Ευρωπαϊσμός ή ελληνοκεντρισμός

Ο κύριος άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται ο ιδεολογικός προβληματισμός στον ελληνικό χώρο στις αρχές του 20ού αιώνα εξακολουθεί να είναι το ζήτημα της ολοκλήρωσης του εθνικού γίγνεσθαι, της πραγμάτωσης, δηλαδή, της Μεγάλης Ιδέας, που από τα τέλη του περασμένου αιώνα έχει αρχίσει να κατονομάζεται με ποικίλους όρους, όπως «ελληνισμός», «εθνική ιδέα», κ.λπ. Ακόμη και η αίσια έκβαση των πολέμων του 1912-13 δεν καταγράφεται στις συνειδήσεις ως οριστική εκπλήρωση των εθνικών αναζητήσεων. Στα θεμέλια της ιδεολογικής ζύμωσης υπάρχει μια γενική αποδοχή της ανάγκης να συνεχιστεί η επεξεργασία μιας πολιτικής αλλά κι ενός θεωρητικού λόγου προς την κατεύθυνση της περαιτέρω ενοποίησης - υπό κάποια μορφή - των ελληνικών πληθυσμών. Η αντίληψη αυτή ορίζει αμετάκλητα το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινείται το σύνολο των ιδεών της ελληνικής κοινωνίας, ακόμη και εκείνων που αποβλέπουν στην ανατροπή αυτού του πλαισίου.

ΠΟΛΥΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΙΔΕΑΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ: ΣΙΚΑΓΟ 1910. (ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ).

Τούτο δεν είναι περίεργο αν δεχθούμε πως το σύνολο των νοητικών επεξεργασιών, επίσημων και μη, που έχουν ως αντικείμενο την εθνική ολοκλήρωση, δεν είναι αυτοσκοπός. Οικοδομείται πάνω σε κοινωνικά δεδομένα και διαμορφώνεται σύμφωνα με τις ρήξεις και τις μεταβολές που σημειώνονται σε αυτά ακριβώς τα δεδομένα. Στο πλαίσιο αυτό θα αναπτυχθούν και τον 20ό αιώνα οι κύριες ιδεολογικές συντεταγμένες της ελληνικής κοινωνίας. Εκείνο που δεσπόζει την περίοδο αυτή είναι το διπολικό σχήμα ευρωπαϊσμός-ανατολισμός.

«ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΕΛΛΑΣ;»

Η διατήρηση και η επανατοποθέτηση ενός παλαιού ερωτήματος - ο επιφανής λόγιος Μάρκος Ρενιέρης (1815-1897) αναρωτιέται από το 1842 «Τι είναι η Ελλάς; Ανατολή ή Δύσις;» - μαρτυρούν ασφαλώς τις ανησυχίες που προκαλούν στην κοινωνία οι σοβαρές αλλαγές τις οποίες συνεπάγεται η δημιουργία νέων μορφών συλλογικής ζωής, όπως η συγκρότηση του εθνικού κράτους και οι νέες συμπεριφορές που αναγκαστικώς διαμορφώνονται. Όμως η ανάγκη να αντιμετωπισθεί η αλλαγή αυτή οδηγεί στην επεξεργασία ιδεών, που θα χρησιμεύσουν ως κώδικες για την προσαρμογή στη νέα κατάσταση. Είναι φυσικό, επομένως, να τεθεί ξανά το ζήτημα του κατά πόσον ένας πατροπαράδοτος τρόπος ζωής, που καθορίζεται από ανθεκτικές έως αμετάβλητες κοινωνικές και θρησκευτικές αξίες, κινδυνεύει από την εισβολή του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και εκείνο που πολλαπλασιάζει το ενδιαφέρον είναι ότι η αντιθετική δυάδα φιλοευρωπαϊσμός, ελληνοκεντρισμός συμβολίζει μια άλλη, μεγάλη σειρά ιδεολογικών και πολιτικών επιλογών, άσχετων, φαινομενικά τουλάχιστον, με αυτήν: Δηλαδή, το κάθε σκέλος του διλήμματος που υιοθετείται, συνοδεύεται αναγκαστικά από την παραδοχή ορισμένων αρχών και αξιών οι οποίες διακρίνονται αυστηρά μεταξύ τους και δεν έχουν καμία δυνατότητα μετακίνησης από το ένα σκέλος στο άλλο. Έτσι, η ελληνική σκέψη θα οδηγηθεί για μεγάλο διάστημα στη δημιουργία δύο άκαμπτων λόγων, με τους οποίους θα αναπαρίσταται η πραγματικότητα. Σύμφωνα με τον ένα, ο εκσυγχρονισμός, συνώνυμος του ευρωπαϊσμού, θα σημαίνει απειλή της εύθραυστης εθνικής ταυτότητας. Σύμφωνα με τον άλλο, ο ευρωπαϊσμός θα αποτελεί την κατ' εξοχήν οδό προς την ανάπτυξη και την ευημερία. «Επί του παρόντος», γράφει το 1913 ο Γεώργιος Παπανδρέου, «μας ενδιαφέρει μόνο η γνώσις του δρόμου, τον οποίον ηκολούθησαν ώς σήμερον τα ευρωπαϊκά κράτη, επειδή τον ίδιον δρόμον θα βαδίσωμεν και ημείς»

Ο Γ. ΣΚΛΗΡΟΣ, ΑΡΙΣΤΕΡΑ, ΜΕ ΤΟΝ ΑΛ. ΔΕΛΜΟΥΖΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΓΕΩΡΓΙΟ Ν. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ (ΜΕΤΕΠΕΙΤΑ ΔΙΑΣΗΜΟΣ ΚΑΡΚΙΝΟΛΟΓΟΣ ΓΙΑΤΡΟΣ) ΣΤΗΝ ΙΕΝΑ, ΤΟ 1907).

Και ο σοσιαλιστής Νίκος Γιαννιός (1885-1958) γράφει το 1914: «Και το πνεύμα αυτό του ευρωπαϊκού σοσιαλισμού, που ως τώρα είχαμε παραδεχθεί υποχρεωτικά με τον επιστημονισμό, θα κομίσει και σε μας τα τελευταία του αποτελέσματα». Αντίθετα, η δυσπιστία απέναντι στην Ευρώπη εκφράζεται με πολλούς τρόπους. Υπάρχει η σαρκαστική αντιμετώπιση εκ μέρους του Ίωνα Δραγούμη, ο οποίος γράφει την ίδια εποχή: «Οι τέλειοι κορσέδες γίνονται στο Παρίσι, τα τέλεια κράτη πάλι εκεί κατασκευάζονται» και παρακάτω, για ελληνικό εθνικό ιδανικό που πρέπει να έχουν οι Έλληνες, «μολονότι πάσκισε με τα όλα του το φραγκοντυμένο ταπεινό και πρόστυχο κράτος να τους δώσει άλλο ιδανικό, μπακάλικο - ένα Βέλγιο μπουρζουαζικό, μια ουδέτερη ευνούχα γελαδοτρόφα Ελβετία». Ο Αμίλκας Αλιβιζάτος (1887-1969) καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, παρατηρεί το 1913: «Ο νέος πολιτισμός, ο Ευρωπαϊκός, τον οποίον συνειδητώς ή ασυνειδήτως απεδέχθημεν ήδη [...] φέρει μεθ' εαυτού ιδέας, όχι μόνον αντιθρησκευτικάς, αλλά και αντεθνικάς και γενικώς αναρχικάς». Και ο Γρηγόριος Παπαμιχαήλ (1875-1955), καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και μετέπειτα πρύτανης (1937) και ακαδημαϊκός, γράφει επίσης το 1913: «Ημείς έχομεν [...] ίδιον πολιτισμόν, τον πολιτισμόν τον Ελληνοχριστιανικόν, εφάμιλλον του οποίου δεν παρήγαγεν η ανθρωπότης». Και καταλήγει: «Μεταβολή κατευθύνσεως προς στροφήν απότομον εις οιανδήποτε εκδήλωσιν του ευρωπαϊσμού [...] θα φέρη τον χαρακτήρα αιφνίδιου κλονισμού και αναστολής αυτού του εθνικού βίου».

ΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ - ΕΛΛΗΝΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΣ

Η αντίθεση αυτή θα ορίσει το κλειστό πεδίο, μέσα στο οποίο θα συγκρουστούν δύο συστήματα αντιλήψεων. Ο χώρος της ιδεολογικής αντιπαράθεσης, θα ακινητοποιηθεί σ' αυτό το σχήμα. Οσοι υποστηρίζουν τις φιλοευρωπαϊκές ιδέες γίνονται υπερασπιστές των δημοκρατικών αξιών, του κοινοβουλευτισμού, του αντιμιλιταρισμού, της πάλης των τάξεων, του διεθνισμού. Αντίθετα, όσοι διατυπώνουν ελληνοκεντρικές απόψεις εκφράζουν ταυτόχρονα αριστοκρατική αντίληψη της ζωής, ολιγαρχικές τάσεις, άρνηση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, σωβινισμό, φυλετισμό, αντισημιτισμό. «Όχι από κάτω παρά από πάνω θα αρχίσει ο ξαναγεννημός», γράφει ο Δραγούμης. Και αν το έθνος δεν κατορθώσει να ταυτίσει τα σύνορα του με τα σύνορα του κράτους, θα είναι άξιο της τύχης του, πάλι κατά τον Δραγούμη: «Ας ξεφτήσει, ας χαθεί σαν έθνος και τα άτομα του ας γίνουν ό,τι θέλουν, ας σκορπιστούν στον κόσμο σαν τους Εβραίους, [...] υποπόδιο των ποδιών σε έθνη άλλα πιο άξια. Κάποια στερνά άνθη θα τα βγάζει και τότε, [...] μερικούς Θεοτοκόπουλους ή Παπαδιαντόπουλους, που μόνο το όνομα τους θα είναι το τελευταίο σημάδι της καταγωγής τους. Οι άλλοι όλοι θα είναι έμποροι, μπακάληδες και ναυτικοί στα τέσσερα πέρατα της γης». Τα παραδείγματα μπορούν να πολλαπλασιαστούν, αλλά έτσι κι αλλιώς εκείνο για το οποίο μαρτυρούν είναι αφενός η ανάγκη εξεύρεσης νέων εννοιών και νέων νοητικών εργαλείων και αφετέρου η προσπάθεια συντήρησης παλαιών κωδίκων συμπεριφοράς, προκειμένου, όπως σημειώθηκε παραπάνω, και στις δύο περιπτώσεις, να αντιμετωπιστούν οι εκσυγχρονιστικές πιέσεις εκείνης της περιόδου. Έτσι, γίνεται φανερό πως αυτό που καθιστά το δίλημμα ευρωπαϊσμός-ελληνοκεντρισμός κομβικό σημείο του ιδεολογικού προβληματισμού εκείνη την περίοδο είναι η ανάγκη για ενίσχυση μιας θεωρίας του εθνικισμού. Η ανάγκη για θεωρητική επεξεργασία έχει ήδη εμφανιστεί όταν στο χώρο των ελληνικών ιδεών πρωτοπαρουσιάστηκε, ως θεωρία, ο μαρξισμός. Η συσπείρωση διανοουμένων που προκάλεσε το Κοινωνικόν μας ζήτημα του Γεωργίου Σκληρού (1907) υπήρξε, ως προς αυτό το σημείο, καθοριστικότερης σημασίας από άλλες περίπου σύγχρονες σοσιαλιστικού περιεχομένου συσσωματώσεις διαφορετικής έμπνευσης, όπως ήταν η δράση του Πλάτωνα Δρακούλη (1858-1942) ή η ίδρυση της Κοινωνιολογικής Εταιρείας (1907) με επικεφαλής τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Η ιδεολογική αντιπαραθετική δυάδα που αναδύθηκε με αφορμή το έργο του Σκληρού, ήταν: σοσιαλισμός-εθνικισμός, κοινωνικοί αγώνες-εθνικοί αγώνες.

ΑΠΟΛΥΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ

Και ασφαλώς, η αντιπαράθεση εκείνη συνέβαλε στη διαμόρφωση των δικέφαλων απόλυτων σχημάτων που καθόρισαν επί δεκαετίες την ελληνική ιδεολογική κίνηση. Ωστόσο, κατά την περίοδο που μας απασχολεί εδώ, νομίζω πως ακόμη και αυτό το σχήμα απορροφήθηκε από το συμβολισμό του φιλοευρωπαϊσμού και ελληνοκεντρισμού. Η άποψη μου είναι πως και στις δύο περιπτώσεις εκείνο που είχε αποφασιστική σημασία ήταν η ανάγκη ενός θεωρητικού διαγράμματος που θα πλαισίωνε την ιδέα του εθνικισμού. Τη μια φορά επειδή γίνεται αντιληπτή η απειλή του σοσιαλιστικού διεθνισμού σε έναν χώρο όπου οι συνειδήσεις των ανθρώπων δεν έχουν ξεπεράσει το εθνικό ζήτημα - και αυτό ισχύει οπωσδήποτε για την περίοδο 1897-1909. Την άλλη φορά επειδή το ελληνικό κράτος, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, πραγματώνει ώς ένα σημείο τη Μεγάλη Ιδέα, με αποτέλεσμα στο μεν ιδεολογικό επίπεδο να πρέπει να αναπροσαρμοσθεί προς κάποια κατεύθυνση η επίσημη ιδεολογία, στο δε κοινωνικοπολιτικό επίπεδο να κινητοποιηθούν οι δυνάμεις, οι οποίες δεν συμφωνούν με την πολιτική των «προσθηκών», όπως την αποκαλούσαν, και επιθυμούν άλλου είδους αντιμετώπιση των αλυτρωτικών ζητημάτων, όπως π.χ. την ανασύσταση μιας Ανατολικής αυτοκρατορίας. Νομίζω πως υπάρχει ένας ωραίος συμβολισμός των ιδεολογικών τάσεων εκείνης της περιόδου. Μέσα στο 1914 ιδρύονται τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και το Βυζαντινό Μουσείο. Είναι φανερή η ανάγκη να συσταθούν δύο θεσμοί που θα συγκεντρώσουν και θα διαφυλάξουν, τα μεν Γενικά Αρχεία, τα νομιμοποιητικά τεκμήρια της κρατικής υπόστασης του έθνους, το δε Βυζαντινό Μουσείο, τα αποδεικτικά στοιχεία της ιστορικής του συνέχειας. Η πορεία αυτή θα κρατήσει ως τις αρχές της δεκαετίας του 1920. Όπως είναι φυσικό, μετά το 1920, τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα, η παρέμβαση του αναπτυσσόμενου κομμουνιστικού κινήματος στο χώρο των ιδεών και οι σοβαρές πολιτειακές αλλαγές της δεκαετίας αυτής θα επενεργήσουν αποφασιστικά και στο πεδίο μέσα στο οποίο καλλιεργούνται οι αντιλήψεις που έχει κάθε φορά η ελληνική κοινωνία για τον εαυτό της.

Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου

Ελλάδα 20ος αιώνας 1900-1910

Η Καθημερινή
2017

from ανεμουριον https://ift.tt/2XO1qky
via IFTTT