ΕΙΡΗΝΗ ΠΑΠΑΔΑΚΗ | Στα τέλη του 15ου αιώνα η Κρήτη, το νησί που ο ανώνυμος στιχοπλόκος του ΑΝΑΚΑΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗΣ ήθελε ως νόμιμο συνεχιστής της βυζαντινής πολιτισμικής παράδοσής, είχε ήδη αναδειχθεί σε έναν από τους τους σημαντικότερουςς πυρήνες των ελληνικών σπουδών τού τότε κόσμου. Οι πρώτοι Δυτικοί ουμανιστές -κι ανάμεσα σ’ αυτούς ο δάσκαλος των ελληνικών του Πετράρχη και του Βοκκάκιου- είχαν αρχίσει περισσότερο από έναν αιώνα πριν να επισκέπτονται τον τόπο για να μάθουν τη γλώσσα και να αγοράσουν χειρόγραφα. Γύρω στο 1470, όταν γεννήθηκε στον Χάνδακα ο Mάρκος Μουσούρος, ο Κρητικός που αναγνωρίστηκε ως ο ικανότερος φιλόλογος της Αναγέννησης, η παιδεία στο νησί οργανωμένη κατά τους βυζαντινούς κύκλουs σπουδών, παρεχόταν αξιόλογη από σπουδαστήρια, από ιδιώτες δασκάλους και από εκκλησιαστικά ιδρύματα. Παράλληλα ανέπτυσσαν τις αντιγραφικές τους δραστηριότητες κωδικογράφοι ακαταπόνητοι, οι οποίοι χρηματοδοτούμενοι από σπουδαίους ουμανιστές της εποχής διέσωσαν ένα σημαντικό σε ποιότητα και όγκο σώμα των έργων της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής γραμματείας. Γνωστότερος ανάμεσά τους ο Μιχαήλ Αποστόλης υπήρξε επίσης δάσκαλος στον Χάνδακα· γιο του είχε τον Αρσένιο Αποστόλη, λόγιο ουνίτη ιερωμένο, κοντά στον οποίο μαθήτευσε με τη σειρά του ο ίδιος ο Μουσούρος. Με στέρεες βάσεις στα ελληνικά, αλλά και στα λατινικά γράμματα, αναζητώντας ίσως επαγγελματική απασχόληση, ο Μουσούρος σε νεαρή ηλικία εγκαταστάθηκε στη Φλωρεντία, τότε που τόσο στην αυλή του Λαυρέντιου των Μεδίκων όσο και στις Ακαδημίες και στο Πανεπιστήμιο, χτυπούσε ακόμα εκεί η καρδιά της Αναγέννησης. Μπόρεσε να σχετιστεί με ορισμένους από τους πιο φημισμένους σύγχρονούς του Βυζαντινούς και Ιταλούς ουμανιστές, να παρακολουθήσει τα μαθήματά τους και τις δημόσιες τους διαλέξει. Μυήθηκε στα μυστικά της φιλολογικής επιστήμης από τον Ιανό Λάσκαρη,
 |
|
ΜΑΡΚΟΣ ΜΟΥΣΟΥΡΟΣ. ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΟΝ ΔΙΟΝ. ΤΟΚΟΥ. Ο ΜΟΥΣΟΥΡΟΣ (ΧΑΝΔΑΚΑΣ 1470 - ΡΩΜΗ 1517) ΥΠΗΡΞΕ ΚΟΡΥΦΑΙΟΣ ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΔΡΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΙΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΔΟΒΑΣ ΚΑΙ ΑΡΓΟΤΕΡΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ. ΧΑΡΗ ΣΕ ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΘΗΚΑΝ ΚΑΠΟΙΕΣ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΡΩΤΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ.
|
έναν από τους διαπρεπέστερους Κωνσταντινουπολίτεε λόγιους της εποχής του. Ισως μάλιστα ο Μουσούρος μπόρεσε να συνδράμει και στην έκδοση των Απάντων του Ομήρου, που πραγματοποιήθηκε από τον καθηγητή των ελληνικών στο σπουδαστήριο της Φλωρεντίας Δημήτριο Χαλκοκονδύλη και από τον επίσηε Κρητικό, ήδη έμπειρο εκδότη, Δημήτριο Δαμιλά.
Το Ευρωπαϊκό Κοινό
Τα χρόνια εκείνα όποιος επένδυε κεφάλαια στο τύπωμα ελληνικών βιβλίων απέβλεπε σε ένα ουμανιστικό κοινό που ενδιαφερόταν κατ’ αρχήν για την εκμάθηση της γλώσσας των αρχαίων συγγραφέων. Η διδασκαλία διευκολυνόταν από την ύπαρξη των έντυπων ελληνικών κειμένων, τα οποία συνοδεύονταν συχνά από τις λατινικές τους μεταφράσεις ο μαθητής μπορούσε να τα προμηθεύεται και να τα χρησιμοποιεί κατά την ώρα του μαθήματος κρατώντας τις προσωπικές του σημειώσεις. Για τον εκδότη, που είχε να αντιμετωπίσει έτσι ένα αρκετά απαιτητικό αναγνωστικό κοινό, ένα από τα βασικά προβλήματα ήταν η εξεύρεση των χειρογράφων που παρέδιδαν την πιο αξιόπιστη μορφή του υπό έκδοσιν κειμένου. Χρειαζόταν όμως και ένας φιλόλογος ικανός να θεραπεύσει όσα χωρία χώλαιναν στη χειρόγραφη παράδοση και να διορθώσει τα τυπογραφικά δοκίμια, τα οποία έβριθαν συχνά από λάθη. Επρεπε ακόμα να εξασφαλισθεί ο κατάλληλος τεχνικός εξοπλισμός, καθώς και τα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία. Απαραίτητοι ήταν τέλος οι δρόμοι του εμπορίου, ασφαλείς και τακτικοί, που θα έφερναν τα
Το Ευρωπαϊκό Κοινό
Τα χρόνια εκείνα όποιος επένδυε κεφάλαια στο τύπωμα ελληνικών βιβλίων απέβλεπε σε ένα ουμανιστικό κοινό που ενδιαφερόταν κατ’ αρχήν για την εκμάθηση της γλώσσας των αρχαίων συγγραφέων. Η διδασκαλία διευκολυνόταν από την ύπαρξη των έντυπων ελληνικών κειμένων, τα οποία συνοδεύονταν συχνά από τις λατινικές τους μεταφράσεις ο μαθητής μπορούσε να τα προμηθεύεται και να τα χρησιμοποιεί κατά την ώρα του μαθήματος κρατώντας τις προσωπικές του σημειώσεις. Για τον εκδότη, που είχε να αντιμετωπίσει έτσι ένα αρκετά απαιτητικό αναγνωστικό κοινό, ένα από τα βασικά προβλήματα ήταν η εξεύρεση των χειρογράφων που παρέδιδαν την πιο αξιόπιστη μορφή του υπό έκδοσιν κειμένου. Χρειαζόταν όμως και ένας φιλόλογος ικανός να θεραπεύσει όσα χωρία χώλαιναν στη χειρόγραφη παράδοση και να διορθώσει τα τυπογραφικά δοκίμια, τα οποία έβριθαν συχνά από λάθη. Επρεπε ακόμα να εξασφαλισθεί ο κατάλληλος τεχνικός εξοπλισμός, καθώς και τα ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία. Απαραίτητοι ήταν τέλος οι δρόμοι του εμπορίου, ασφαλείς και τακτικοί, που θα έφερναν τα
 |
|
Ο ΧΑΝΔΑΚΑΣ Η ΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΑΣΤΡΟ (ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ), ΕΔΡΑ ΤΟΥ «ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ» ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ. ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15ΟΥ ΑΙ. Η ΚΡΗΤΗ ΕΙΧΕ ΗΔΗ ΑΝΑΔΕΙΧΘΕΙ ΩΣ ΕΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΥΣ ΙΕΡΟΥΣ ΠΥΡΗΝΕΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΟΥ ΤΟΤΕ ΚΟΣΜΟΥ. ΟΤΑΝ Ο ΜΑΡΚΟΣ ΜΟΥΣΟΥΡΟΣ ΕΓΚΑΤΕΛΕΙΨΕ ΤΟ ΝΗΣΙ ΓΙΑ ΝΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΘΕΙ ΑΡΧΙΚΑ ΣΤΗ ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ, ΔΙΕΘΕΤΕ ΗΔΗ ΣΤΕΡΕΕΣ ΒΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΣΤΑ ΙΤΑΛΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ. ΧΑΛΚΟΓΡΑΦΙΑ ΑΠΟ ΕΚΔΟΣΗ: BRAUN-HOGENBERG, CIVITATES ORBIS TERRARUM, 1508.
|
βιβλία-εμπορεύματα κοντά στο αγοραστικό κοινό το εγκατεσπαρμένο σε όλη την Ευρώπη.
Το «Άλλο Βυζάντιο»
Το «Άλλο Βυζάντιο»
Εάν η δυσκολία του εκδοτικού αυτού εγχειρήματος κατέστησε σποραδικές τις ελληνικές εκδόσεις που πραγματοποιήθηκαν σε μια σειρά ιταλικών πόλεων μέσα στις πρώτες δεκαετίες μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας, υπήρξε ωστόσο ένας τυπογράφος Ιταλός, αλλά ελληνομαθής και φιλέλληνας, ο οποίος κατόρθωσε να εγκαινιάσει στα τέλη του 15ου αιώνα μια από τις σπουδαιότερες εκδοτικές επιχειρήσεις κλασικών κειμένων· πρόκειται για τον Αλδο Μανούτιο και το τυπογραφείο του, που ρίζωσε στη Βενετία και που εξακολουθούσε να λειτουργεί πάνω από μισό αιώνα μετά τον θάνατό του. Η επιλογή του τόπου είχε ασφαλώς να κάνει με την ύπαρξη δραστήριου ελληνικού στοιχείου στην ίδια την πόλη, εκείνη που ο καρδινάλιος Βησσαρίωνας χαρακτήριζε ως ένα «άλλο Βυζάντιο», καθώς και με τη γρήγορη τεχνική ανάπτυξη που η τυπογραφία γνώρισε υπό την αιγίδα της και με την ακμάζουσα λειτουργία των εμπορικών δρόμων που τη συνέδεαν τόσο με τις ελληνικές περιοχές όσο και με την Κεντρική Ευρώπη. Ο Μουσούρος διέβλεψε πολύ νωρίς τις νέεs δυνατότητεε για παραγωγική απασχόληση που θα του προσέφερε η συνεργασία του με τον Μανούτιο. Μετοίκησε γύρω στο 1493 στη Βενετία και σε λίγουs μήνες ετοίμασε
 |
|
ΣΕΛΙΔΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΤΑΙ Η ΕΓΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΜΥΣΟΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΔΕΛΦΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ. ΠΡΟΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ A' ΒΙΒΛΙΟ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ ΤΟΥ ΠΑΛΑΙΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ.
|
το πρώτο ελληνικό βιβλίο που εκδόθηκε από το αλδινό τυπογραφείο: πρόκειται για ΤΑ ΚΑΘ' ΗΡΩ ΚΑΙ ΛΕΑΝΔΡΟΥ του Μουσαίου, ένα επίλλυο είκοσι δύο μόλιΣ φύλλων, συνοδευμένο από λατινική μετάφραση, έκδοση πειραματική με στόχο τη σφυγμομέτρηση του αγοραστικού κοινού. Περίπου τρία χρόνια αργότερα, έπειτα από ένα ταξίδι του στην Κρήτη ο Μουσούρος εμπιστεύθηκε στον Αλδο για εκτύπωση τρεις ακόμα συλλογές κειμένων για κάποιες από αυτές ίσως βασίστηκε σε χειρόγραφα που είχε εντοπίσει στο νησί του. Πρόκειται για ένα ελληνολατινικό λεξικό του J. Crastoni, την πρώτη σχολιασμένη έκδοση των κωμωδιών του Αριστοφάνη, καθώς και επιστολές Ελλήνων κοσμικών και εκκλησιαστικών συγγραφέων.
Το Μεγάλο Ετυμολογικό
Μια ομάδα Κρητικών λογιών και τυπογράφων-τεχνιτών, στην οποία συμμετείχε ο επιστήθιος φίλος του Μουσούρου Ιωάννης Γρηγορόπουλος, συμμαθητής του άλλοτε στον Χάνδακα, ολοκλήρωσε το 1499 τη μνημειώδη έκδοση ενός εγκυκλοπαιδικού λεξικού, του ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΥ, με τη χρηματοδότηση του Νικολάου Βλαστού και τυπογράφο τον Ζαχαρία Καλλιέργη. Περήφανος για τη συλλογική προσπάθεια των συντοπιτών του ο Μουσούρος, εξύμνησε με ποίημα που προτάχθηκε στο κείμενο ετούτη την εξ ολοκλήρου κρητική τυπογραφική
Το Μεγάλο Ετυμολογικό
Μια ομάδα Κρητικών λογιών και τυπογράφων-τεχνιτών, στην οποία συμμετείχε ο επιστήθιος φίλος του Μουσούρου Ιωάννης Γρηγορόπουλος, συμμαθητής του άλλοτε στον Χάνδακα, ολοκλήρωσε το 1499 τη μνημειώδη έκδοση ενός εγκυκλοπαιδικού λεξικού, του ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΥ, με τη χρηματοδότηση του Νικολάου Βλαστού και τυπογράφο τον Ζαχαρία Καλλιέργη. Περήφανος για τη συλλογική προσπάθεια των συντοπιτών του ο Μουσούρος, εξύμνησε με ποίημα που προτάχθηκε στο κείμενο ετούτη την εξ ολοκλήρου κρητική τυπογραφική
 |
|
Ο ΙΤΑΛΟΣ ΑΛΔΟΣ ΜΑΝΟΥΤΙΟΣ, ΕΛΛΗΝΟΜΑΘΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑΣ, ΕΓΚΑΙΝΙΑΣΕ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 15ΟΥ ΑΙ. ΜΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΕΣ ΕΚΔΟΤΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ. ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΝ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΘΗΚΑΝ ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΚΡΗΤΕΣ ΕΚΔΟΤΕΣ/ΕΠΙΜΕΛΗΤΕΣ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ (ΦΩΤ.: ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ORAGIO PAGANI, DELL’ ACQUA DI PECARO, ΒΕΝΕΤΙΑ, 1761).
|
εμπειρία. Εάν για το ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟ η συμβολή του Μουσούρου είχε κατά πάσα πιθανότητα περιοριστεί σε συμβουλέΣ προς τους εκδότες, φαίνεται ότι στη συνέχεια θέλησε να κάνει την προσφορά του ουσιαστικότερη· μετέβη στη Φεράρα, όπου φρόντισε να εξασφαλίσει από ένα ουμανιστή γιατρό όσα χειρόγραφα ήταν κατάλληλα για την έκδοση της ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗΣ του Γαληνού, την οποία προγραμμάτιζε το τυπογραφείο των Βλαστού - Καλλιέργη. Από τη Φεράρα όμως ο Μουσούρος δεν επέστρεψε στη Βενετία. Αρχισε να συνοδεύει, ως σύμβουλθς πνευματικός, τον ηγεμόνα της γειτονικής πόλης Κόρπι Αλμπέρτο Πιο, μαθητή άλλοτε και του Αλδου Μανούτιου. Η συστηματική μελέτη του Μουσούρου στην πλούσια ουμανιστική βιβλιοθήκη του προστάτη του, οι κοινές τους αναγνώσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, η συναναστροφή του με λογίους της αυλής και η ενασχόλησή του με τη διαχείριση του αγροκτήματος που του παραχωρήθηκε, κράτησαν τον Κρητικό φιλόλογο για μερικά μονάχα χρόνια μακριά από τις εκδοτικές του δραστηριότητες. Ωστόσο, οι σωζόμενες σήμερα επιστολές του, που είχαν αποδέκτη τον φίλο του Ιωάννη Γρηγορόπουλο, αναδεικνύουν το ακατάπαυστο ενδιαφέρον του για την τυπογραφία προσπάθειες κυρίως των Κρητικών στη Βενετία και την αδημονία του να επιστρέφει για να συνδράμει και ο ίδιος. Ισως να ετοίμαζε ήδη για έκδοση τις τραγωδίες του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, που δημοσιεύτηκαν για πρώτη φορά το 1503 στο αλδινό τυπογραφείο. Τον ίδιο χρόνο η βενετική κυβέρνηση διόρισε τον Μουσούρο υπεύθυνο μιας υπηρεσίας για τη λογοκρισία
 |
|
ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ ΟΠΟΥ ΣΤΕΓΑΖΟΤΑΝ ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ ΑΛΔΟΥ ΜΑΝΟΥΤΙΟΥ, ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ. ΜΕ ΤΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ, ΑΠΟΤΕΛΕΙ ΕΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΤΟΛΙΔΙ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ.
|
των ελληνικών βιβλίων, ενώ προσκλήθηκε να αναλάβει και την έδρα των ελληνικών του Πανεπιστημίου της Πάδοβας· έγινε έτσι καίριος ο ρόλος του και στην κυκλοφορία και στην πρόσληψη των έντυπων ελληνικών κειμένων. Οι μαθητές του, στους οποίους συγκαταλέγονταν πολιτικές και εκκλησιαστικές προσωπικότητες, καθώς και διανοούμενοι τόσο της ιταλικής χερσονήσου όσο και της Κεντρικής Ευρώπης, κοντά του αποκτούσαν τα κατάλληλα εφόδια για να κατανοούν, να μεταφράζουν και να ερμηνεύουν τους αρχαίους κλασσικούς, αλλά και για να μεταφέρουν τον σπόρο των ελληνικών σπουδών σε χώρες των οποίων οι διανοούμενοι βίωναν με δικούς τους τρόπους παράλληλες πολιτισμικές αναγεννήσεις. Πιο φημισμένος ίσως ανάμεσα σ’ αυτούς υπήρξε ο Ολλανδός λόγιος Ερασμος, ο οποίος σφράγισε με τη φυσιογνωμία του το χριστιανικό ουρανισμό της εποχήε του. Τα νέφη του πολέμου, που ξεσήκωσε η σύσταση του αντιβενετικού συνασπισμού του Cambrai, σκίασαν την ομαλή ζωή τόσο του Πανεπιστημίου της Πάδοβας όσο και του αλδινού τυπογραφείου· για λογαριασμό του τελευταίου ο Κρητικός φιλόλογος δούλευε ακόμα ως το 1509, προετοιμάζοντας μαζί με τον επίσης Κρητικό επιμελητή Δημήτριο Δούκα την έκδοση ρητορικών κειμένων. Το καλοκαίρι του ίδιου χρόνου ο Mουσούρος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την έδρα του και ο Μανούτιος τις εκδοτικές του επιχειρήσεις· ο δεύτερος αποχώρησε από τη Βενετία, ο πρώτος εκεί βρήκε καταφύγιο. Πολύτιμος χάρη στις γνώσεις και το κύρος του ο Μουσούρος εργάστηκε στη δουκική καγκελαρία ως μεταφραστής και τρία χρόνια αργότερα του παραχωρήθηκε η έδρα των Ελληνικών της πόλης. Οι μαθητές του, αρχάριοι, προορίζονταν για τις διοικητικές θέσεις των κτήσεων της Βενετίας στην Ανατολική Μεσόγειο· μαζί τους όμως τις παραδόσεις παρακολουθούσαν και πρόσωπα της ευρωπαϊκής διπλωματικήε και πνευματικής σκηνής, που διέμεναν στην πόλη και ακμαία διατηρούσαν την αγάπη τους για τη μελέτη των ελληνικών γραμμάτων. Ιδιαίτερα μαθήματα παρέδιδε ο Μουσούρος και στο σπίτι του, δυο βήματα από την πλατεία του Αγίου Μάρκου, κοντά στο μέρος όπου το αλδινό τυπογραφείο ξανάρχισε ύστερα από τρία χρόνια παύσης, την εντατική του λειτουργία.
Κλασσικές Εκδόσεις
Μέσα στα δύο επόμενα χρόνια Μουσούρος και Αλδος ολοκλήρωσαν κάποιες ακόμα από τις σπουδαιότερες πρώτες εκδόσεις κλασικών κειμένων: τις ΩΔΕΣ του Πινδάρου, τις ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ του Κικέρωνα - με λατινική μετάφραση των ελληνικών χωρίων -, τους ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΕΣ του Αθήναιου, το ΛΕΞΙΚΟ του Ησυχίου και τα ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ του Αλεξάνδρου Αφροδισίας στα ΤΟΠΙΚΑ του Αριστοτέλη, βιβλία χρήσιμα και στον ίδιο το Μουσούρο για σκοπούς διδακτικούς. Η έκδοση πάντα που
Κλασσικές Εκδόσεις
Μέσα στα δύο επόμενα χρόνια Μουσούρος και Αλδος ολοκλήρωσαν κάποιες ακόμα από τις σπουδαιότερες πρώτες εκδόσεις κλασικών κειμένων: τις ΩΔΕΣ του Πινδάρου, τις ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ του Κικέρωνα - με λατινική μετάφραση των ελληνικών χωρίων -, τους ΔΕΙΠΝΟΣΟΦΙΣΤΕΣ του Αθήναιου, το ΛΕΞΙΚΟ του Ησυχίου και τα ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ του Αλεξάνδρου Αφροδισίας στα ΤΟΠΙΚΑ του Αριστοτέλη, βιβλία χρήσιμα και στον ίδιο το Μουσούρο για σκοπούς διδακτικούς. Η έκδοση πάντα που
 |
|
Ο ΕΡΑΣΜΟΣ, ΚΑΘΙΣΜΕΝΟΣ ΣΤΟ ΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ, ΕΤΟΙΜΑΖΕΙ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ADAGIA. Ο ΟΛΛΑΝΔΟΣ ΛΟΓΙΟΣ ΥΠΗΡΞΕ Ο ΠΙΟ ΦΗΜΙΣΜΕΝΟΣ ΙΣΩΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ ΜΟΥΣΟΥΡΟΥ ΟΤΑΝ ΑΥΤΟΣ ΚΑΤΕΙΧΕ ΤΗΝ ΕΔΡΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΗΣ ΠΑΔΟΒΑΣ (ΦΩΤ.: ΑΠΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΕΚΔΟΣΗ ΕΝΟΣ ΑΛΛΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΕΡΑΣΜΟΥ, ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟΝ ΜΩΡΙΑΣ, ΠΟΥ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΣΤΗ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΟ 1515).
|
παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον και για τη φιλολογική αξία της, αλλά κυρίως για τις ιδεολογικές αναζητήσεις και τα οράματα που αντικατοπτρίζει, είναι εκείνη των ΑΠΑΝΤΩΝ του Πλάτωνα του 1513. Ο πάπας Λέοντας Γ', στον οποίο προσφέρει το βιβλίο ο Μουσούρος με μια αριστουργηματική ποιητική αφιέρωση, καλείται να εμπνευστεί από τα ιδεώδη του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού για να ενισχύσει τις κλασικές σπουδές και να ηγηθεί σταυροφορίας για την απελευθέρωση των Νεοελλήνων από την οθωμανική κυριαρχία. Ο πάπας, απόγονος της οικογένειας των Μεδίκων, φρόντιζε ήδη για την ίδρυση ενός ελληνικού Γυμνασίου στη Ρώμη· μάλιστα στον Μουσούρο ανατέθηκε η επιλογή των πρώτων νέων που θα πραγματοποιούσαν στο πλαίσιο του τις σπουδές τους. Ο Αλδος πέθανε τον Ιανουάριο του 1513. Ο πεθερός και διάδοχός του στη διαχείριση του εκδοτικού οίκου Andrea Torresani μετέθεσε το κέντρο βάρους της παραγωγής σε βιβλία πιο εμπορικά. Πέρασαν λίγοι μήνεε ώσπου ο Μουσούρος να παραδώσει για εκτύπωση μια ελληνική γραμματική που είχε συντάξει ο Αλδος· την επιμέλειά της είχε κάνει ως ύστατο φόρο τιμής στον από χρόνια συνεργάτη του. Στο μεσοδιάστημα είχε ωστόσο ετοιμάσει και δύο εκδόσεις, τα ΑΛΙΕΥΤΙΚΑ του Οππιανού και τα ΒΟΥΚΟΛΙΚΑ του Θεόκριτου, για το ανταγωνιστικό φλωρεντινό τυπογραφείο των Giunta. Το γεγονός θα πρέπει να προκάλεσε το πρώτο ρήγμα στις σχέσεις Μουσούρου-Torresani, οι οποίες τελικά διακόπηκαν μόλις ένα χρόνο αργότερα, μετά τη ολοκλήρωση των δύο τελευταίων εκδόσεων που ο Κρητικόε φιλόλογος επιμελήθηκε για το αλδινό τυπογραφείο: την ΠΕΡΙΗΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ του Παυσανία και τους ΛΟΓΟΥΣ του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού.
Πρωτοβουλίες Στη Ρώμη
Το πρόσφορο για τα ελληνικά γράμματα κλίμα που διέπνεε τον κύκλο του πάπα Λέοντα Γ, η έναρξη της
Πρωτοβουλίες Στη Ρώμη
Το πρόσφορο για τα ελληνικά γράμματα κλίμα που διέπνεε τον κύκλο του πάπα Λέοντα Γ, η έναρξη της
 |
|
TO 1493 Ο ΜΑΡΚΟΣ ΜΟΥΣΟΥΡΟΣ ΜΕΤΟΙΚΗΣΕ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ, ΚΑΙ ΣΕ ΛΙΓΟΥΣ ΜΗΝΕΣ ΕΤΟΙΜΑΣΕ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΠΟΥ ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ ΑΛΔΟΥ ΜΑΝΟΥΤΙΟΥ: ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΘ’ ΗΡΩ ΚΑΙ ΛΕΑΝΔΟΥ ΤΟΥ ΜΟΥΣΑΙΟΥ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΕΚΔΟΘΗΚΕ ΤΟ 1494.
|
λειτουργίας του Ελληνικού Γυμνασίου στη Ρώμη με πρωτεργάτη τον άλλοτε δάσκαλο του Μουσούρου Ιανό Λάσκαρη και οι εκδοτικές πρωτοβουλίες που αναλάμβανε στο πλαίσιο αυτό στην ίδια πόλη ο Ζαχαρίας Καλλιέργης, έφεραν γρήγορα τα βήματα του Μουσούρου στην αιώνια πόλη· άφησε πίσω του όχι μόνο τον κόσμο του έντυπου βιβλίου της Βενετίας, αλλά και την εκεί ελληνική αδελφότητα, στην οποία μόλις είχε εγγράφει ως μέλος. Ο πάπας Λέοντας Γ', ο οποίος θαύμαζε τον Μουσούρο για τις φιλολογικές του ικανότητεε, τον κράτησε κοντά του παραχωρώνταε του την Αρχιεπισκοπή Μονεμβασιάε και τις επισκοπές της Ιεράπετρας και της Χερσονήσου, καθώς και εκκλησιαστικές προσόδους από την Κύπρο και την Κρήτη. Ανάμεσα στις εξέχουσες προσωπικότητες της κοσμικής και εκκλησιαστικής ζωής που στελέχωναν την παπική αυλή συγκαταλεγόταν και ο επίσκοπος του Κόμο Trivulzio Scaramuzza, ο οποίος με την ασθένειά του της ποδάγρας στάθηκε αφορμή για το τελευταίο εκδοτικό εγχείρημα του Κρητικού λογίου· τη δημοσίευση της λατινικής μετάφρασή μιας βυζαντινής ιατρικής πραγματείας ακριβώς ΠΕΡΙ ΠΟΔΑΓΡΑΣ. Ο Μουσούροε πέθανε ξαφνικά από άγνωστη αιτία τη νύχτα της 24ης προς την 25η Οκτωβρίου 1517 στη Ρώμη σε ηλικία μόλις 47 ετών. Για τη διάθεση της πλούσιας συλλογής των χειρογράφων και των έντυπων βιβλίων του και όσων άλλων περιουσιακών στοιχείων βρίσκονταν στην κατοχή του φρόντισαν ο Ιανός Λάσκαρης και ο Αλμπέρτο Πιο, που ο ίδιος ο Μουσούροε είχε ορίσει εκτελεστές της διαθήκηε του. Για την κληρονομιά που άφησε στις ελληνικές σπουδές πολλή είναι ακόμα η μελέτη που χρειάζεται να γίνει για να αποκτήσουμε πιο ολοκληρωμένη εικόνα.
Σ. Σ. Ευχαριστώ το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας που μου εξασφάλισε το φωτογραφικό υλικό, το οποίο συνοδεύει την παρούσα μελέτη.
Το Ποίημα
«Φανερώνεται από κάπου χωρίς να το περιμένει και διώχνει ξαφνικά ο σταυραετός το σμάρι τα πουλιά - ανεβαίνει πάνω στο τέθριππο άρμα του ο Ήλιος και ξεθωριάζει τη λάμψη της αδελφής του και σβήνει το φως των αστεριών. Ετσι χάθηκαν και μπρος σ' αυτούς εδώ τους χαρακτήρες τα γράμματα τα προηγούμενα που τα γεννούσαν οι λίμες και τα καλάμια. Θαυμάζω ποιός μπόρεσε με τα κοπίδια μιας σμίλης κοφτερής να σκαλίσει έτσι αραδιασμένους στη σειρά τους χαρακτήρες αυτούς που μπλέκονται ο ένας με τον άλλον· και πώς ανάμεσα στις ολόισιες γραμμές στήριξε ανέγγιχτους θαρρείς τους τόνους, που τους κρέμασε όλους πάνω από τους φθόγγους. Αλλά γιατί να θαυμάζω το μυαλό των Κρητικών, που κάποτε η Αθηνά, με την εντολή του πατέρα της, τους έμαθε πολλά περίτεχνα έργα; Γιατί Κρητικός είναι αυτός που τα σκάλισε, Κρητικός κι αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους, Κρητικός αυτός που τα κέντησε ένα ένα, Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι· και Κρητικός κάνει τα έξοδα, εκείνος που έχει τ’ όνομα της νίκης· Κρητικός κι αυτός που γράφει τούτο το εγκώμιο. Στους Κρητικούs παραστέκεται ευνοϊκός ο Αίας ο Κρητικός. Γι' αυτό ας ευχηθούμε όλοι, ο πατέρας του χορηγού να μην έχει βάλει δίχως κάποια δύναμη μαντική τ’ όνομα στο παιδί του, κι έτσι ας νικά τους αντιπάλους του. Συγκατένευσε ο Αίας. Γιατί τούτοι οι τυπογραφικοί χαρακτήρες από την Ελλάδα την ιερή ταιριάζουν στα παιδιά των Ελλήνων».
Το Ποίημα
«Φανερώνεται από κάπου χωρίς να το περιμένει και διώχνει ξαφνικά ο σταυραετός το σμάρι τα πουλιά - ανεβαίνει πάνω στο τέθριππο άρμα του ο Ήλιος και ξεθωριάζει τη λάμψη της αδελφής του και σβήνει το φως των αστεριών. Ετσι χάθηκαν και μπρος σ' αυτούς εδώ τους χαρακτήρες τα γράμματα τα προηγούμενα που τα γεννούσαν οι λίμες και τα καλάμια. Θαυμάζω ποιός μπόρεσε με τα κοπίδια μιας σμίλης κοφτερής να σκαλίσει έτσι αραδιασμένους στη σειρά τους χαρακτήρες αυτούς που μπλέκονται ο ένας με τον άλλον· και πώς ανάμεσα στις ολόισιες γραμμές στήριξε ανέγγιχτους θαρρείς τους τόνους, που τους κρέμασε όλους πάνω από τους φθόγγους. Αλλά γιατί να θαυμάζω το μυαλό των Κρητικών, που κάποτε η Αθηνά, με την εντολή του πατέρα της, τους έμαθε πολλά περίτεχνα έργα; Γιατί Κρητικός είναι αυτός που τα σκάλισε, Κρητικός κι αυτός που αράδιασε τους χάλκινους τύπους, Κρητικός αυτός που τα κέντησε ένα ένα, Κρητικός αυτός που τα έχυσε στο μολύβι· και Κρητικός κάνει τα έξοδα, εκείνος που έχει τ’ όνομα της νίκης· Κρητικός κι αυτός που γράφει τούτο το εγκώμιο. Στους Κρητικούs παραστέκεται ευνοϊκός ο Αίας ο Κρητικός. Γι' αυτό ας ευχηθούμε όλοι, ο πατέρας του χορηγού να μην έχει βάλει δίχως κάποια δύναμη μαντική τ’ όνομα στο παιδί του, κι έτσι ας νικά τους αντιπάλους του. Συγκατένευσε ο Αίας. Γιατί τούτοι οι τυπογραφικοί χαρακτήρες από την Ελλάδα την ιερή ταιριάζουν στα παιδιά των Ελλήνων».
* Ποίημα του Μουσούρου που προτάσσεται στην έκδοση του ΜΕΓΑΛΟΥ ΕΤΥΜΟΛΟΓΙΚΟΥ (Νεοελληνική απόδοση Λ. Πολίτη, Ποιητική \ Ανθολογία. Β- Μετά την Αλωση 15ος και 16ος αι., Αθήνα 1975, σσ. 145 - 146).
«ΚΡΗΤΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ»
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ
2004
from ανεμουριον https://ift.tt/31QhGCP
via IFTTT