γράφει ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΟΥΝΑΔΗΣ
ΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ / ΣΥΛΛΟΓΙΚΟ - ΑΘΗΝΑ : ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΤΗΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ 2003
Τη νίκη στην Αλβανία, που την εξύμνησαν όλα τα είδη του τραγουδιού και της επιθεώρησης, διαδέχτηκε από τον Απρίλιο του 1941, η μαύρη γερμανοϊταλοβουλγαρική κατοχή. Χωρίς δισκογραφικό υλικό, καθώς ηχογραφήσεις τραγουδιών δεν πραγματοποιήθηκαν παρά μόνο μετά τα μέσα του 1946, τα στοιχεία που έχουν συγκεντρωθεί για την περίοδο αυτή στηρίζονται σε έντυπα και σε προφορικές μαρτυρίες. Με την ίδρυση των απελευθερωτικών οργανώσεων (ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ και άλλες μικρότερες ομάδες) δημιουργήθηκε μια πλειάδα τραγουδιών με αντιστασιακό περιεχόμενο και αγωνιστικό ύφος, που διαδόθηκαν, κυριολεκτικά, στόμα με στόμα. Ο κύριος όγκος των τραγουδιών αυτών, που τραγουδιόνταν στις περιοχές της υπαίθρου που ήλεγχε η ένοπλη αντίσταση, ήταν μεταπλασμένα διεθνή επαναστατικά τραγούδια ή ελληνικά δημοτικά, πάνω στη μελωδία των οποίων εγράφοντο νέοι στίχοι με περιεχόμενο σχετικό με την εθνική αντίσταση. Λίγα είναι τα τραγούδια που πλάστηκαν εξ υπαρχής, όπως «Ο ύμνος του ΕΛΑΣ» το «Στ' άρματα στ' άρματα», «Ο ύμνος της ΕΠΟΝ», το «Τραγούδι του ΕΑΜ», γραμμένα από γνωστά πρόσωπα.
Ο ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ, ΜΕ ΤΗ ΜΑΡΙΚΑ ΝΙΝΟΥ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΙΩΡΓΟ ΜΑΝΙΣΑΛΗ, ΣΤΟΥ «ΤΖΙΜΗ ΤΟΥ ΧΟΝΔΡΟΥ», ΣΤΟ 77 ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΑΧΑΤΝΩΝ, ΤΟ 1950. ΠΟΛΛΑ ΑΠΟ ΤΑ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΝ ΚΟΡΥΦΑΙΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΛΑΪΚΩΝ ΔΗΜΙΟΝΡΓΩΝ ΜΑΡΑΖΩΝΑΝ ΣΤΙΣ ΛΙΣΤΕΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΣΤΥΝΠΜΙΚΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΑΘΗΝΩΝ, ΩΣ ΕΧΟΝΤΑ «ΑΛΛΗΓΟΡΙΚΗΝ ΣΗΜΑΣΙΑΝ, ΕΞ ΟΥ ΔΥΝΑΝΤΑΙ ΝΑ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΟΥΝ ΑΝΤΕΓΚΛΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΔΙΑΣΑΛΕΥΣΕΙΣ ΤΗΣ ΤΑΞΕΩΣ».
ΧΑΡΑΚΤΙΚΟ ΤΗΣ ΛΟΥΚΙΑΣ ΜΑΓΓΙΩΡΟΥ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΟ ΣΤΟΝ «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ» ΤΗΣ 25ΗΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 1945. ΗΤΑΝ ΤΟΣΟ ΙΣΧΥΡΟΙ ΕΚΕΙΝΟΙ ΠΟΥ ΕΠΕΒΑΛΑΝ ΤΟΝ ΔΙΧΑΣΜΟ, ΤΟΣΟ ΑΔΥΝΑΜΟΙ ΟΙ ΠΟΛΛΟΙ ΠΟΥ ΔΕΝ ΗΘΕΛΑΝ ΠΑΡΑ ΕΙΡΗΝΕΥΣΗ, ΟΜΟΝΟΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΟΥΝ.
Στις πόλεις, κυρίως στην Αθήνα, πολλοί Ελληνες συνθέτες και στιχουργοί, παράλληλα με τα τραγούδια που αφορούσαν θέματα της καθημερινής ζωής, δημιούργησαν και τραγούδια που σχετίζονταν με την Κατοχή και την Αντίσταση. Επισημαίνουμε τον Μάρκο Βαμβακάρη, τον Βασίλη Τσιτσάνη, τον Μιχάλη Γενίτσαρη, τον Σπύρο Καλφόπουλο, τον Οδυσσέα Μοσχονά, τον Μαρίνο Γαβριήλ, τον Νίκο Γούναρη και τον Δημήτρη Γκόγκο ή Μπαγιαντέρα, ο οποίος έγραψε και τα ωραιότερα, όπως το ανέκδοτο «Στη σκλαβωμένη Ελλάδα μας», που διεσώθη σε ιδιωτική μαγνητοφώνηση το 1974, μαζί με άλλα. Σπουδαία θεωρούμε δύο τραγούδια του, Μ. Βαμβακάρη και του Ν. Γούναρη (σε στίχους Κώστα Κοφινιώτη), με το ίδιο θέμα και τον ίδιο τίτλο: «Χαϊδάρι». Η έναρξη της μεταπολεμικής δισκογραφίας, το 1946, συμπίπτει με το ξεκίνημα της δεύτερης φάσης του Εμφυλίου και την άμεση εφαρμογή λογοκρισίας. Η περίοδος μέχρι το 1949, οπότε λήγει το Εμφύλιος και ξεκινά μια σκληρή μετεμφυλιακή δεκαετία, όπου οι νικητές θα συντρίψουν σε όλα τα επίπεδα τους ηττημένους, πρέπει να θεωρηθεί η πλέον μελαγχολική στη νεώτερη ιστορία του τόπου. Μέσα σε κλίμα εμφύλιου σπαραγμού εκαλούντο οι δημιουργοί του τραγουδιού να μεταδώσουν μηνύματα ενότητας σε μια κοινωνία που απαιτούσε τον διχασμό.
Διψώντας για ειρήνη και ομόνοια
Όσοι από τους δημιουργούς της προπολεμικής περιόδου είχαν επιζήσει, μαζί τους και νεώτεροι που μπήκαν στον «χορό της ιστορίας», φαίνεται ότι ανήκαν, στη συντριπτική τους πλειονότητα, στους Ελληνες που δεν επιζητούσαν παρά την ειρήνη και την ομόνοια. Έτσι, τραγούδια-σύμβολα, όπως το «Κάποια μάνα αναστενάζει», το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», η «Συννεφιασμένη Κυριακή», το «Κάνε υπομονή», «Το τραμ το τελευταίο», το «Φτωχέ διαβάτη» και άλλα, έδωσαν το στίγμα της επιθυμίας για ειρήνευση. Βέβαια, πολλά τραγούδια λογοκρίθηκαν πριν φτάσουν στη δισκογραφία, και άλλα απαγορεύτηκαν, ενώ ήδη κυκλοφορούσαν με την επίσημη έγκριση των αρχών. Ας δούμε όμως πώς καταγράφονται για την περίοδο αυτή οι διάφορες κατηγορίες:
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΗ ΔΟΥΛΕΙΑ γενικά, μεταξύ 1946 και 1950 θα βρούμε πολλά για «τα παιδιά της αγοράς» και για τα επαγγέλματα της θάλασσας, και επίσης ενδιαφέροντα τραγούδια για την εργατική τάξη, όπως ο «Εργάτης» του Απόστολου Καλδάρα, «Η λαναριώτισσσα» ή «Μια μικρή στο Περιστέρι» του Κώστα Ρούκουνα, το εκπληκτικό «Είμ’ εργάτης στο λιμάνι» του Στέλιου Χρυσίνη κ.ά.
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΞΕΝΙΤΙΑ γράφονται σπουδαία, αν και την περίοδο 1946-50 δεν σημειώνονται μετακινήσεις μεταναστευτικού χαρακτήρα. Σε πολλά από τα τραγούδια αυτά, όπως το «Κάποια μάνα αναστενάζει» των Βασίλη Τσιτσάνη-Μπάμπη Μπακάλη, ο «Γυρισμός» του Γιάννη Παπαϊωάννου, ή «Το όνειρο της αδελφής» του Βασίλη Τσιτσάνη, μπορεί να αναγνωρίσει κανείς, σε διπλή ανάγνωση, και ένα άλλο θέμα, που κρύβεται και δεν θίγεται ανοικτά: οι συνέπειες του αποχωρισμού, εξαιτίας του εμφύλιου σπαραγμού. Το είδος αυτό τραγουδιών καλλιεργείται, ακολούθως, και στη δεκαετία του 1950.
Ο ΜΑΡΚΟΣ ΒΑΜΒΑΚΑΡΗΣ ΜΕ ΤΟ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ ΤΟΥ, Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΟΒΕΡΤΑΚΗΣ ΜΕ ΤΟ ΑΚΟΡΝΤΕΟΝ, ΚΙΘΑΡΑ, ΤΡΑΓΟΥΔΙ, ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ: ΚΟΜΠΑΝΙΑ ΣΕ ΛΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΙΑΣΚΕΔΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟΥ 1951 ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗΣ (ΑΡΧΕΙΟ Π. ΚΟΥΝΑΔΗ).
ΨΑΡΑΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΡΕΒΕΖΑ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΝ ΣΠΥΡΟΥ ΜΕΛΕΤΖΗ. ΤΑ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΕΧΟΥΝ ΠΕΡΙΟΠΤΗ ΘΕΣΗ ΣΕ ΘΕΜΑΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΝ ΛΑΪΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ ΤΟΣΟ ΠΡΙΝ ΟΣΟ ΚΑΙ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑΛΟ ΠΟΛΕΜΟ.
ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΑ ΤΟΝ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ ΤΩΝ ΒΑΣΙΛΗ ΤΣΙΤΣΑΝΗ-ΜΠΑΜΠΗ ΜΠΑΚΑΛΗ, «ΚΑΠΟΙΑ ΜΑΝΝΑ ΑΝΑΣΤΕΝΑΖΕΙ». ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟΥ, ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΣΦΥΚΤΙΚΕΣ, ΓΡΑΦΟΝΤΑΙ ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΓΚΛΟΝΙΣΤΙΚΟΤΕΡΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ. Ο ΤΣΙΤΣΑΝΗΣ ΕΓΡΑΨΕ ΑΜΕΣΩΣ ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΤΑ ΩΡΑΙΟΤΕΡΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΟΥ.
Τραγούδια που καταγράψουν συνθήκες ζωής και κοινωνικής αδικίας εμφανίζονται πολλά, κι ακόμη περισσότερα στη δεκαετία του 1950. Χαρακτηριστικά και αναγνωρίσιμα μέχρι και σήμερα είναι: η «Φτώχεια» του Απόστολου Χατζηχρήστου, «Το τραμ το τελευταίο» των Αλ. Σακελλάριου-Χρ. Γιαννακόπουλου - Μιχ. Σουγιούλ, από τη συμφιλιωτικού χαρακτήρα επιθεώρηση «Άνθρωποι-άνθρωποι» (1948), το «Πάλιωσε το σακάκι μου» του Τσιτσάνη, το «Ψεύτη ντουνιά» του Απ. Χατζηχρίστου, με κορυφαίο το τραγούδι «Της κοινωνίας η διαφορά» του Τσιτσάνη, που απαγορεύτηκε. Τραγούδια της θεματολογίας που σχετίζεται με ιστορικά γεγονότα η δεκαετία του 1940 έχει να παρουσιάσει πλήθος. Κατ’ αρχάς είναι η μεγάλη κατηγορία των αντάρτικων τραγουδιών της περιόδου της Εθνικής Αντίστασης, με τα επιμέρους γεγονότα που κατέγραψαν. Ακολουθούν τα τραγούδια της περιόδου του Εμφυλίου, που άλλοτε άμεσα κι άλλοτε έμμεσα, κατέγραψαν ή έθιξαν θέματα της εποχής. Αυτήν την περίοδο είναι συχνές οι περιπτώσεις τραγουδιών που προσέλαβαν ευρύτερο χαρακτήρα και εξακολουθούν να λειτουργούν διαχρονικά. Δεν αναφέρονται σε συγκεκριμένο γεγονός, αλλά γράφτηκαν «εμμέσως», με αφορμή κάποιο συμβάν. Κορυφαίο παράδειγμα το «Νύχτωσε χωρίς φεγγάρι», που γράφτηκε με αφορμή τις συλλήψεις και φυλακίσεις αντιστασιακών στο Γεντί Κουλέ, αλλά αφορά, έτσι όπως μας δόθηκε από τον Απόστολο Καλδάρα, κάθε άνθρωπο άδικα φυλακισμένο, ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου. Τραγούδια, τέλος, που σχετίζονται με τις συνθήκες δουλειάς και με διεκδικητικούς αγώνες αρχίζουμε να έχουμε από το ξεκίνημα της δεκαετίας του ’50, δηλαδή λίγο μετά το τέλος του Εμφυλίου, με κορυφαίο το τραγούδι του Βασίλη Τσιτσάνη «Γεια σου περήφανη κι αθάνατη εργατιά».
from anemourion https://ift.tt/ESlqhYc
via IFTTT