Ο βυρωνισμός στην Ελλάδα

ΛΕΥΤΕΡΙΑ, ΓΙΑ ΛΙΓΟ ΠΑΨΕ/ ΝΑ ΧΤΥΠΑΣ ΜΕ ΤΟ ΣΠΑΘΙ·/ ΤΩΡΑ ΣΙΜΩΣΕ ΚΑΙ ΚΛΑΨΕ/ ΕΙΣ ΤΟΝ ΜΠΑΙΡΟΝ ΤΟ ΚΟΡΜΙ· Ο ΣΟΛΩΜΟΣ ΥΜΝΗΣΕ ΤΟΝ ΠΟΙΗΤΗ ΟΤΑΝ ΕΜΑΘΕ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ. ΜΑΛΙΣΤΑ, ΤΗΝ ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΛΟΡΔΟ ΜΠΑΪΡΟΝ ΤΗΝ ΕΠΕΞΕΡΓΑΖΕΤΑΙ ΣΤΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΔΥΟ ΦΟΡΕΣ. ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΕΠΙΣΗΣ ΣΤΟΝ ΣΟΛΩΜΟ ΠΡΩΙΜΕΣ ΒΥΡΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ. ΕΝΤΟΠΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ Ο ΛΑΜΠΡΟΣ ΤΟ 1841.

Ο Λόρδος Βύρων, ο μεγάλος λυρικός και σατυρικός ποιητής του 19ου αιώνα, που καθιερώθηκε ως το παγκόσμιο σύμβολο του ρομαντισμού και της πολιτικής ελευθερίας, υπήρξε για τους Έλληνες το σύμβολο του φιλελληνισμού και έγινε θρύλος και είδωλο λατρείας. Η ποιητική και κυρίως η ιστορική προσωπικότητα του Byron έχει δεθεί με τον τόπο μας, ώστε η Ελλάδα να θεωρείται η δεύτερη πατρίδα του και οι Έλληνες να τον αποκαλούν «Βύρων ο Έλληνας».

Ο υψηλότατος αυτός φόρος τιμής στον Byron οφείλεται σε γεγονότα που σχετίζονται με τη ζωή και τη φιλελληνική του δράση, την ακτινοβολία τής ποιητικής του δημιουργίας και ιδιαίτερα με τη στάση του απέναντι σε ορισμένα θέματα που συγκινούσαν τους Νεοέλληνες.

Ο βυρωνισμός εμφανίσθηκε στην Ελλάδα καθυστερημένα, λόγω των ιστορικών συνθηκών που επικρατούσαν στον τόπο, και χάραξε μια τροχιά από τη δεύτερη δεκαετία και έως το τέλος του 19ου αιώνα, με ποικίλες διακυμάνσεις. Τα πρώτα σημεία επαφής των Ελλήνων με τον Ποιητή τού αιώνα, όπως μαρτυρείται στον προεπαναστατικό περιοδικό Τύπο των ελληνικών παροικιών μετά το 1818, ήταν η φιλελληνική ποίηση του Byron, που έγραψε εμπνευσμένος από την Ελλάδα, την οποία γνώρισε κατά το πρώτο του ταξίδι στις χώρες της Μεσογείου και στη μαγεμένη Ανατολή (1809-1811). Οι μνείες όμως αυτές όσο ζούσε ο Byron, είναι περιορισμένες και αντίθετες μεταξύ τους.

Κατά την περίοδο τής επανάστασης, ο Byron έγινε γνωστός στον αγωνιζόμενο Ελληνισμό ως ιστορική προσωπικότητα και πολύ περιορισμένα ως ποιητής σε μικρό αριθμό λογιών, εξαιτίας του πολέμου. Την περίοδο αυτή, που συμπίπτει με το δεύτερο ταξίδι του Byron στην Ελλάδα (Αύγ. 1823 - 19 Απρ. 1824), ο ποιητής έγινε ο άνθρωπος της πράξης, που πρόσφερε στον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, όχι μόνο τα πλούτη του και τη δόξα του, αλλά και την ίδια του τη ζωή. Για την προσφορά του αυτή η ελληνική κυβέρνηση τον ονόμασε επίσημα «Πατέρα και Ευεργέτη», ενώ ο ελληνικός λαός τον αποκάλεσε «Πατέρα και αληθέστατο φίλο» και ο ίδιος πήρε θέση ανάμεσα στους ήρωες του 1821. Η ποίηση του Σολωμού, του Κάλβου, του Φιλίππου Ιωάννου, της Αγγελικής Πάλλη και άλλων ποιητών τής εποχής εκφράζουν ανάλογα αισθήματα.

Ο θάνατός του υπήρξε πλήγμα, όχι μόνο για τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, αλλά και για το παγκόσμιο κίνημα του ρομαντισμού. Ο Σπυρίδων Τρικούπης στον επικήδειο λόγο του για τον Byron επισημαίνει τη θέση του στην παγκόσμια λογοτεχνία: «αυτός του οποίου κλαίομεν τον θάνατο απαρηγόρητα, είναι άνθρωπος, ο οποίος (εις το είδος του) έδωκε το όνομά του εις τον αιώνα μας... εγκωμιάζει τον ποιητή του αιώνος μας όλη η σοφή Ευρώπη και θέλει τον εγκωμιάσουν όλοι οι αιώνες επειδή εγεννήθηκε δια όλην την Ευρώπην και δια όλους τους αιώνας». Ο ίδιος έκαμε την πρώτη μετάφραση στα ελληνικά του κύκνειου άσματος του Byron με τίτλο «Σήμερα έκλεισα τα 36 μου χρόνια», το 1825.

Ποικίλες μελέτες και έρευνες έχουν δείξει ότι το ρομαντικό κίνημα στην Ελλάδα, η έναρξη του οποίου τοποθετείται από τον Παλαμά το 1831, άρχισε με βυρωνικά σύμβολα. Τα ιδιαίτερα αυτά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του βυρωνισμού, ως παρακλάδι του ρομαντισμού, είναι η φυγή σε ένδοξους τόπους του παρελθόντος, η αθεΐα, η αιμομιξία, η θλίψη, η σάτιρα, ο σαρκασμός και ο ριζοσπαστικός φιλελευθερισμός και θα εμφανισθούν στις πρώτες ελληνικές ποιητικές δημιουργίες, όπως στον ΟΔΟΙΠΟΡΟ του Παν. Σούτσου, στον ΛΑΜΠΡΟ του Σολωμού, στον ΔΗΜΟ και την ΕΛΕΝΗ του Αλ. Ρίζου Ραγκαβή, στον ΠΕΡΙΠΛΑΝΩΜΕΝΟ του Αλ. Σούτσου.

Την ανάπτυξη του βυρωνισμού στον τόπο μας υποβοήθησαν, εκτός από την ανάγκη του εμπλουτισμού τής ελληνικής λογοτεχνίας με ξένα έργα ή την τίμηση των δυτικών προτύπων, και οι άσχημες εθνικοπολιτικές και κοινωνικοοικονομικές συνθήκες του νεοσύστατου μικρού κράτους. Οι Έλληνες μέσα στη ζοφερή ατμόσφαιρα που τους περιέβαλλε, ζούσαν έντονα την πτώση του ιδανικού τής επανάστασης και η «διαμαρτύρηση», βασικό στοιχείο του ρομαντισμού, που απαντά στα κείμενα τής εποχής, είναι αποτέλεσμα αυτής της δυσάρεστης πραγματικότητας. Ανάλογες σκέψεις και συναισθήματα εκφράζει με την ποίησή του ο Byron. Αγανακτεί στην έλλειψη ελευθερίας, καταδικάζει τη δουλειά και την εκμετάλλευση, σαρκάζει τις κοινωνικές συμβατικότητες και προτρέπει τους υπόδουλους να ξεσηκωθούν και να ζητήσουν την ανεξαρτησία τους. Εκφράζει επομένως τον δυσαρεστημένο Έλληνα του 1830 και λειτουργεί θαυμάσια στη σχέση πομπού-δέκτη στους Έλληνες ομότεχνους του.

Ο Έλληνας βυρωνικός ποιητής είναι οπωσδήποτε ρομαντικός ποιητής, αλλά εκφράζει βιαιότερα αισθήματα και έχει ενεργό συμμετοχή στις κοινωνικοπολιτικές διεργασίες του τόπου του. Μπορεί να βυθίζεται μέσα στη ρέμβη και στο πάθος, αλλά έχει και τη δύναμη να αντικρίζει τη ζωή κατάματα, να επαναστατεί και να πολεμά τις αδυναμίες και τα ελαττώματα της κοινωνίας. Γίνεται πολιτικός αρθρογράφος, ηθικός κατήγορος και άνθρωπος της δράσης, που εκφράζεται έμμετρα. Εκφράζει επομένως τη ριζοσπαστική μορφή του ρομαντισμού.

Η παρουσία του βυρωνισμού ως λογοτεχνικού και πολιτικού κινήματος την εποχή αυτή μαρτυρείται και τις ελληνικές μεταφράσεις των έργων του Byron, όπως είναι της ΝΥΜΦΗ ΤΗΣ ΑΒΥΔΟΥ από τον Λαμπρύλλο, στη Σμύρνη, το 1836 και της ΚΑΤΑΡΑΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ από τον Ν. Μανδρικάρη, στην Αθήνα, το 1837. Το πρώτο μαρτυρεί τις ρομαντικές τάσεις τής εποχής, ενώ το δεύτερο την παρουσία της πολιτικής ποίησης του Byron.

Από τα μέσα του 19ου αιώνα, η βυρωνική παρουσία στον τόπο μας είναι εντονότερη. Στις ποιητικές δημιουργίες που υποβάλλονται στους Ράλλειους και Βουτσιναίους ποιητικούς διαγωνισμούς, τους οποίους διεξήγαγε το Πανεπιστήμιο από το 1851 έως το 1877, περιλαμβάνονται ποιήματα με βυρωνικά στοιχεία. Από αυτά άλλα βραβεύονται ή επαινούνται, όπως είναι ο ΣΤΡΑΤΗΣ ΚΑΛΟΠΟΧΕΙΡΟΣ του Στ. Κουμανούδη, ο ΑΠΑΤΡΙΣ του Θ. Ορφανίδη, ο ΠΛΑΝΗΣ του Δ. Βερναρδάκη, κ.λπ., και άλλα επικρίνονται κυρίως για τα πάθη που καλλιεργούν. Την ίδια εποχή κυκλοφορούν και μεταφράσεις έργων του Byron μεταξύ των οποίων η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ (1855) από τον Ο. Πυλαρινό και ο ΔΕΣΜΩΤΗΣ της Χιλλώνος (1857) από τον Άγγελο Βλάχο. Η θεματογραφία των έργων αυτών, που εκφράζουν το πνεύμα της πολιτικής ελευθερίας, προδίδει τις προθέσεις των μεταφραστών να τονώσουν το πεσμένο ηθικό των συμπατριωτών τους, εξαιτίας των δεινών του τόπου από τον Κριμαϊκό πόλεμο. Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται η μετάφραση του ΓΚΙΑΟΥΡ από την Αικ. Δοσίου, το 1857.

Αντιδράσεις

Παράλληλα προς την ευεργετική παρουσία του βυρωνισμού, αρχίζει να εκδηλώνεται από τα μέσα της έκτης δεκαετίας η αρνητική κριτική κατά του «ιερού συμβόλου», του Λόρδου Byron. Και τούτο εξαιτίας της κατάχρησης των παθών στις λογοτεχνικές δημιουργίες, για την οποία θεωρούσαν υπεύθυνο τον Άγγλο ποιητή. Τότε, την υπεράσπιση του Byron ανέλαβε ο καθηγητής Θ. Ορφανίδης, που υποστήριξε τον κανόνα της βυρώνειας σχολής «Ακούς την καρδιάν σου και γράφε την ποίησιν» και συνέστησε στους αναγνώστες του «Ακούετε την καρδίαν σας και κρίνατε την ποίησιν».

Κατά τη δεκαετία του 1860, ο βυρωνισμός έφθασε στο απόγειο της ακμής του, αλλά δέχθηκε και τη μεγαλύτερη επίθεση. Τότε επιχειρήθηκε η ανάσχεση του νοσηρού ρομαντισμού-βυρωνισμού στο όνομα του κλασικισμού και της«raison d’état». H ακαδημαϊκή κριτική χτύπησε τον βυρωνισμό στον ποιητικό διαγωνισμό του 1863 σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε η εισήγηση του καθηγητή Βερναρδάκη να κάνει λόγο για «οσσιανοβυρωνολαμαρτινική σπληνολογία» και να θεωρείται αντιρομαντικό και α

τιβυρωνικό μανιφέστο. Η αρνητική κριτική συνεχίσθηκε από εξωακαδημαϊκούς κύκλους. Την ίδια αυτή δεκαετία, η βυρωνική ποίηση έγινε γνωστή στο ευρύτερο κοινό από αρκετές μεταφράσεις έργων του Byron, στις οποίες περιλαμβάνονται ο Μάνφρεντ από τον Ερρίκο Γκριν, ο Σαρδανάπαλος (1866) από τον Χρ. Παρμενίδη, Τα νησιά της Ελλάδος (1870) από τον Αργύρη Εφταλιώτη, η τρίτομη συλλογή Ποιήματα του Βύρωνος (1867, 1868, 1871) από τον Γ. Πολίτη κ.λπ. Ακόμη ο βυρωνισμός εμφανίσθηκε πλουσιότερος στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του γνωρίσματα, εμπλουτισμένος με τις ιδέες του αναρχισμού και του μηδενισμού, καθώς και με την έξαρση της αθεΐας και εκφράσθηκε με μεγαλύτερη ένταση και πάθος.

Τα αίτια της μεγάλης εξάπλωσης του βυρωνικού έργου και των επιδράσεων που άσκησε στην περίοδο αυτή οφείλονται σε ποικίλους παράγοντες, φιλολογικούς, εθνικοπολιτικούς και κοινωνικοοικονομικούς, όπως είναι η διαμάχη του κλασικού με το ρομαντικό, το πολιτειακό με την έξωση του Οθωνα, το αλυτρωτικό θέμα, η πολεμική κατά του βυζαντινισμού από τους αρχαιολάτρες, η κακή κατάσταση της ελληνικής κοινωνίας και η αδυναμία του μετασχηματισμού της, που αποτελούσε συνεχή πρόκληση στα κοινωνικά αισθήματα των ποιητών της όπως μαρτυρεί η ποίησή τους και η μέχρι θανάτου διαμαρτυρία τους. Από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της περιόδου αυτής αναφέρουμε τον Δ. Παπαρηγόπουλο, τον Σπ. Βασιλειάδη και τον Αχιλλέα Παράσχο.

Το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, ο βυρωνισμός ως λογοτεχνικό κίνημα ακολούθησε την πτώση του ρομαντισμού αλλά σε περιορισμένη κλίμακα, που εντοπίζεται στην αδυναμία του Byron να ασκήσει πλέον επιδράσεις στους ομοτέχνους του, ενώ διατηρήθηκε αδιάπτωτος ο ρυθμός των μεταφράσεων και των μελετών για τον Άγγλο ποιητή και το έργο του. Στα ποικίλα πνευματικά φαινόμενα της δεκαετίας του 1870, που μαρτυρούν την πτώση του ρομαντισμού - βυρωνισμού ως λογοτεχνικού κινήματος, εντάσσονται η απώλεια των σπουδαιότερων εκπροσώπων του κινήματος (Ιω. Καρασούτσα, Δημ. Παπαρηγόπουλου, Σπ. Βασιλειάδη), η διαφοροποίηση ορισμένων από τους έως τότε ρομαντικούς ποιητές, η αρνητική ακαδημαϊκή και εξωακαδημαϊκή κριτική, η αναγνώριση της δημοτικής γλώσσας και η στροφή προς τη λαογραφία και τη φύση.

Μεταφράσεις

Αντίθετα, σημαντικός είναι ο αριθμός των ελληνικών μεταφράσεων των βυρωνικών έργων, που ο ρυθμός της κυκλοφορίας τους διατηρήθηκε αδιάπτωτος έως το τέλος του αιώνα. Από τις μεταφράσεις αυτές, που δεν κρίνονται αξιόλογες, εκτός μιας ή δύο περιπτώσεων, αλλά συμβάλλουν στην εκτίμηση του βυρωνισμού τη συγκεκριμένη εποχή, αναφέρονται: Η ΚΟΡΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ (1873) από τον ελληνιστή Βυνδάμιο και αργότερα (1889) από τον Αλ. Ρ. Ραγκαβή και τον Α. Κουλουριώτη και (1896) από τον Στ. Στεφάνου, το τελευταίο ποίημα του Byron ΣΗΜΕΡΑ ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΑ ΤΑ 36 ΜΟΥ ΧΡΟΝΙΑ από τον Ελισαβέτιο Μαρτινέγκο, το ΣΚΟΤΟΣ (1874) από τον Κ. Δόσιο, ο ΣΑΡΔΑΝΑΠΑΛΟΣ (1878) από τον Βοθρώντο, ΟΙ ΔΥΟ ΦΟΣΚΑΡΟΙ (1879) και ο ΜΑΝΦΡΕΝΤ (1885) από τον Καμαράδο, η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ από τον Περβάνογλου (1884) και τον Ιασονίδη (1888) κ.λπ., κ.λπ.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιόδου αυτής είναι η αναδημοσίευση των μεταφράσεων της φιλελληνικής ποίησης του Byron. Πρόκειται για την ποίηση μέσα στην οποία αντικατοπτρίζεται η λατρεία του για την ελληνική φύση, καθως και ο θαυμασμός του για το ένδοξο παρελθόν των Ελλήνων. Τα αντιπροσωπευτικότερα έργα αυτής της ποίησης είναι: Το ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ του Τσάιλντ Χάρολντ, Η ΚΑΤΑΡΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ, 0 ΓΚΙΑΟΥΡ, 0 ΚΟΥΡΣΑΡΟΣ, Η ΠΟΛΙΟΡΚΙΑ ΤΗΣ ΚΟΡΙΝΘΟΥ, Η ΚΟΡΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΩΝ, ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΑΣΜΑ.

Την ίδια αυτή περίοδο, λόγω της άσχημης κατάστασης στον τόπο, οι διανοούμενοι πρόβαλαν για την ενίσχυση του πατριωτικού φρονήματος του λαού «την διατήρησιν και μετάδοσιν των εθνικών αναμνήσεων». Η πραγματοποίηση αυτής της ιδέας επιδιώχθηκε, εκτός των άλλων, και με την ανάμνηση του κοντινού ένδοξου παρελθόντος της Επανάστασης και την καλλιέργεια της ηρωολατρείας, στο πλαίσιο της οποίας εντάσσεται και η προσωπικότητα του Byron (για την ερμηνεία του φαινομένου βλ. εδώ «Οι Ανδριάντες του Βύρωνος»).

Πολιτικός μεσσιανισμός

Στα κείμενα της εποχής προβάλλεται ο Byron ως «Πολιτικός Μεσσίας». Ο πολιτικός αυτός μεσσιανισμός θύμιζε τη σχέση του Ποιητή με την Επανάσταση. Επανήλθε δηλαδή ο μύθος του Byron ως «ιερού τέρατος», που δίδασκε με το παράδειγμα της εθελοθυσίας, τη φιλελληνική και επαναστατική ποίησή του και τον φιλελευθερισμό του.

Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΕ ΟΤΙ «ΑΥΤΗ ΕΠΙ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΣΑΡΑΝΤΑ ΚΑΙ ΠΛΕΟΝ ΧΡΟΝΩΝ, ΕΙΧΕ ΒΟΥΤΙΧΘΕΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΒΥΡΩΝΙΣΜΟΝ». ΤΟ ΒΥΡΩΝΙΚΟ ΕΡΓΟ ΒΡΗΚΕ ΑΠΗΧΗΣΗ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΦΟΡΗΣΕ ΣΤΟΝ 19Ο ΑΙ, ΟΤΑΝ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΚΥΡΙΑΡΧΕΙ ΑΚΟΜΗ Η ΚΑΘΑΡΕΥΟΥΣΑ (ΦΩΤ.: Κ. ΜΕΓΑΛΟΚΟΝΟΜΟΣ).

Αν σε αυτά τα στοιχεία προσθέσουμε την ανέγερση των ανδριάντων του Byron στο Μεσολόγγι και την Αθήνα, το 1881 και το 1896 αντίστοιχα, την ίδρυση του Φιλολογικού Συλλόγου «Βύρων» το 1869, που ανέπτυξε έντονη πνευματική και εθνική δραστηριότητα και εξέδωσε το ομώνυμο περιοδικό (1874-1880), με πλήθος πραγματειών για τον Ποιητή, και τις ποικίλες εκδηλώσεις για τον εορτασμό της εκατονταςτηρίδας από τη γέννησή του (1888), είναι φανερό ότι ο Byron προβάλλεται διαφορετικά στο νεοελληνικό χώρο κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα. Ο Byron τιμάται όπως και πριν ως ποιητική και πολιτική προσωπικότητα, αλλά τώρα κυριαρχεί η πολιτική του παρουσία, ενώ η ποίησή του αποτελεί το μέσο για την προβολή των φιλελεύθερων ιδεών του. Προβάλλεται δηλαδή πρώτα ως αγωνιστής, ως άνθρωπος της πράξης και μετά ως ποιητής, όπως πριν από μία πεντηκονταετία περίπου. Η ιστορική ανάμνηση του Byron λειτουργούσε την εποχή αυτή ως «όχημα πατριωτισμού», προσφερόταν ως αντίδοτο του πανσλαβισμού και της θεωρίας του Fallmerayer, που είχε αναβιώσει, και βοηθούσε τους πολιτικούς οραματισμούς του νεοελληνικού μεγαλοϊδεατισμού.

Οι σχετικές έως σήμερα μελέτες και έρευνες για την παρουσία του Byron στην Ελλάδα έδειξαν ότι ο Αγγλος ποιητής δεν έγινε γνωστός στους Νεοέλληνες σε όλες τις διαστάσεις της ποιητικής του φυσιογνωμίας. Ωστόσο, η εθελοθυσία του στον ελληνικό αγώνα και η εν συνεχεία αναγνώρισή του ως «ιερού συμβόλου», είχαν ως αποτέλεσμα να κυριαρχήσει στον ελληνικό ρομαντισμό, σε βαθμό μάλιστα που ο Κωστής Παλαμάς αναφερόμενος στη νέα ελληνική ποίηση υποστήριξε ότι «αυτή επί διάστημα σαράντα και πλέον χρόνων, είχε βουτιχθεί εις τον βυρωνισμόν. Καθαρισταί και χυδαϊσταί, αληθινοί ποιηταί και μέτριοι στιχοπλόκοι, ποιος ολίγο ποιος πολύ, φέρουν αποτυπωμένην αξίως ή οικτρώς τη σφραγίδα της βυρωνικής ποιήσεως».

Ετσι, ύστερα από μια πεντηκονταετία παράλληλης συνύπαρξης του λογοτεχνικού και του πολιτικού βυρωνισμού ο δεύτερος υπερίσχυσε του πρώτου υπό την πίεση των νέων εθνικών αναγκών. Οι επιβιώσεις που παρατηρούνται μετά τα τέλη του 19ου αιώνα, ανήκουν στη σφαίρα του πολιτικού βυρωνισμού και εγγράφονται στη νέα πραγματικότητα της αναπτυσσόμενης νεοελληνικής κοινωνίας και των συντηρούμενων οραματισμών του νεοελληνικού κράτους.
Λόρδος Βύρων 7 Ημέρες Η Καθημερινή Αθήνα 2000

from ανεμουριον https://ift.tt/2wn5pee
via IFTTT