Το καφενείο είναι ο κατεξοχήν δημόσιος χώρος, όπου εκδηλώνεται με ενάργεια η κοινωνική ζωή όλων των αθηναϊκών κοινωνικών στρωμάτων και όπου παρατηρείται ο μεγαλύτερος βαθμός διανθρώπινης επικοινωνίας. Κατά τον Ε. About, το να μη συχνάζει ένας αλλοδαπός στο καφενείο είναι αρκετός λόγος για «να ζει στην Αθήνα χωρίς να έχει σχέσεις με τους ντόπιους». Τα καφενεία, ανάλογα με τη θέση τους στην πόλη και τη σχέση τους με το κέντρο της και τις παρυφές του, με τις συνοικίες της και τις εξοχικές περιοχές περιπάτου, όπως ανάλογα και με τη χρονική στιγμή δημιουργίας τους αλλά και τη χρονική περίοδο λειτουργίας τους στη διάρκεια του 19ου αιώνα, διαμορφώνουν τον εσωτερικό τους χώρο, τις υπηρεσίες και τα προϊόντα που παρέχουν και εν τέλει και τον χαρακτήρα τους, προσελκύοντας και τα αντίστοιχα κοινωνικά στρώματα. Τα τελευταία βέβαια με τη σειρά τους δεν αφήνουν ανεπηρέαστα τα πρώτα. Δηλαδή στα καφενεία* του κέντρου της Αθήνας, ακολουθώντας και την μετακίνησή του βέβαια στη διάρκεια του 19ου αι. από τη διασταύρωση Αιόλου και Ερμού, στις πλατείες Ομονοίας και Συντάγματος, συχνάζουν τα ανώτερα στρώματα, σ’ αυτά των συνοικιών (Γεράνι, Μεταξουργείο, Ψειρή, Κολωνάκι, Πευκάκια, Μοναστηράκι, Θησείο, Βατραχονήσι, Πλάκα, Βάθεια, Νεάπολη, Αρδητός, Αη Φίλιππος κ.ά), τα μεσοστρώματα και τα κατώτερα. Αυτονόητο ότι η συνύπαρξη μεσοστρωμάτων και ανώτερων για ορισμένα καφενεία του κέντρου, κατώτερων και μεσοστρωμάτων σε κάποια εκτός κεντρικής περιοχής είναι παρούσα, χωρίς να διαφοροποιεί την παραπάνω διαπίστωση. Στο τέλος του αιώνα αναφέρονται στις πηγές 105 καφενεία στο τρίγωνο του κέντρου της Αθήνας (Ερμού, Πανεπιστημίου, πλ. Συντάγματος), 95 στις εκτός κέντρου περιοχές και στις συνοικίες.
ΚΕΝΤΡΑ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΣΥΖΗΤΗΣΕΩΝ
Ωστόσο, ορισμένα χαρακτηριστικά τους παραμένουν αναλλοίωτα σ’ όλο τον 19ο αιώνα, και αυτά είναι η λειτουργία τους ως κέντρων πολιτικών συζητήσεων, εν πολλοίς και ζυμώσεων, οπωσδήποτε όμως ως ευαίσθητων δεικτών πολιτικών διεργασιών και πολιτικού κλίματος. Ο ίδιος ο Μαυροκορδάτος σ’ επιστολή του στον Τρικούπη, μεταξύ των λόγων παραίτησής του αναφέρει και το γεγονός ότι «ανακτόβουλοι επέμποντο να φλυαρώσι εις τα καφενεία κατ’ εμού...», ενώ παραδίδεται ότι την προκήρυξη που απέπεμπε τον Οθωνα το 1862 διάβασε σε καφενείο της οδού Σταδίου ο Ε. Δεληγιώργης.
Καφενείο στο Μοναστηράκι απέναντι από τη Βιβλιοθήκη -Αδριανού. Χαρακτηριστική η φιγούρα με την πίπα, που έχει ιδιαίτερα μακρύ βραχίονα, μπροστά από το καφενείο. (Υδατογραφία του J.N.H. de Chacaton, 1839, Μουσείο Μπενάκη).
Το καφενείο «Bella Grecia», η γνωστή «Ωραία Ελλάς», στη διασταύρωση Ερμού και Αιόλου, για σαράντα ολόκληρα χρόνια (1839-1880), αποβαίνει το πολιτικό κέντρο των νεοελλήνων, ο τόπος όπου χωνεύονται οι ιδέες των επαναστατικών ευρωπαϊκών κινημάτων, εξυφαίνονται συνωμοσίες, οργανώνονται επαναστατικές διαδηλώσεις, ξεκινούν ή καταλήγουν πολιτικές πορείες, συστήνονται αντάρτικα σώματα, όπου «δικάζονται βασιλείς και υπουργοί και αποκαλύπτονται επιτηδείως πρόσωπα και ενέργειαι» και όπου τελικά συζητιούνται τα προβλήματα «παντός του ελληνικού, της Ευρώπης και της οικουμένης». Απόρροια αυτής της λειτουργίας του καφενείου είναι η ως τα μέσα του αιώνα «κατάληψη» τμημάτων κάποιων καφενείων από τους οπαδούς διαφορετικών παρατάξεων, ενώ στη συνέχεια προς αποφυγή έντονων αντεγκλίσεων και κυρίως των ανεπιθύμητων αποτελεσμάτων τους θα ξεχωρίσουν «παραταξιακά» καφενεία. Ο όρος, που μετά το 1880 εμφανίζεται, «τραπεζορήτωρ» ή «καφερήτωρ», «αγορητής των καφενείων» κατά τον Παπαδιαμάντη, σηματοδοτεί τον κυρίαρχο ρόλο που έχει στα καφενεία η ενασχόληση με την πολιτική.
ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ
Ενα άλλο είδος καφενείων, που κι αυτό προήλθε από τη συγκέντρωση ατόμων με ειδικά ενδιαφέροντα σε ορισμένα σημεία του χώρου (οι «μαλλιαροί» αντιπαρατιθέμενοι στους «καθαρολόγους», οι ποιητές του ρομαντισμού στους εκπροσώπους της Νέας Αθηναϊκής Σχολής, ή ο ποιητικός κύκλος του Α. Παράσχου κάτω από το μεγάλο κάτοπτρο στου «Γιαννόπουλου», είναι τα φιλολογικά καφενεία, τα οποία λειτουργούν, μεταξύ των άλλων δραστηριοτήτων τους, και ως φιλολογικά στέκια, χωρίς όμως και να αποκλείουν κοινωνικές ομάδες που η λογοτεχνία τις αφήνει αδιάφορες. Τέτοια γνωστά είναι το «Καφέ Τσουράπι» στα Πευκάκια στο Λυκαβηττό και το καφενείο της «Δεξαμενής» (όπου συγκεντρώνονταν «οι άριστοι του πεζού και ποιητικού λόγου της Ελλάδος», ο Βλαχογιάννης, ο Μαλακάσης, ο Κονδυλάκης, ο Παπαδιαμάντης, ο Χριστομάνος, ο Κακριδής, ο Καρβούνης, ο Βέης, ο Βάρναλης, ο Μωραϊτίνης...), ο «Σοφός Κοραής» στη Νεάπολη και το «Νέον Κέντρον» στα Χαυτεία, το «Καφενείον των ρωμαντικών» στον Ιλισσό, το «Καφενείον των κυνηγών» στις Κολόνες, το καφενείο του Ν. Πολίτη στο Στάδιο κ.ά.
ΕΠΑΡΧΙΩΤΕΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ
Η λειτουργία των καφενείων ως τόπος συνάντησης των από την επαρχία στην πρωτεύουσα αφικνουμένων σε αναζήτηση καλύτερης τύχης θα οδηγήσει είτε να καταλαμβάνονται ορισμένες γωνιές των καφενείων από καταγόμενους από συγκεκριμένα μέρη της Ελλάδας (στο γνωστό φοιτητικό καφενείο «Νέον Κέντρον» οι Κεφαλλονίτες κατελάμβαναν το αριστερό μέρος του χώρου, ενώ οι Σαμιώτες το δεξί) είτε να χαρακτηρίζονται ολόκληρα καφενεία ως αποκλειστικοί τόποι συνάντησης μεταναστών στην Αθήνα από ορισμένες περιοχές της Ελλάδας με τις ντοπιολαλιές τους και τις τοπικές
«Στο Ζάππειο», 1897. (G. Horton, Modern Athens, London, A. H. Bablen, 1902).
ενδυμασίες τους. Είναι χαρακτηριστικές ορισμένες επωνυμίες τους, όπως «Νήσος Ανδρος», «Γορτυνία», «Ηπειρομακεδονία», «Κάρπαθος», «Κύθνος», «Σμύρνη», «Ανατολή», ενώ το «Μακεδονία», στο οποίο σύχναζαν Έλληνες που έφυγαν από τη Βουλγαρία στα 1872, μετά την ανάπτυξη του βουλγαρικού αστισμού, θα κλείσει το 1885, μετά από διαδηλώσεις, σε κάποια έξαρση του Μακεδονικού ζητήματος.
ΟΙ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Βασική παράμετρος της πολιτικής διάστασης του καφενείου είναι η ύπαρξη εφημερίδων, στα γνωστά καλαμόπλεκτα ή μεταλλικά πλαίσια, ώστε να διατηρηθούν αναγνώσιμες ως το τέλος της ημέρας. Στα μεγάλα κεντρικά καφενεία υπάρχουν όλες οι εκδιδόμενες στην Ελλάδα εφημερίδες (3 στα ελληνικά και 2 στα ελληνικά και γαλλικά γύρω στα 1840), καθώς και ισάριθμες ξένες οι οποίες αφικνούνται κάθε δέκα ημέρες. Ενδεικτική της ζήτησης των εφημερίδων είναι η φράση από το Ημερολόγιον ΡΑΜΠΑΓΑ του 78-79: «Δύνασαι να φερμάρεις το Φιγαρό και να κατορθώσεις να τ’ αναγνώσεις το εσπέρας, αν το αγκαζάρεις από τον κύριον Σούτσον το πρωί». Στα καφενεία των συνοικιών η εφημερίδα συχνά αναγιγνώσκεται από τον εγγράμματο πελάτη εις επήκοον όλων εκείνων που δεν γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση.
ΝΑΡΓΙΛΕΣ ΚΑΙ ΚΑΦΕΣ
Ενα ακόμη χαρακτηριστικό των καφενείων, ανεξαρτήτως θέσης τους στην πόλη και χαρακτήρα ή κοινού τους, είναι η ύπαρξη του ναργιλέ και του τούρκικου καφέ. Αν και τα μεγάλα αθηναϊκά καφενεία συγκρίνονται από τους γνώστες με εκείνα του Αμβούργου, του Βερολίνου και της Ρώμης αλλά και με τα «θεία» της Βιέννης τοιαύτα ή τα γαλλικά cafes, ως προς τον διάκοσμο (μεγάλα κάτοπτρα τόσο που οι αίθουσες να χαρακτηρίζονται «κρυσταλλοκόσμητες», «μάρμαρα, βελούδα, βερνίκια και χρυσώματα», γύψινες διακοσμήσεις, ορθομαρμαρώσεις, έγχρωμα πλακίδια που αντικαθιστούν το ξύλινο δάπεδο), τον εξοπλισμό (καρέκλες thonet ή Morris, μπιλιάρδο ή μπιλιάρδα, τραπεζάκια με χυτοσιδηρή βάση και μαρμάρινη πλάκα, ρολόγια εκκρεμή, παραστάσεις και φωτογραφίες και αναπαραστάσεις προσώπων της διεθνούς ιστορίας) τα προϊόντα (τζικολάτα ή τσοκολάτα, καφέ με γάλα ή κρέμα, μόκα μους, αψέντι, παγωτά, γρανίτες και τσουρέκια, «μπομπονιέρες, τούρτες., και εκλεκτής κατασκευής ευρωπαϊκά ποτά»), και τις δραστηριότητες (χαρτοπαιξία, μουσική από οργανοπαίκτες αλλά και ορχήστρες, καθώς και τραγούδια από όπερες), ο τούρκικος καφές, [«γαβάτσικος», δηλαδή γλυκός, σε χοντρό φλυτζάνι, όπου οι ξένοι με έκπληξη «βρίσκουν.... να φάνε εκεί απ’ όπου θα έλπιζαν κάτι να πιούν», ψημένος από τον «ταμπή», δηλαδή τον ψήστη, στη χόβολη), και ο ναργιλές, [με τα απαραίτητα «μαγκαλάκια», τα κασσιτέρινά επιτραπέζια ανθρακοδοχεία, για να κρατιέται συνεχώς αναμμένος), δεν πρόκειται να εκτοπιστούν σ’ όλη τη διάρκεια του αιώνα. Το ίδιο συμβαίνει και με την πίπα με το ιδιαίτερα μακρύ στέλεχος, η οποία απαντιέται ακόμα και στα μεγάλα κεντρικά καφενεία ως τα 1880, τόσο συχνά όσο ο ναργιλές και τα στριφτά τσιγάρα με καπνό από το εντός του καφενείου καπνοπωλείο.
ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΑΡΑΓΚΙΟΖΗ
Βέβαια, οι παραστάσεις Καραγκιόζη με τις «βωμολοχίες» τους και τα υπονοούμενά τους, με την ανοχή της «Διευθύνσεως της Αστυνομίας ήτις συγχωρεί την εν τισιν καφενείοις παράστασιν του λεγομένου Καραγκιόζη», θα βρίσκονται υπό διωγμό στα μεγάλα καφενεία του κέντρου, όπως και οι παραστάσεις «φασουλήδων», δηλαδή ξύλινων νευρόσπαστων, όχι όμως και γι’ αυτά των συνοικιών, όπως και για εκείνα της αγοράς στα οποία συχνάζουν κατώτερα στρώματα. Μή ξεχνάμε ότι ο Μακρυγιάννης, σε ιδιωτική συγκέντρωση, έβγαλε τις γυναίκες έξω «για να πει ο καραγκιοζοπαίκτης κείνα που ήξερε». Ενα ακόμα χαρακτηριστικό του καφενείου είναι η απουσία του γυναικείου πληθυσμού για τα καφενεία των συνοικιών και για όλα του κέντρου, πλην εκείνων που λειτουργούν ως καφενεία-ζαχαροπλαστεία («Ζαχαράτος», «Ζαβορίτης», «Χαραμής», «Καπερώνης»), καθώς και των εξοχικών καφενείων στο πεδίο του ‘Αρεως και στα Χαυτεία ώς τα μέσα του 19ου αι., στον Ιλισσσό, στο Ζάππειο και στις «Κολόνες» ώς το τέλος του αιώνα με γνωστά εκείνα των «Ρήγου», «Γιαννάκη», «Ορφανίδη» κ.ά. Η χαρτοπαιξία και τα συναφή παιχνίδια (κοντσίνα, μπριτζ, ουίστ, μπιλιάρδο, τάβλι, ντάμα, ντόμινο) σ’ όλη τη διάρκεια του αιώνα θα αποτελέσει μόνιμη απασχόληση του ανδρικού πληθυσμού των καφενείων όλων των κατηγοριών και όλων των ειδών.
ΩΔΙΚΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ
Τα καφωδεία ή ωδικά καφενεία (cafes concerts ή cafes chantants), με περιοδεύουσες Ευρωπαίες αοιδούς και χορεύτριες, σατιρικά σκετσάκια και παρλάτες, καθώς ενίοτε και με σοβαρότερη πλοκή ηρωικά ή σπαραξικάρδια δραματικά έργα, εμφανίζονται το 1871 στους παριλίσσιους κήπους και αποτελούν συνδυασμό ελαφρού θεάτρου και εξοχικού καφενείου με μουσική. Το θέαμα συγγενικό μ’ εκείνο των περιοδευόντων θιάσων συγκεντρώνει όλα τα κοινωνικά στρώματα «ξυπόλυτους θεατός....και χρυσή νεολαία». Τα καφέ-αμάν ή καφέ-σαντούρ ή αμανετζήδικα αποτελούν ταχύτατη (1874) μεταλλαγή επί το ανατολικότερον των προηγουμένων με ανατολικής προέλευσης καλλιτέχνες, μουσική, χορούς και τραγούδια και κοινό τα κατώτερα στρώματα. Αυτά, ωστόσο, εντάσσονται περισσότερο στα μουσικά θέατρα ελαφρού ψυχαγωγικού θεάματος παρά στα καφενεία. Συνοψίζοντας θα σημείωνε κανείς ότι η κοινωνική διαστρωμάτωση της Αθήνας του 19ου αι. αλλά και οι μεταξύ τους σχέσεις, καθώς και τα πρότυπα συμπεριφοράς τους αποτυπώνονται οπωσδήποτε στις διαφοροποιήσεις των καφενείων ως προς τη θέση τους στην πόλη, τον εσωτερικό τους διάκοσμο και εξοπλισμό, τις λειτουργίες τους, τα προϊόντα τους, τις τιμές τους και τον εν γένει χαρακτήρα τους, όπως με τον ίδιο εναργή τρόπο αποτυπώνονται και οι σχέσεις της Ελλάδας με την ανατολική παράδοση και τα δυτικά πρότυπα.
* Ορισμένα καφενεία του κέντρου δεν χρησιμοποιούσαν τον όρο καφενείο - ως προερχόμενο από την «βάρβαρη» λέξη καφενές - αλλά τον όρο καφείον - ως προερχόμενο από το γαλλικόν cafe.
Σημείωση: Ολα τα στοιχεία καθώς και το εικονογραφικό υλικό προέρχονται από το βιβλίο της Μ. Σκαλτσά, «Κοινωνική ζωή και χώροι κοινωνικών συναθροίσεων στην Αθήνα του 19ου αιώνα», Θεσσαλονίκη, 2η έκδοση, 1983.
ΜΑΤΟΥΛΑ ΣΚΑΛΤΣΑ
ΑΘΗΝΑΪΚΑ ΚΑΦΕΝΕΙΑ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ
1998
from ανεμουριον https://ift.tt/3l6vfrL
via IFTTT