Ο Νικήτας Νηφάκης

του Ε. Χ. ΠΑΣΧΑΛΗ

ΥΠΑΡΧΟΥΝ σημαντικοί Έλληνες δημιουργοί που πέρασαν σχεδόν απαρατήρητοι από την ελληνική γραμματολογία και το έργο τους εξακολουθεί να παραμένει άγνωστο ή το κάλυψε για πάντα η λήθη. Ένας από αυτούς είναι και ο Μανιάτης στιχουργός Νικήτας Νηφάκης, γνωστός και ως Νηφάκος ή Νήφος. Ποιοί είναι οι σημαντικότεροι σταθμοί στη ζωή του; Υπήρξε μόνο στιχουργός ή ένας «διαφωτιστής»; Ήταν μόνο δάσκαλος ή ένας αμείλικτος κριτής των ηθών και εθίμων της ιδιότυπης μανιάτικης ζωής; Ποιες ήταν οι καταθέσεις του στην πνευματική τράπεζα; Ο Νικήτας Νηφάκης γεννήθηκε το 1748 (;) στη Μηλιά της Μάνης. Σε νεαρή ηλικία τον απήγαγαν Τουρκαλβανοί (μάλλον λίγο μετά το Ορλοφικά, το 1770) και οδηγήθηκε διαδοχικά στον Μυστρά, στην Τρίπολη, στα Καλάβρυτα, στο Αργός, στη Θήβα, στη Λάρισα και στη Θεσσαλονίκη. Ύστερα από πολλές περιπέτειες βρέθηκε στο Βουκουρέστι, όπου πρέπει να έμεινε περί τα δεκαπέντε χρόνια και να έλαβε μόρφωση, αφού στους στίχους του παρουσιάζεται ως γνώστης κλασικής, μεσαιωνικής και νεότερης ιστορίας. Το 1778 ξαναγυρίζει στη γενέτειρα του, μορφωμένος πλέον και φωτισμένος πατριώτης, και θλίβεται για την κατάσταση που επικρατεί στον τόπο του: αντεκδικήσεις, πειρατεία, απαιδευσιά. Έτσι αποφασίζει να κάνει τον «δάσκαλο» στα χωριά της Μέσα Μάνης. Αρχίζει να περιοδεύει και μπορεί να κριθεί περισσότερο ως «διαφωτιστής» παρά ως ένας απλός δάσκαλος. Θερμός οπαδός του μεγάλου ηγεμόνα της Μάνης, Τζανέτ Μπέη Γρηγοράκη, ήρθε τελικά σε αντίθεση τόσο με τον διάδοχο του τελευταίου, Παναγιώτη Κουμανταράκη, όσο και με τους περισσότερους κατοίκους της Μάνης. Έτσι, έπειτα από οκτώ χρόνια περιηγήσεων και διδασκαλίας στα χωριά της Μέσα Μάνης, αναγκάστηκε το 1798 να καταφύγει στη γειτονική Καλαμάτα, όπου έμεινε περισσότερο από μια δεκαετία, συνεχίζοντας να διδάσκει γραφή και ανάγνωση. Επέστρεψε στη Μηλιά και πέθανε, ίσως, το 1818.

ΠΡΟΣΦΟΡΑ

Ο Νηφάκης έγραψε ιστορικά-πολιτικά στιχουργήματα (λίγα είναι τα αλληγορικά) σε δεκαπεντασύλλαβο ή οκτασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο. Η γλώσσα που έγραφε ο Νηφάκης είναι σαφώς επηρεασμένη από τη «λόγια παράδοση» και είναι μικτή δημώδης με ιδιωματισμούς, φραστικούς και γλωσσικούς τύπους της μανιάτικης διαλέκτου. «Η σημαντική προσφορά του Νηφάκη», όπως γράφει ο Λ. Χρηστάκης, «είναι ολόκληρο το έργο του, που αποτελείται από κείμενα στιχουργημένα κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι ευκολονόητα στο λαό, ιστορικού, λαογραφικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου. Άγνωστα και λανθάνοντα στοιχεία για την ιστορία και τα έθιμα της Μάνης τα πληροφορούμεθα χωρίς κόπο μέσα από τα στιχουργήματα του -πάντα "διά στίχων πολιτικών". Έθιμα, συνήθειες ζωής, παροιμίες, λογοπαίγνια, ειδήσεις και αγροτικές ή οικιακές συνήθειες της Μάνης, καθώς και αξιόλογες φιλοσοφικές παρατηρήσεις σχετικά με τη ζωή και τις συνήθειες των Μανιατών». Βασικά στιχουργικά έργα του Νικήτα Νηφάκη, που σώζονται μέχρι σήμερα, είναι: «Ιστορία της Μάνης όλης, ήθη, χωρία και ιντράδες (προϊόντα) αυτής διά στίχων πολιτικών» (1798). Από το έργο αυτό μαθαίνουμε ότι οι Μανιάτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογόνους των αρχαίων Σπαρτιατών και πίστευαν ότι οι πρόγονοι τους κατέφυγαν στον Ταΰγετο «για να φυλάξουν τη ζωή και την ελευθερία». Επίσης πληροφορούμαστε ότι όλα τα χωριά της Μάνης, «όπου κρατούν τα άρματα και την Ελευθερία» ήταν 117 και υπάγονταν στα τρία μεγάλα διαμερίσματα της χώρας: την Κάτω Μάνη, τη Μέσα Μάνη και την Έξω Μάνη. Τα κύρια προϊόντα της Κάτω Μάνης ήταν «βαμβάκι περισσόν και βαλανίδι», της Έξω Μάνης «μετάξι, λάδι περισσόν και πρινοκόκκι», και της Μέσα Μάνης «ορτύκια και φραγκόσυκα». «Αποχαιρετισμός Νικήτου και θρήνος διά στίχων πολιτικών ομοιοκατάληκτων» (1798). «Διάλογοι διδασκάλου Νήφου Νικήτου και Κακαβούλη τινός Σπαρτιάτου» (περ. 1808). «Διήγησις νοστιμωτάτη και ωφελιμωτάτη περί του πώς εφιλονίκησαν ποτέ τα του σώματος μέλη περί της βασιλείας και πώς εβασίλευσεν ο κυρ Κώλος, προτιμηθείς πάντων των μελών, και περί των αυτοκρατορικών νόμων τε και διαταγών». «Διακρίσεως και ακοής διάλογος διά στίχων πολιτικών ομοιοκατάληκτων». «Ιστορία του Φραγκομαχαλά (της Σμύρνης) διά στίχων πολιτικών» (1797/98). «Αυτοβιογραφία» (μόνο αποσπάσματα). «Ξενιτειά» (μόνο αποσπάσματα). «Σάτιρα Γερασίμου» (μόνο αποσπάσματα). «Σάτιρα Θοδωράκη Κιτρινιάρη» (μόνο αποσπάσματα). Αξίζει να σημειωθεί ότι το πρώτο έργο του Νηφάκη δημοσιεύτηκε αποσπασματικά από τον Άγγλο περιηγητή Ουίλιαμ Μάρτιν Λικ στο έργο του «Travels in Morea», τομ. 1, Λονδίνο, 1830, και αργότερα ολόκληρο από τον Βαυαρό αντιβασιλέα Λούντβιχ φον Μάουερ στο σύγγραμμα του «Ο ελληνικός λαός». Η ελληνική του έκδοση κυκλοφόρησε ανώνυμα με τον αυθαίρετο τίτλο «Λακωνική χωρογραφία», Αθήνα 1853. Το συνολικό έργο του Νηφάκη (2.845 στίχοι) όπως περισώθηκε από τη χειρόγραφη, αρχέτυπη ή μεταγενέστερη παράδοση, αλλά και την έντυπη, δημοσιεύτηκε το 1946 από τον Βασίλη Κουγέα με τίτλο «Μανιάτικα Ιστορικά Στιχουργήματα» (Εκδόσεις της Ακαδημίας Αθηνών, 1946). Στη μελέτη του Β. Κουγέα υπάρχει κατατοπιστικός πρόλογος για τον Νηφάκη και ερμηνευτικές σημειώσεις για το έργο του.

ΠΗΓΕΣ

Σωκράτης Β. Κουγέας: «Μανιάτικα Ιστορικά Στιχουργήματα». Έκδοση Ακαδημίας Αθηνών, Αθήνα 1946 / Δικαίος Βαγιακάκος, «Δύο ποιήματα του Νικήτα Νηφάκη από ιδιόχειρο αυτού», Πρακτικά Α' Τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Μελετών, Αθήνα 1983. / Λεωνίδας Χρηστάκης. Ο Νικήτας Νηφάκης και η «Ιστορία του Φραγκομαχαλά της Σμύρνης», εκδόσεις των Ποταμόπλοιων, Θεσσαλονίκη, 1993.
Ανυπότακτη Μάνη 7 Ημέρες Η Καθημερινή Αθήνα 1995

from ανεμουριον https://ift.tt/3aF3kce
via IFTTT