Ένα από τα πιο παράδοξα επεισόδια της ελληνικής μυθολογίας διαδραματίζεται στις θρυλικές Θερμοπύλες και πρωταγωνιστεί όχι μόνο ο ημίθεος Ηρακλής αλλά και δύο δαιμόνια πλάσματα: οι Κέρκωπες.
Οι Κέρκωπες ήταν δυο αδελφοί, μορφές μισές ανθρώπινες, μισές πιθηκικές, ληστές και απατεώνες, γνωστοί για την πανουργία και τη φαρσική τους διάθεση. Ο μύθος τους επιβίωσε από διάφορες πηγές, με σημαντικότερη αυτήν του Νόννου, ενώ συναντάται επίσης στον Οβίδιο και τον Διόδωρο Σικελιώτη. Πιθανολογείται πως η ιστορία τους ήταν ήδη γνωστή από τον Όμηρο, καθώς υπάρχει σχετικό ποιητικό απόσπασμα.
Η απίθανη συνάντηση με τον Ηρακλή
Η παράδοση θέλει τους Κέρκωπες να επιχειρούν να κλέψουν τα όπλα του Ηρακλή —τόξο και βέλη— τη στιγμή που εκείνος είτε κοιμόταν είτε είχε στρέψει αλλού την προσοχή του. Ο Ηρακλής, όπως ήταν αναμενόμενο, τους συνέλαβε. Τους έδεσε ανάποδα σε έναν κορμό και σήκωσε το φορτίο στους ώμους του, προχωρώντας σαν να μη συμβαίνει τίποτα.
Και τότε συνέβη το αναπάντεχο: οι Κέρκωπες ξέσπασαν σε τρανταχτά γέλια.
Ο λόγος; Από τη θέση που βρίσκονταν, είχαν καθαρή θέα στα... τριχωτά οπίσθια του Ηρακλή —το χαρακτηριστικό που τους είχε προειδοποιήσει να φοβούνται η μητέρα τους, αποκαλώντας τον «Μελάμπυγο». Η ειρωνία, η υπενθύμιση της προφητείας και η γελοία κατάσταση στην οποία βρέθηκαν, τους έκαναν να σκάσουν στα γέλια. Και μαζί με αυτούς, τελικά, γέλασε και ο Ηρακλής.
Ο ήρωας, συγκινημένος από την ευθυμία και τον αυτοσαρκασμό τους, αποφάσισε να τους αφήσει ελεύθερους. Δεν τους τιμώρησε —τουλάχιστον όχι εκείνος.
Η θεϊκή τιμωρία και η μεταμόρφωση σε πιθήκους
Ο Δίας όμως δεν έδειξε την ίδια κατανόηση. Αηδιασμένος από τα τεχνάσματά τους και τις απατεωνιές τους, αποφάσισε να τους μεταμορφώσει σε ζώα. Τους έδωσε καστανόξανθο δέρμα, συρρίκνωσε τα άκρα τους, παραμόρφωσε τα πρόσωπά τους και τους αφαίρεσε το δώρο της ομιλίας —αφού μέχρι τότε το χρησιμοποιούσαν μόνο για ψέματα και κοροϊδίες. Τους έστειλε στο νησί των Πιθηκούσων, το σημερινό Ίσκια κοντά στην Ιταλία, όπου και απόκτησαν νέα μορφή και ταυτότητα: πίθηκοι.
Η λέξη "κέρκωψ" έμεινε στην ελληνική γλώσσα ως συνώνυμο του πανούργου, του λωποδύτη και του μασκαρά.
Οι Κέρκωπες στην Τέχνη και τη Μνήμη
Η εικόνα των Κερκόπων κρεμασμένων από τον κορμό του Ηρακλή ενέπνευσε καλλιτέχνες από τον 6ο έως και τον 4ο αιώνα π.Χ., ιδιαίτερα στη Σικελία. Ήταν ένα θέμα με χιούμορ, αλλά και διδακτική διάσταση: οι ανόητοι απατεώνες που γελούν μπροστά στον κίνδυνο, και ο ήρωας που ξέρει πότε να συγχωρεί.
Ένα παράδειγμα σοφής ελαφρότητας
Ο μύθος των Κερκόπων δεν είναι απλώς μια κωμική παρένθεση στη ζωή του Ηρακλή. Είναι μια ιστορία για το γέλιο που σώζει, για την ειρωνεία που ξυπνά την ανθρωπιά, και για τη λεπτή γραμμή ανάμεσα στην αταξία και την καταστροφή.
Στις Θερμοπύλες, τόπο ηρωισμού και θυσίας, η παράδοση θυμάται και το απρόσμενο: τον Ηρακλή να χαμογελά, με δυο μικρά κλέφτες κρεμασμένους στον ώμο του —και τον μύθο να διασώζει τη στιγμή που το γέλιο έγινε συγχώρεση, κι έπειτα μεταμόρφωση.