Οι ανδριάντες του Βύρωνα

της Ευγενίας Κεφαλληναίου

Ο ΑΝΔΡΙΑΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΛΟΡΔΟΥ ΒΥΡΩΝΑ ΣΤΟΝ ΚΗΠΟ ΗΡΩΩΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΟΥ, ΕΡΓΟ ΤΟΝ ΣΥΡΟΥ ΓΛΥΠΤΗ Γ. ΒΙΤΑΛΗ. «ΕΝ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙΩ, ΣΗΜΕΡΟΝ ΠΕΡΙ ΤΗΝ 10 ΠΡΩΙΝΗΝ ΩΡΑ, ΤΕΛΟΥΝΤΑΙ ΔΗΜΟΤΕΛΩΣ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ ΤΟΥ ΜΝΗΜΕΙΟΥ, ΟΠΕΡ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗ ΑΝΗΓΕΙΡΕΝ ΑΥΤΟΘΙ ΕΙΣ ΤΟΝ ΛΟΡΔΟΝ ΒΥΡΩΝΑ ΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΟΥ ΦΕΡΩΝΥΜΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ» ΓΡΑΦΕΙ ΣΤΟΝ ΠΡΟΛΟΓΟ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΕΣΤΙΑ (27 ΣΕΠΤ. 1881) ΠΟΥ ΟΙ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΟΝ, ΜΕ ΑΦΟΡΜΗ ΤΑ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΗΡΙΑ, ΕΙΝΑΙ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΕΣ ΣΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ.

Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα η κατάσταση στο μικρό ελληνικό βασίλειο δεν ήταν καλή. Ιδιαίτερα επικίνδυνη ήταν η πτώση του πατριωτικού ιδανικού, η απομάκρυνση του ελληνικού λαού από τις ρίζες του και η μεταλλαγή τής ελληνικής κοινωνίας σε υλιστικής. Ακόμη, ήταν απειλητικοί οι αναπτυσσόμενοι εθνικισμοί των βαλκανικών λαών, η αναβίωση της πανσλαβικής ιδέας, που είχε υιοθετήσει η Ρωσία, εκτός από το μόνιμο τουρκικό πρόβλημα με τον αλύτρωτο Ελληνισμό.

Στα κείμενα τής εποχής παρακολουθούμε την αγωνία των διανοουμένων για την άσχημη αυτή κατάσταση και την έντονη διαμαρτυρία τους για την ηθική κατάπτωση και την κοινωνική χαλάρωση του ελληνικού λαού, που βεβαίως δεν βοηθούσαν στην ανάληψη νέων εθνικών αγώνων.

Αναζητήθηκαν τότε τρόποι για να αντιμετωπισθεί η κατάσταση αυτή και να ενισχυθεί η ελληνικότητα. Επιτακτικά τονίσθηκαν η ανάγκη τής διέγερσης της αγάπης προς την πατρίδα και η τόνωση του πατριωτικού φρονήματος για την επίτευξη τής ενότητας του Ελληνισμού, ως προϋποθέσεων για τις όποιες εθνικές επιδιώξεις. Σε αυτή την κίνηση οι διανοούμενοι μετείχαν ενεργώς για την αναπροσαρμογή της εθνικής ταυτότητας με βάση πολιτισμικά στοιχεία. Έτσι, πρόβαλαν από τη μία την περισυλλογή των ελληνικών παραδόσεων, που μαρτυρούσαν την παρουσία της ελληνικής αρχαιότητας στη γλώσσα του σύγχρονου ελληνικού λαού, και από την άλλη την καλλιέργεια της ηρωολατρίας του κοντινού ένδοξου παρελθόντος, δηλαδή των αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.

Στη δεύτερη περίπτωση της ηρωολατρίας, αισθητή πράξη ήταν η ανέγερση τιμητικών μνημείων στους αγωνιστές του 1821. Στα κείμενα τής εποχής υποστηρίζεται ότι η νόσος της αποθέωσης των ηρώων είναι συνήθης σε χρόνους ηθικής κατάπτωσης και απελπισίας, προκειμένου η εικόνα τους να προκαλέσει αναμνήσεις του ένδοξου παρελθόντος και να μεταδώσει μηνύματα. Το πολυάνδριον της Νέας Ελλάδας θα ήταν ένα μέσο για ηθική ανάταση και πατριωτική έξαρση, που θα βοηθούσε στη διέξοδο της πατρίδας από τη δύσκολη κατάσταση. Εδώ ακριβώς ανιχνεύεται η ιδεολογική λειτουργία των μνημείων αυτών, τα οποία αποτελούσαν είδος «πατριωτικής μηχανής», όπως αναφέρεται επίσης στα κείμενα τής εποχής.

Του Μεσολογγίου

Μεγάλος είναι ο αριθμός των τιμητικών μνημείων που ανεγέρθηκαν σ’ όλη τη χώρα τη συγκεκριμένη περίοδο. Σ’ αυτά εντάσσονται οι ανδριάντες του Byron που φιλοτεχνήθηκαν την ίδια εποχή, και ειδικότερα ο ανδριάντας στον Κήπο των Ηρώων του Μεσολογγίου, και ο ανδριάντας στην Αθήνα, στο Ζάππειο.

Ο ανδριάντας του Byron στον Κήπο των Ηρώων του Μεσολογγίου οφείλεται σε ενέργειες των μελών του Φιλολογικού Συλλόγου «Βύρων». Στις 30 Σεπτεμβρίου 1871 τα μέλη του συλλόγου ψήφισαν την ανέγερση μαρμάρινου ανδριάντα στον Byron με χρήματα που θα συγκέντρωναν από συνεισφορές. Πρόεδρος της επιτροπής για τη συλλογή των συνδρομών ορίσθηκε με βασιλικό διάταγμα στις 20 Μαρτίου 1872 η θρυλική μορφή της Επανάστασης, ο ναύαρχος Κανάρης.

Μετά τη συγκέντρωση χρημάτων (50.000 δρχ.) ανατέθηκε στον γλύπτη Γ. Βιτάλη η ανέγερση του ανδριάντα, τα αποκαλυπτήρια του οποίου έγιναν στις 25 Οκτωβρίου 1881.

Ο καλλιτέχνης εμπνεύσθηκε τον ανδριάντα από την προτομή του Byron που είχε φιλοτεχνήσει ο Thordwateen. Απεικόνισε τον ποιητή του Τσάιλντ Χάρολντ και του Ντον Ζουάν αντί τον πρόμαχο του Μεσολογγίου και τον αρχηγό των Σουλιωτών, όπως έχει πολύ ωραία αποδώσει ο Thomas Phillips (το έργο του οποίου βρίσκεται στην αγγλική πρεσβεία) ή τον ποιητή και στρατιώτη, όπως επίσης έχει αποδώσει πολύ ωραία ο ζωγράφος A. Friedel (το έργο του οποίου βρίσκεται στο Μουσείο Μπενάκη). Οπωσδήποτε όμως επέτυχε στη δημιουργία ενός καλλιτεχνήματος, που διαιωνίζει τη μνήμη του Byron για τις ευεργεσίες του προς τους Έλληνες.

Το ίδιο πνεύμα μεταδίδει και το επίγραμμα που έχει χαραχθεί στη βάση του ανδριάντα. Το επίγραμμα αυτό που συνέθεσε ο καθηγητής Δημήτριος Σεμιτέλος και επελέγη σε πανελλήνιο διαγωνισμό μεταξύ 21 άλλων επιγραμμάτων έχει ως εξής:

Τα αίτια της συμβολικής προβολής του Byron και του έργου του εκείνη την εποχή εκτίθενται επίσης στον πανηγυρικό λόγο του καθηγητή Νεοκλή Καζάζη. Το ίδιο πνεύμα εκφράζεται και στο μεγάλο ποίημα από 242 στίχους του Αχιλλέα Παράσχου, που ο ίδιος απήγγειλε κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα, όπως ήταν συνήθεια να γίνεται στα αποκαλυπτήρια όλων των τιμητικών μνημείων. Δηλαδή, το νέο καλλιτέχνημα συνόδευσε μια ποιητική σύνθεση γι’ αυτό. Αλλά και δεύτερο ποίημα με τον πολύ γνωστό τίτλο «Φοίνιξ εν Μεσολογγίω» συνέθεσε για το άγαλμα αμέσως μετά τα αποκαλυπτήρια ο Παράσχος. Έως πρόσφατα μάλιστα θεωρούνταν ότι αυτό το ποίημα απαγγέλθηκε κατά τα αποκαλυπτήρια, διότι το προηγούμενο ήταν χαμένο στον Τύπο της εποχής και το επισημάναμε τελευταία, ακολουθώντας τις μαρτυρίες του Παλαμά.

Στο Ζάππειο

Ο δεύτερος ανδριάντας του Byron στήθηκε στο Ζάππειο, ύστερα από πολλές περιπέτειες, το 1896. Την ανέγερση του ανδριάντα χρηματοδότησε ο Δ. Στεφάνοβικ Σκυλίτσης, για να στολίσει την πόλη της Αθήνας.

Το 1888, κατά την επιθυμία του αγωνοθέτη Στεφόνοβικ Σκυλίτση, η Κεντρική Επιτροπή της έκθεσης της Δ' Ολυμπιάδος προκήρυξε διαγωνισμό σύνθεσης μνημείου για τον Λόρδο Βύρωνα. Τα επτά έργα των έξι καλλιτεχνών από τους πιο γνωστούς στην Αθήνα, που μετείχαν στο διαγωνισμό, απορρίφθηκαν. Ύστερα από το ατυχές αυτό γεγονός το έργο παραγγέλθηκε στον Γάλλο γλύπτη Chapy. Ο Chapy όμως πέθανε πριν προλάβει να εκτελέσει την παραγγελία του έργου. Είχε ετοιμάσει μόνο το πρόπλασμα, χωρίς να προλάβει να τελειοποιήσει τη μακέτα. Το έργο ολοκλήρωσαν οι μαθητες του Chapy υπό την επιστασία του γλύπτη Falguière.

CHAPU-FALGUIERE: ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΕΛΛΑΔΑΣ ΠΟΥ ΣΤΕΦΑΝΩΝΕΙ ΤΟΝ ΒΥΡΩΝΑ, ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΖΑΠΠΕΙΟΥ, 1896. ΤΟ ΕΡΓΟ ΔΕΝ ΙΚΑΝΟΠΟΙΗΣΕ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΑΙ ΠΡΟΚΑΛΕΣΕ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ. Η ΕΦ. «ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ» (1.6.1896) ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΟΥ ΓΝΩΣΤΟΥ ΤΟΤΕ ΓΛΥΠΤΗ Δ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ ΟΤΙ «ΝΤΡΕΠΕΤΑΙ ΩΣ ΕΛΛΗΝ» ΔΙΟΤΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΟΥΤΕ «ΣΥΜΒΟΛΟΝ» ΟΥΤΕ «ΕΘΝΙΚΟΤΗΤΑ» ΚΑΙ ΔΙΟΤΙ Ο ΞΕΝΟΣ ΓΛΥΠΤΗΣ ΠΑΡΕΣΤΗΣΕ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ «ΩΣ ΚΟΙΝΗΝ ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΚΡΕΜΑΣΜΕΝΟΥΣ ΤΟΥΣ ΜΑΣΤΟΥΣ».

Το μαρμάρινο γλυπτό σύμπλεγμα παρουσιάζει την Ελλάδα ή τη Δόξα να στεφανώνει τον Byron και πίσω από τις δύο αυτές μορφές παριστά γονυπετή τον σκλάβο Έλληνα, που έτυχε των ευεργεσιών του ποιητή.

Από καλλιτεχνικής πλευράς το έργο παρουσιάζει πολλες αδυναμίςς, που προφανώς οφείλονται στο θάνατο του Chapy. Γι' αυτό επικρίθηκε δριμύτατα η ακαλαίσθητη εργασία του συμπλέγματος και ιδιαίτερα οι μεγάλες διαστάσεις της Ελλάδας σε σύγκριση με τις μικρές διαστόσεις του Byron.

Ανεξάρτητα πάντως από την καλλιτεχνική αξία του έργου, τα αποκαλυπτήριό του έγιναν με μεγάλη επισημότητα στις 19 Φεβρουαρίου 1896 με τη συμμετοχή της βασιλικής οικογένειας, της ελληνικής κυβέρνησης και πλήθους κόσμου. Ο υπουργός Εσωτερικών Κυριακούλης Μαυρομιχάλης στο λόγο του που εκφώνησε εκ μέρους της κυβέρνησης τόνισε τους λόγους της ανέγερσης του μνημείου: «ίνα οι απόγονοι την αρετήν ζηλούντες των προγόνων συμπληρώσωσιν το ημιτελές έργον της εθνικής αποκαταστάσεως». Τους ίδιους λόγους επικαλέσθηκε στο λόγο του και ο εκπρόσωπος της οικογένειας Σκυλίτση Πέτρο Νομικός. Στην τελετή των αποκαλυπτηρίων είχε προσκληθεί από τον δωρητή να γράψει και να απαγγείλει ποίημα ο Κωνσταντινουπολίτης ποιητής Χριστόφορος Σαμαρτζίδης. Το ποίημα αυτό, στο οποίο προβάλλεται ο «Βύρων της Ελλάδος», είτε ως «νέος Προμηθεύς» που διέδωσε τη φλόγα του φιλελληνισμού είτε ως αγωνιστής και μάρτυρας για χάρη της ελληνικής ανεξαρτησίας, δεν απαγγέλθηκε κατά τα αποκαλυπτήρια, με επίσημα δικαιολογία την ευαίσθητη υγεία του βασιλιά που δεν του επέτρεπε να μείνει για πολύ σε υπαίθριο χώρο. Μαρτυρίες ωστόσο στον περιοδικό Τύπο μας πληροφορούν ότι υπήρχε ο φόβος μήπως αυτό προκαλούσε διατάραξη των σχέσεων Ελλάδας - Τουρκίας.

Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου αυτού άγγιξαν την εθνική ευαισθησία πολλών ποιητών, οι οποίοι έγραψαν για το μνημείο ποιήματα, όπως είναι των Γ. Βλαχογιάννη, Αρ. Προβελέγγιου, Γ. Σουρή, Ν. Κοντοπούλου, I. Ψαρό, του Κύπριου I. Καραγεωργιόδη και άλλων. Σε όλα τα ποιήματα για τον ανδριάντα είναι αισθητή η σύνδεση της τέχνης με την ποίηση, όπου η δεύτερη έρχεται να συμπληρώσει την πρώτη και να μεταδώσει εύγλωττα το υψηλό νόημα της ανέγερσης του μνημείου. Όπως και η τέχνη είναι και η ποίηση εδώ στρατευμένη.

Οι ανδριάντες του Byron και η ποίηση γι' αυτούς αποτελούν, μαζί με άλλες εκδηλώσεις του Φιλολογικού Συλλόγου «Βύρων» τη συγκεκριμένη εποχή, εκδηλώσεις του πολιτικού βυρωνισμού, που λειτούργησε τότε ως συνιστώσα της εθνικιστικής ιδεολογίας, η οποία στηρίχθηκε σε πολιτισμικό στοιχεία, για τη διατήρηση και την ενίσχυση της ελληνικότητας.
Λόρδος Βύρων 7 Ημέρες Η Καθημερινή Αθήνα 2000

from ανεμουριον https://ift.tt/32FdZ4k
via IFTTT