Η κοιλάδα του ποταμού Σπερχειού, ένα από τα πιο ζωτικά και εύφορα τμήματα της ελληνικής γης, δεν είναι απλώς ένα γεωμορφολογικό θαύμα. Είναι ένας τόπος φορτισμένος με ιστορία, πολιτισμό και μυθολογία. Σύμφωνα με τις γεωλογικές εκτιμήσεις – όπως αυτή του A. Philipson – η κοιλάδα σχηματίστηκε κατά τη διάρκεια του τριτογενούς γεωλογικού αιώνα, πριν από εκατομμύρια χρόνια. Όμως, το έδαφός της, πλούσιο και φιλόξενο, προσέλκυσε ανθρώπινες κοινότητες ήδη από τη Νεολιθική Εποχή.
Νεολιθική Κατοίκηση και Πολιτισμικά Κατάλοιπα
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές σε γειτονικές θέσεις της Λαμίας – όπως το Λειανοκλάδι, η Φουρνοσπηλιά, το Αμούρι, η Μπεκή και τα Πλατάνια – αποκάλυψαν κατάλοιπα οργανωμένων οικισμών από τη Μέση και Νεότερη Νεολιθική Εποχή. Αυτό σημαίνει ότι η ανθρώπινη παρουσία στην κοιλάδα του Σπερχειού ανάγεται τουλάχιστον στην 5η χιλιετία π.Χ.
Στο τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ., σύμφωνα με τις πηγές, η περιοχή κατακλύστηκε από προελληνικά φύλα όπως οι Κάρες, οι Λέλεγες, οι Δρύοπες και οι Πελασγοί – λαοί με ισχυρή παρουσία στη Μικρά Ασία, οι οποίοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πρώιμη διαμόρφωση του πολιτισμικού χάρτη της Φθιώτιδας.
Η Άφιξη των Αχαιών και η Γέννηση της Φθίας
Γύρω στο 2000 π.Χ., καταγράφεται η είσοδος των Ινδοευρωπαίων, των λεγόμενων Αρίων, από τους οποίους προέρχεται και το ελληνικό φύλο των Αχαιών. Αφού ενσωματώθηκαν ή εκτόπισαν τα παλαιότερα φύλα, εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Σπερχειού και ίδρυσαν σημαντικά κέντρα του Μυκηναϊκού πολιτισμού, όπως η Φθία και η Ελλάδα. Οι πόλεις αυτές όχι μόνο άνθισαν πολιτισμικά, αλλά – σύμφωνα με τον Όμηρο – συμμετείχαν ενεργά και στον Τρωικό Πόλεμο.
Το δίπολο «Φθία – Ελλάδα» έχει κατά καιρούς εγείρει ιστορικές αμφιβολίες: επρόκειτο για πόλεις ή για ολόκληρες περιοχές; Ο Όμηρος πάντως τις παρουσιάζει ως πόλεις, πιθανόν κτισμένες κοντά στις όχθες του Σπερχειού ποταμού:
"Νυν αυ τους, όσοι το Πελασγικόν Άργος έναιον,
οι τ’ Άλον, οι τ’ Αλόπην, οι τε Τρηχίν’ ενέμοντο,
οι τ’ είχον Φθίην η δ’ Ελλάδα καλλιγυναίκα".
Σύμφωνα με τον καθηγητή Αντώνη Χατζή, η ονομασία "Έλληνες" ή "Έλλανες" αποδίδεται στους κατοίκους της πόλης Έλλη ή Έλλα, που ήταν χτισμένη στις όχθες του Σπερχειού. Από αυτή την πόλη πήρε το όνομά της η Ελλάδα, η χώρα των Ελλήνων.
Από την Προϊστορία στους Περσικούς Πολέμους
Κατά τους Περσικούς Πολέμους, η Φθιώτιδα κατοικούνταν από τα ιστορικά ελληνικά φύλα: Αχαιούς Φθιώτες, Αινιάνες, Οιταίους και Μαλιείς. Για τους τελευταίους υπάρχουν δύο εκδοχές: είτε ήταν ιδρυτές της πόλης Λαμίας είτε την κατέλαβαν το 413 π.Χ. Όπως και να έχει, η Λαμία αναδείχθηκε έκτοτε σε μία από τις σημαντικότερες πόλεις της περιοχής, αντικαθιστώντας την αρχαία Τραχίνα στη διοικητική και στρατηγική πρωτοκαθεδρία.
Ένα τοπίο ζωντανής ιστορίας
Η κοιλάδα του Σπερχειού δεν είναι απλώς μια πεδιάδα γεμάτη χωράφια και βλάστηση. Είναι ένας ζωντανός οργανισμός μνήμης, με ρίζες βαθιές στο προϊστορικό παρελθόν, γεωλογικά θεμέλια από την αυγή της δημιουργίας και πολιτισμικό φορτίο που γέννησε την ίδια την έννοια του ελληνισμού. Από τη Νεολιθική εποχή ως την εποχή των ηρώων και των πόλεων-κρατών, το τοπίο αυτό συνεχίζει να ψιθυρίζει στους ανέμους του την ιστορία του ανθρώπου.