυστηρός έλεγχος στη διακίνηση των ποιμνίων, τα οποία Θα μπορούσαν πλέον να εισέρχονται στη χερσόνησο μόνον σε περίπτωση εχθρικής καταδρομής.
Αγιορείτες μοναχοί μαζεύουν ελιές σε έναν από τους ελαιώνες της Αθωνικής Χερσονήσου.
Στα μέσα του 10ου αιώνος οι ανθρωπογενείς επεμβάσεις στο Όρος (το οποίο φαίνεται ότι είχε ήδη αρχίσει να επονομάζεται «Άγιον») ήσαν ελάχιστες. Τα κτιριακά συγκροτήματα φαίνεται ότι ήσαν μικρά και η μόνη εκκλησία που υπήρχε θα πρέπει να ήταν ο παλιός και πολύ μικρός ναός του Πρωτάτου. Η μεγαλύτερη πυκνότητα εγκαταστάσεως φαίνεται ότι βρισκόταν στη μέση της χερσονήσου, στην περιοχή των σημερινών Καρυών, η οποία λόγω της θέσεώς της ονομαζόταν «Μέση». Εκεί ήταν η έδρα του «Πρώτου» δηλαδή της τοπικής εξουσίας, αλλά το μεγάλο αστικό, οικονομικό, στρατιωτικό, εκκλησιαστικό και εν γένει, διοικητικό κέντρο της ευρείας περιοχής ήταν η Θεσσαλονίκη. Ό,τι αφορά λοιπόν την εξέλιξη των αθωνικών πραγμάτων μέχρι τα μέσα του 10ου αιώνος, θα πρέπει να εξαρτώνταν άμεσα από την Θεσσαλονίκη, έστω και αν η διάρκεια ενός συνήθους ταξιδίου προς τις Καρυές, οδικώς, ήταν περί τις τέσσερεις ημέρες και η διαδρομή δεν παρείχε τα εχέγγυα της ασφαλείας. Η θαλάσσια επικοινωνία ήταν πολύ δύσκολη εκείνη την εποχή, όχι λόγω του αλίμενου της χερσονήσου, αλλά εξ αιτίας της πειρατικής δραστηριότητας.
Σε στενά πεζούλια, άριστα προσαρμοσμένοι στο περιβάλλον της Αθωνικής Πολιτείας, οι λαχανόκηποι της Σιμωνόπετρσς. Η μεταφορά της παραγωγής από τους λαχανόκηπους στο μοναστήρι γίνεται με συρματόσχοινο.
Η παρουσία του οσίου Αθανασίου στον Άθω από τα μέσα του 10ου αιώνας, επέδρασε καταλυτικά στην εξέλιξη των εκεί πραγμάτων. Η δυναμική αυτή προσωπικότητα με τις ισχυρές ανακτορικές διασυνδέσεις, φαίνεται ότι έδρασε στο Όρος με βάση ένα πρόγραμμα στηριζόμενο στην κρατική βούληση. Το πρώτο μεγάλο έργο που πραγματοποίησε στηριζόμενος στην κρατική χρηματοδότηση, ήταν η κατεδάφιση του «πάνυ σμικρού» ναού του Πρωτάτου και η ανέγερση στη θέση του της μεγάλης βασιλικής που δεσπόζει και σήμερα στο μέσο των Καρυών. Αυτό το πρώτο μεγάλο οικοδομικό έργο σήμανε την έναρξη μιας νέας εποχής για το φυσικό περιβάλλον του Όρους· ακολούθησαν τα μεγάλα κτιριακά συγκροτήματα της Μεγίστης Λαύρας (το επίθετο «Μεγίστη» σηματοδοτεί τη συντριπτική διαφορά μεγέθους εν σχέσει προς τα μέχρι τότε υπάρχοντα), των Ιβήρων, του Βατοπεδίου, του Ζυγού και των άλλων μεγάλων μονών. Πύργοι άρχισαν να διασπείρονται σε καίριες θέσεις της χερσονήσου, οργανώθηκαν μεγάλοι αμπελώνες και ελαιώνες και άρχισε η καλλιέργεια σιτηρών. Παράλληλα, άρχισε η δυναμική παρέμβαση στη δασική φυτεία, τόσο για την απόληψη οικοδομικής ξυλείας όσο και για την παραγωγή «πίσσης και δαδίων». Οι παλαιοί αθωνίτες εξανέστησαν και προσέφυγαν στον βασιλέα διαμαρτυρόμενοι για τη μεταλλαγή του Όρους, πλην όμως οι καιροί δεν είχαν γυρίσματα πλέον· η νέα κατάσταση και την κρατική πολιτική εξυπηρετούσε και το πλήθος των νέων μοναχών ικανοποιούσε. Με το Τυπικό του 972, το επικυρωμένο με την υπογραφή του Τσιμισκή, θεσπίσθηκαν όροι περιοριστικοί στην εξάπλωση των γεωργικών καλλιεργειών και την υπερεκμετάλλευση των δασών, πλην όμως τα αποτελέσματα φαίνεται ότι ήσαν πενιχρά. Παρ' όλα αυτά όμως, η παρουσία ποιμνίων ήταν πολύ περιορισμένη και έτσι η δασική χλωρίδα μπόρεσε να διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση. Επιπλέον τα νέα συγκροτήματα, όσο μεγάλα και αν ήσαν, δεν δημιουργούσαν αισθητικά προβλήματα γιατί ήσαν προσαρμοσμένα στο φυσικό περιβάλλον τους, από το οποίο άλλωστε έπαιρναν τα υλικά για τη δόμησή τους.
ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΚΟΣΜΙΚΩΝ
Κατά τον 12ον αιώνα η αγιορειτική κοινωνία πέρασε μια μεγάλη και μακροχρόνια κρίση και πάλι εξ αιτίας της κτηνοτροφίας. Στη χερσόνησο εγκαταστάθηκαν πολλές οικογένειες βλαχοποιμένων, οι οποίοι με την παρουσία τους και με τα ποίμνιά τους κατετάραξαν ποικιλοτρόπως τους μοναχούς. Με πατριαρχική εισήγηση και βασιλική παρέμβαση εκδιώχθηκαν εν τέλει οι κοσμικοί από το Άγιον Όρος, παρά τους κοπετούς και τις απειλές της μερίδας που αγωνίσθηκε για τη συνέχιση του σκανδάλου.
Φόρτωση και μεταφορά ξυλείας. Στην Αθωνική Χερσόνησο η μεταφορά των ξύλων γίνεται ακόμα με ζώα (βόδια, μουλάρια), εκεί όπου δεν μπορούν να φθάσουν τα οχήματα. Είναι μια μέθοδος φιλική προς το φυσικό περιβάλλον πριν εισβάλουν τα σύγχρονα μηχανήματα (φωτ : ΦΑΟΣ).
Τότε, λέγεται, διαλύθηκε και ο τελευταίος οικισμός που παρέμενε στο Όρος, «το χωρίον του Μιχαήλ», του οποίου τα ερείπια διακρίνονται ακόμη μέσα στο πυκνό παραθαλάσσιο δάσος, στην «Παλιόχωρα», μεταξύ Εσφιγμένου και Βατοπεδίου. Οι κάτοικοί του, σύμφωνα με την παράδοση μετοικίσθηκαν από τον Αλέξιο Κομνηνό στην Τσακωνία της Πελοποννήσου. Η σχέση των αθωνιτών με το φυσικό περιβάλλον της χερσονήσου παρέμεινε αναλλοίωτη σε γενικές γραμμές, από τον 11ον αιώνα μέχρι και τον 18ον, όταν φαίνεται ότι άρχισε η συστηματική εκμετάλλευση του αγιορειτικού δασικού πλούτου, κυρίως της καστανιάς, σύμφωνα με τη δασοπονική παράδοση που διαμόρφωσε η μακραίωνη εμπειρική δράση.
ΝΕΑ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ
Κατά τον 19ον αιώνα παρουσιάσθηκε πληθυσμιακή έκρηξη στον Άθω, οφειλόμενη στα δεινά που επεσώρευσε στον ελληνισμό η Επανάσταση του 1821 και, κυρίως, στην αθρόα προσέλευση Ρώσων μοναχών. Πολλές μονές και σκήτες μεγεθύνθηκαν κτιριακά (Ξενοφώντος, Γρηγορίου, Χελανδαρίου, Ζωγράφου, Αγίου Παύλου, Σιμωνόπετρα, Εσφιγμένου, Σκήτη Προδρόμου) και εκατοντάδες κελλιά ξεφύτρωσαν παντού και, κυρίως γύρω από τις Καρυές. Όμως η ρωσική παρουσία ήταν αυτή που επέδρασε κατά βάσιν στην διαφοροποίηση της αγιορειτικής φυσιογνωμίας. Νέα, ογκώδη και ξένης αρχιτεκτονικής κτιριακά συγκροτήματα εμφανίσθηκαν και κυριάρχησαν στον χώρο. Νέα χρωματική αίσθηση άρχισε να επιβάλει την παρουσία της, νέες κατασκευαστικές πρακτικές και νέα τεχνολογία. Η Μονή τους Αγίου Παντελεήμονος, οι Σκήτες Προφήτου Ηλιού, Αγίου Ανδρέου και Ξυλουργού, τα μετοχιακά συγκροτήματα του Παλιομονάστηρου, της «Γουρουνοσκήτης» και της Χρωμίτσας, χώροι κατ' εξοχήν ρωσικής ποικίλλης δράσεως, και τα νεοκλασικιστικά στοιχεία που παρεισέφρυσαν στις νέες οικοδομές των υπολοίπων καθιδρυμάτων, δημιούργησαν τη νέα φυσιογνωμία του Αγίου Όρους, αυτήν που εξακολουθεί να υπάρχει μέχρι και σήμερα.
ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Τον ίδιον αιώνα συντελέσθηκε μεγάλη παρέμβαση στο δασικό περιβάλλον του Όρους, με τη δημιουργία χιλιάδων στρεμμάτων νέων ελαιοπεριβόλων, λεπτοκαρεώνων και κήπων. Με την ευκαιρία της διαμορφώσεως των νέων εκτάσεων που απαιτούνταν για τις νέες καλλιέργειες, συνδέθηκε και η παραγωγή ξυλανθράκων η οποία εξαπλώθηκε πολύ στο Όρος και τα μετόχια του, μέχρι και τις αρχές του αιώνα μας. Επί πλέον δημιουργήθηκαν και δύο αξιόλογες τεχνητές λίμνες, από Ρώσους τεχνικούς (στο Παλιομονάστηρο και στην Χρωμίτσα) πρακτική η οποία δεν βρήκε άλλους οπαδούς μέχρι το 1992. Γύρω στο 1900 το φυσικό περιβάλλον του Αγίου Όρους ήταν πολύ διαφοροποιημένο σε σχέση με το σημερινό. Γύρω από τα οικοδομικά συγκροτήματα υπήρχε μία καλλιεργούμενη έκταση ανάλογη με το πλήθος των μοναχών που τα κατοικούσαν. Από τον μεσοπόλεμο και εξής η έκταση αυτή όλο και μικραίνει για να φθάσει σήμερα στο ελάχιστο, το οποίο σημαίνει ότι έχει διαφοροποιηθεί πλέον η προέλευση των πόρων συντηρήσεως των ιδρυμάτων.
ΔΙΑΝΟΙΞΗ ΔΡΟΜΩΝ
Τροχοφόρα οχήματα χρησιμοποιήθηκαν από πολύ ενωρίς στον Άγιον Όρος, αλλά η χρήση τους περιοριζόταν συνήθως στο εγγύς περιβάλλον των μονών. Γύρω στο 1960 διανοίχθηκε ο πρώτος αμαξητός δρόμος του Όρους, που αποσκοπούσε στη διευκόλυνση της εκμεταλλεύσεως του αγιοπαυλίτικου δάσους. Το 1963, με την ευκαιρία της λεγομένης χιλιετηρίδος του Αγίου Όρους, έγινε η πρώτη διάνοιξη της οδού Δάφνης - Καρυών, γεγονός το οποίο εσήμανε το σύνθημα για την επέλαση της μπουλντόζας στον Άθωνα. Έκτοτε και με συνεχώς επιταχυνόμενο ρυθμό, διανοίγονται δρόμοι δασικοί, διαμοναστηριακοί, διακελλιωτικοί, γεωργικοί, αμπελουργικοί και, κάποιες φορές, μιας χρήσεως. Υπάρχουν και δρόμοι οι οποίοι οδηγούν προς «τον κόσμο», αλλά στο όριο συναντούν τον καινοφανή και απροσπέλαστο φράκτη, ο οποίος, για λόγους οι οποίοι δεν γίνονται πλέον εύκολα κατανοητοί, επιβάλλει την είσοδο - έξοδο των οχημάτων δια των πολλών και μεγάλων οχηματαγωγών που εξυπηρετούν την τακτική γραμμή Ουρανοπόλεως - Δάφνης. Οι νέοι δρόμοι, χαραγμένοι εμπειρικά και χωρίς ίχνος έγνοιας για το περιβάλλον, προσβάλλουν κάθε έννοια σεβασμού προς την ιστορία, τη σημασία, και τη σπουδαιότητα του Όρους. Νομίζουμε ότι άλλα λόγια περιττεύουν για αυτό το θέμα. Η αλλαγή των συγκοινωνιακών δεδομένων στο Όρος επέδρασε πολλαπλώς σε πολλές εκφάνσεις της αγιορειτικής ζωής. Εγκαταλείφθηκαν πλέον ολοκληρωτικά σχεδόν, οι μεταφορές με αχθοφόρα ζώα, των οποίων γηρασμένα δείγματα συναντάς κάπου - κάπου να βοσκούν ελεύθερα. Εγκαταλείφθηκαν τα αρχαία λιθόστρωτα μονοπάτια τα οποία δασώθηκαν και έκλεισαν. Είναι πλέον θέμα τύχης να χαρείς τη γοητευτική διαδρομή Εσφιγμένου - Βατοπέδι, όπου η έλλειψη αυτοκινητοδρόμου διατηρεί ακόμη σε χρήση τον παλαιό καλοχαραγμένο δρόμο. Οι παλιοί αγωγιάτες με τις σειρές μουλαριών και αλόγων (ποιος δεν θυμάται εκείνον τον γίγαντα τον Γρηγοράρα στην Έρημο;) έχουν υποκατασταθεί από τα δυνατά Ούνιμογκ, τα οποία εξυπηρετούν πλέον τον ησυχαστικό και προσκυνηματικό Άθωνα.
ΑΝΑΝΕΩΤΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ
Παρ' όλα αυτά όμως το αγιωνυμούμενον Όρος, δεν χάνει τη βαθύτερη χάρη του, γιατί ο Θεός το αγάπησε και Αυτός με την απέραντη σοφία Του γνωρίζει γιατί και μέχρι πότε θα συμβαίνουν αυτά που εμάς μας λυπούν, ξεχνώντας ότι δεν έχουμε την αυθεντία Του. Και η αγιορειτική φύση, με την ατέλειωτη ανανεωτική δύναμη της, καλύπτει και παραλλάσσει συνεχώς τις αδόκιμες παρεμβάσεις μας στον τόπο που ανέστησε αγίους, στον τόπο που εξελίσσεται σε πανορθόδοξο προσκυνηματικό κέντρο και σε πόλο έλξεως των απανταχού της γης «τα άνω» ποθούντων.
ΙΩΑΚΕΙΜ ΠΑΠΑΓΓΕΛΟΥ
ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ: ΤΟ ΠΕΡΙΒΟΛΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ
1997
from ανεμουριον https://ift.tt/36V57d9
via IFTTT