Η ΑΓΙΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΧΝΗ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ

ΧΡΙΣΤΟΣ Ο ΑΙΡΩΝ ΤΑΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ. 13ΟΣ ΑΙ. ΜΟΝΗ ΧΕΛΑΝΔΑΡΙΟΥ. ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ.

Η επίδραση της δυτικής ζωγραφικής είχε μεγάλη διάδοση από τον 17 αι. και στην αγιογραφική τέχνη του Άθω σε σημείο που ο βυζαντινός χαρακτήρας της -όπως έχει σημειωθεί σε προηγούμενες σελίδες, τόσο η μακεδονική όσο και η κρητική κ.ά. σχολές αναπτύχθηκαν εκεί,- να υποκατασταθεί από τον αναγεννησιακό με συνέπειες στην έκφραση του ορθοδόξου δόγματος. Η κατάσταση αυτή διατηρήθηκε δυστυχώς ως τον αιώνα μας και μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις επιδεινώθηκε σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επιζωγραφισθούν με αναγεννησιακές κακοτεχνίες αριστουργήματα της μακεδονικής ή της κρητικής σχολής. Αυτό που επικρατούσε μας το δίνει με τον πιο ανάγλυφο τρόπο σε ένα από τα «Διηγήματά» του ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου, ο οποίος, όπως είναι γνωστό, είχε επισκεφθεί το Άγιον Όρος και του αφιέρωσε και ένα θαυμάσιο βιβλίο. «Ο Αγιορείτης καλόγερος Ιωνάς», γράφει στο διήγημα αυτό, «είναι στο κελλί του και ζωγραφίζει τη γέννηση του Κυρίου. Τι ησυχία! Ακούγεται μόνο το κομπολόγι δυο άλλων καλογέρων που, καθισμένοι σε χαμηλά σκαμνιά περνούν τις ατέλειωτες ώρες των κοιτάζοντας το πινέλο του ζωγράφου ν’ ανασταίνει με υπομονή τη θεία ιστορία. Μα μόλις ο Ιωνάς άρχισε να χρωματίζει έξω από τη σπηλιά της Βηθλεέμ το μικρό βοσκό που κάθεται σε βράχο και παίζει φλογέρα στα πρόβατά του, άξαφνα θυμήθηκε τον Καυσοκαλυβίτη αγιογράφο Αμβρόσιο, πον ζωγραφίζει σνχνά τη Γέννηση εντελώς αλλιώτικα, με αλλόκοτα πρόσωπα και ζώα πολλά, και το αίμα του ανέβηκε στο κεφάλι. Τ’ ήταν τώρα δα, στην ησυχία της δουλειάς του, να τον θυμηθεί; Ερεθισμένος άρχισε να μιλεί γι’ αυτόν, ενώ ζωγράφιζε: «Τα πατροπαράδοτα, έλεγε στους άλλους, σκυμμένος στην εικόνα του, εμείς οι εικονογράφοι έχουμε καθήκον να τα κρατούμε, επειδή από μας οι πιστοί βλέπουν τα μυστήρια της Ορθοδοξίας. Μολαταύτα επούλησε προχτές ο Αμβρόσιος διά την Τήνο μια Γέννηση με δύο τσοπάνους που παίζουν όργανα με ασκιά! Ακούτε; Με τρεις σκύλους εις το ποίμνιο! Και κοντά τρώγει κλαράκι απ’ το χέρι του Ιωσήφ. Αν γίνεται αυτό ποτέ! Κ’ έπειτα προς τι το λουτρόν του βρέφους; Τι πράγματα είν’ αυτά; Πού βρέθηκε εκεί η γυναίκα που το βυθίζει στο νερό; Ο Χριστός εγεννήθη εις τον αχυρώνα και ως μόνην περιποίησιν έλαβε τα χνώτα των ζώων που έσκυβαν και τον εζέσταιναν. Τούτο πρέπει να παραστήσει ο άξιος Ορθόδοξος ζωγράφος! Παραξενεύομαι ότι εννοούν όλοι αυτοί να νοθεύσομε την αγιορείτικη αγιογραφία, που είναι καθαυτό η ορθόδοξη πίστη μας, και πάνε και σοφίζονται αντίθετα από εκείνα που μας διέσωσε το ιερό κείμενο του μοναχού Διονυσίου της Φουρνάς...». Πράγματι, η «Ερμηνεία της Βυζαντινής Ζωγραφικής Τέχνης» του ιερομόναχου Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων (1670 π.-1744 π.), -είναι το «ιερό κείμενο» που αναφέρει ο Παπαντωνίου-, παρά τις δυτικές επιδράσεις που δέχθηκε ο ίδιος, άσκησε σοβαρή αντίσταση στη λαίλαπα, «έστω αν και μάταια», όπως γράφει το 1963 στη χριστουγεννιάτικη Νέα Εστία ο Α. Ξυγγόπουλος. Όπως σημειώνει ο καθηγητής Κωνσταντίνος Δ, Καλοκύρης, «ευτυχώς τα πράγματα άλλαξαν πριν από τον

Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Τούτο οφείλεται κυρίως και βασικώς στους λίγους βυζαντινολόγους και όχι στους πολλούς ζωγράφους. Ύστερα δηλαδή από τις αδιάκοπες έρευνες της βυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης στην εποχή μας και στην εν συνεχεία κατάρτιση νεώτερων κληρικών στα Πανεπιστήμια, όπου διδάσκεται η χριστιανική τέχνη εν άλω, αλλά και ύστερα από τα διεθνή βυζαντινολογικά Συνέδρια, τις δημοσιεύσεις και εκδόσεις σχετικών βιβλίων κ.λπ., έγινε στροφή προς την παράδοση. Πολύ συνέβαλε και η εκτίμηση που έδειξε η μοντέρνα τέχνη για τη βυζαντινή, η οποία (μοντέρνα) ιδιαίτερα τόνισε την αξία της. Έτσι γίνεται λόγος για «ανακάλυψη» της βυζαντινής ζωγραφικής στην εποχή μας. Η έκφραση αυτής της τέχνης έγινε στους πολλούς στην Ελλάδα με την πολυτάλαντη προσωπικότητα του Φώτη Κόντογλου και των μαθητών του». Ιδιαίτερα στο Άγιον Όρος ο Φώτης Κόντογλου διεδραμάτισε αξιόλογο ρόλο ανασύροντας και προβάλλοντας τα αριστουργήματα της βυζαντινής ζωγραφικής τέχνης του Άθω (μακεδονικής και κρητικής σχολής). Σήμερα στο Άγιον Όρος υπάρχουν αρκετοί αγιογραφικοί οίκοι και κελλιώτες αγιογράφοι, που συνεχίζουν σωστά την παράδοση με ελάχιστες εξαιρέσεις.

Ο οίκος των Δανιηλαίων είναι μια αξιόλογη πνευματική αδελφότητα στα Κατουνάκια του Αγίου Όρους, οι πατέρες της οποίας καταγίνονται με επιτυχία, εκτός από την αγιογραφία, με την ιεροψαλτική τέχνη. Στα επισημότερα αγιορείτικα πανηγύρια καλούνται συνήθως οι Δανιηλαίοι και οι Θωμάδες. Ιδρυτής του οίκου των Δανιηλαίων είναι ο περίφημος λόγιος γέροντας Δανιήλ Κατουνακιώτης από τη Σμύρνη, που είχε αλληλογραφία με τον Αλέξανδρο Μωραϊτίδη και είναι συγγραφέας αξιόλογων έργων για τη Μονή Αγίου Παντελεήμονα Αγίου Όρους, κατά του Αποστόλου Μακράκη κ.λπ.

Από τους περιφημότερους σήμερα αγιογραφικους οίκους του Αγίου Όρους είναι εκείνος των Παχωμαίων σας Καρυές, την αθωνική πρωτεύουσα, ιδρυμένος από τον γέροντα Παχώμιο, του οποίου το εργόχειρο ήταν η κατασκευή μάλλινων καλτσών με ειδικό μηχάνημα. Οι Παχωμαίοι, εκτός από τη φιλοτέχνηση φορητών εικόνων, έχουν ιστορήσει νέους μεγάλους ναούς στη Θεσσαλονίκη (όπου και την κόγχη του ναού του Αγίου Δημητρίου), αλλά και στο εξωτερικό. Χρησιμοποιούν στις φορητές εικόνες αβγό, όπως και οι άλλοι αγιογραφικοί οίκοι, γι’ αυτό τους επιτρέπεται η εκτροφή ορνίθων, παρά το γεγονός ότι στο Άγιον Όρος δεν επιτρέπεται η εισαγωγή θηλυκών ζώων γενικά. Στις Καρυές βρίσκεται κι ένας άλλος μεγάλος αγιογραφικός οίκος, των Ιωασαφαίων, που μεταφέρθηκε στην αθωνική πρωτεύουσα από τα Καυσοκαλύβια το 1925. Το σπίτι τους αυτό στη Σκήτη το περιγράφει ο αείμνηστος Γεράσιμος Σμυρνάκης: «Των εν τη σκήτη καλυβών επτά όλως στερούνται ναϊδίων, ενώ η ουχί πλέον καλύβη, αλλά διώροφος λιθόκτιστος και μεγαλοπρεπής οικοδομή των επαγγελλομένων ευδοκίμως την ζωγραφικήν και αγιογραφίαν αδελφών Ιωασαφαίων αξίας ως έγγιστα 2.000 οθωμανικών λιρών έχει Ναόν τιμώμενον επί τη μνήμη του αγίου μεγάλομάρτυρος Γεωργίου. Η τους δώδεκα πατέρας απαρτίζουσα αύτη αδελφότης αποκαταστάσα ενταύθα εκ Κερασιάς τω 1882 κατά μήνα Μάιον ηγόρασε την καλύβην «της Αναλήψεως», ην ανεκαίνισε τη 20ή Οκτωβρίου 1883, τω δε 1886 ανήγειρεν εκ βάθρων επί του παλαιού μικρού Ναού της Αναλήψεως τον του αγίου Γεωργίου, ον τη 27η Αυγούστου 1887 καθιέρωσε μεγαλοπρεπώς ο πρώην Κωνσταντινουπόλεως Ιωακείμ Γ'. Αίαν δ ’ ορθώς επιστήμων τις ανήρ εχαρακτήρισε την αδελφότητα ταύτην, την μοναδικήν εν Αγίω Ορει ειπών «Beten und arbeiten» ήτοι προσευχή και εργασία, εν παραβολή προς τον νυν άγονον ως επί το πλείστον επικρατούντα θεωρητικόν βίον». Ο Ιωακείμ διέμενε στο σπίτι των Ιωασαφαίων, όπου είχε δικό του δωμάτιο. Με δαπάνη του ανεργέθηκε το καμπαναριό του κυριακού, το μαγειρείο, η τράπεζα κ.ά. κτίσματα στη Σκήτη, γεγονός που ο Σμυρνάκης αποδίδει στην αφοσίωση που του έδειξαν οι Ιωασαφαίοι. Με την ευκαιρία του εορτασμού της Χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους ο οίκος των Ιωασαφαίων, στις Καρυές πλέον, δημιούργησε μόνιμη έκθεση με αντίγραφα χαρακτηριστικών έργων των μεγάλων διδασκάλων της μακεδονικής και της κρητικής σχολής στον Άθω. Την έκθεση εγκαινίασε τον Ιούλιο του 1963 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας παρουσία του τότε Αρχιεπισκόπου Αθηνών Χρυσοστόμου Χατζησταύρου κ.ά. επίσημων. «Τα έργα αυτά», γράψει ο Θεοχάρης Μιχ. Προβατάκης, «διέπονται από ισχυρά καλλιτεχνική πνοή, δεξιοτεχνία και πλαστικότητα. Ακόμη διακρίνονται στο σχέδιο, στην αίσθηση του χρώματος και στην απόδοση των λεπτομερειών. Η καλλιτεχνική ζέση, η πειστικότητα και η πραγματική αγάπη προς το τέλειο των αδελφών Ιωαοαφαίων είναι ολοφάνερη». Στις Καρυές έχει το κελλί του (τιμάται επ’ ονόματι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και είναι διονυσιάτικο) ο εξαίρετος καλλιγράφος και αγιογράφος Μελέτιος Συκιώτης. Έχει αγιογραφήσει την εικόνα με τον Απόστολο Πέτρο να εναγκαλίζεται τον Απόστολο Ανδρέα, την οποία πρόσφερε ο Πατριάρχης Αθαναγόρας στον Πάπα κατά την ιστορική επίσκεψή του στη Ρώμη. Ο ίδιος έχει φιλοτεχνήσει θαυμάσιες καλλιγραφικές συνθέσεις, ακόμη και στα αγγλικά. Αλλος σημαντικός αγιογράφος των Καρυών με συμμετοχή σε πολλές εκθέσεις στο εξωτερικό είναι ο Ιερομόναχος Δαμασκηνός Ροδάκης. Δίδαξε την αγιογραφική τέχνη στην Αθωνιάδα Εκκλησιαστική Σχολή και διακρίθηκε για τη δημιουργική του επίδοση στη βυζαντινή αγιογραφία. Στην Αθωνιάδα δίδαξε και ο Ιωάννης Βρανός, μοναχός τότε, ταλαντούχος καλλιτέχνης, που έδωσε και ζωγραφικές συνθέσεις με πρωτότυπα θέματα και έγραψε διδακτικό βιβλίο για την αγιογραφική τέχνη. Σήμερα στην περιοχή των Καρυών πρέπει να αναφερθεί η περίπτωση του νέου μοναχού Μιχαήλ με επιτυχία εργαζομένου και σε πολυπρόσωπες συνθέσεις. Με την αγιογραφία ασχολείται με θαυμαστή απόδοση στου Μπουραζέρη, κοντά στις Καρυές, ο πολυτάλαντος Ιερομόναχος Αρσένιος (αρχιτέκτονας, μηχανικός κ.λπ.), από τις πιο ενδιαφέρουσες σήμερα περιπτώσεις στο Άγιον Όρος. Με το εργόχειρο της αγιογραφίας πολλοί πατέρες στην Αγία Άννα, στη Νέα Σκήτη και στα Καυσοκαλύβια. Μεγάλη ανάπτυξη με αναγεννησιακού τύπου αγιογραφίες είχαν στην Αγία Αννα οι Κάρτσωνες. Άλλοι αγιογραφικοί οίκοι εδώ είναι οι Βολιώτες, οι Αναναίοι και ο λόγιος μοναχός Θεόληπτος. Γράφοντας για την απασχόληση αυτή στα κελλιά ο Αγιαννανίτης μοναχός Ιωάννης, παρατηρεί ότι «η διαφορά από τις μονές είναι ότι εκεί δεν υπάρχει εργόχειρο, αλλά κυρίως ότι στη Σκήτη η εργασία δεν αποτελεί ρυθμιστικό παράγοντα της ζωής, αλλά εκτελείται χωρίς ένταξη σε αυστηρά χρονικά πλαίσια, με άνεση, με το νου στον Θεό και με απώτερο σκοπό τη βοήθεια προς την προσευχή, γιατί ο νους καθαρίζει με τη σωματική απασχόληση και ελευθερώνεται από την ακηδία και τους παμπληθείς άλλους λογισμούς που παρεισάγει η αργία». Στην αθωνική έρημο ασχολούνται και άλλοι πατέρες με την αγιογραφία, όπως ο Ιερομόναχος Μητροφάνης της συνοδίας του αειμνήστου Υμνογράφου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας γέροντα Γερασίμου Μικραγιαννανίτη, ο Ιερομόναχος Μάξιμος στον Άγιο Βασίλειο κι ακόμη ο μοναχός Μερκούριος, ο Ιερομόναχος Ιωσήφ και ο γέροντας Κλήμης. Στα Καυσοκαλύβια οι πατέρες που συνεχίζουν την παράδοση των Ιωασαφαίων είναι οι μοναχοί Γαβριήλ και Δωρόθεος και ο μοναχός Εφραίμ στον Άγιο Νείλο. Ο τελευταίος προέρχεται από την αδελφότητα του Παρακλήτου (Ωρωπός), ενώ ο Γαβριήλ υπήρξε υποτακτικός του γέροντα από τη Σύμη της Δωδεκανήσου, αγίου μοναχού Μιχαήλ, που ζωγράφιζε όμως αναγεννησιακά, μέσα στο κλίμα της εποχής του. Να μη λησμονήσουμε και τη Νέα Σκήτη, όπου με την αγιογραφία ασχολείται η συνοδία του αείμνηστου πνευματικού Σπυρίδωνα κι ακόμη οι Χαλδέζοι, οι Αβραμαίοι, οι Κυριλλαίοι, οι Ιερομόναχοι Βαρλαάμ και Κάλλιστος, Κύριλλος και ο Ιερομόναχος Χρύσανθος. Στη Σκήτη Ξενοφώντος με την αγιογραφία ασχολείται ο μοναχός Γρηγόριος. Την αγιογραφία έχουν ως διακόνημα και αρκετοί κοινοβιάτες μοναχοί, όπως είναι ο Ιερομόναχος Θεωνάς στη Μονή Ξενοφώντος, ο μοναχός Ιωαννίκιος στη Μονή Διονυσίου, ο Ιερομόναχος Θεόδωρος και ο μοναχός Βασίλειος στη Μονή Γρηγορίου (όπως και ο Ιερομόναχος Συμεών από το Περού, που ήταν άλλοτε Γρηγοριάτης), ο Ιερομόναχος Γρηγόριος και ο μοναχός Νικόδημος στη Μονή Σίμωνος Πέτρας (όπως και ο μοναχός Μωυσής, που ήταν άλλοτε Σιμωνοπετρίτης), ο Καθηγούμενος Βασίλειος στη Μονή Ιβήρων, οι μοναχοί Δωρόθεός και Νικόλαος στη Μονή Βατοπεδίου κ.ά., εξαρτηματικοί, κελλιώτες κ.λπ. Μερικά ακόμη ονόματα: ο μοναχός Ιγνάτιος στα δοχειαρίτικα κελλιά, ο μοναχός Νικόδημος στο κελλί της Αγίας Τριάδος στις Καρυές, ο μοναχός Χαρίτων στο σιμωνοπετρίτικο κελλί του Ευαγγελισμού, οι μοναχοί Συνέσιος και Χριστόδουλος στο κελλί του Αλυπίου κ.ά. Όπως σωστά σημειώνεται στο περιοδικό των Καρύων «Πρωτάτον», που υπήρξε αξιόλογο βοήθημα στην παρουσίαση που επιχειρούμε των σύγχρονων αγιογραφικών οίκων στο Άγιον Όρος: «Σήμερα η λειτουργική αυτή τέχνη ακμάζει και εξασκείται από ουνοδίες και μεμονωμένους πατέρες. Οι Χριστιανοί θεωρούν ιδιαίτερη ευλογία να έχουν εικόνες αγιογραφημένες στο Άγιον Όρος και σ’ αυτό οφείλονται οι πολλές παραγγελίες όχι μόνο από την Ελλάδα, αλλά και από όλο τον κόσμο. Πάρα πολλοί ναοί στη μητροπολιτική Ελλάδα, στην Αμερική και στην Αυστραλία κοσμούνται με εικόνες που έγιναν από Αγιορείτες. Οι πατέρες έχουν τη δυνατότητα να κατασκευάζουν λαμπρά αντίγραφα από αρχαίες τοιχογραφίες και φορητές εικόνες, συνεχίζοντας έτσι την παράδοση, που τους κληροδότησαν οι παλαιότεροι». Δηλ. από έργα της μακεδονικής και κρητικής σχολής.