Παλιά τυπογραφεία της Αθήνας

Ο ΠΕΤΡΟΣ ΤΑΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ ΔΟΥΛΕΥΕΙ ΣΤΗΝ ΚΑΣΑ. ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΑΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ ΔΙΑΛΥΘΗΚΕ ΟΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟ 1972, ΑΦΗΝΟΝΤΑΣ ΠΙΣΩ ΤΟΥ ΜΥΘΟ ΚΑΙ ΑΙΓΛΗ. ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΩΝ ΠΟΥ ΔΟΥΛΕΥΤΗΚΑΝ ΚΑΙ ΤΥΠΩΘΗΚΑΝ ΕΚΕΙ ΕΧΟΥΝ ΠΛΕΟΝ ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ. ΕΙΝΑΙ ΑΠΕΡΙΤΤΑ ΚΟΜΨΟΤΕΧΝΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΣ ΓΚΡΙΝΙΑΖΕ ΑΠΟ ΑΔΗΜΟΝΙΑ Ο ΣΕΦΕΡΗΣ (ΦΩΤ.: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΟΣ, 1964).

ΓΡΑΦΕΙ Ο Ε. Χ. ΚΑΣΔΑΓΛΗΣ | «ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΣΙΓΑΛΟ ΚΙ ΑΠΟΚΟΣΜΟ / ΚΙ Ο ΠΟΝΟΣ ΑΠΑΛΑ ΜΕΣ ΣΤΗΝ ΨΥΧΗ ΜΟΥ ΛΑΜΝΕΙ / ΧΑΡΑΖΕΙ Η ΑΥΓΗ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ, Τ' ΟΝΕΙΡΟ ΜΕΝΕΙ ΑΠΟΝΤΙΣΤΟ / ΚΙ ΕΙΝΑΙ ΣΑ ΝΑ ΔΙΑΒΑΙΝΟΥΝ ΜΥΡΩΜΕΝΟΙ ΘΑΜΝΟΙ» Οι παλιοί στίχοι του Σεφέρη αναδύθηκαν αυτόματα στη μνήμη μου, καθώς καταπιάστηκα ν' ανιστορήσω τα «παλιά» τυπογραφεία της Αθήνας. Παλιά; Μα αυτά είναι ακόμα χτεσινά... Οταν όμως κάθισα και μέτρησα τα χρόνια, βρήκα με κατάπληξη πως πήγα πίσω είκοσι, τριάντα και σαράντα χρόνια. Ζωή ολόκληρη! Γι' αυτά λοιπόν τ' αληθινά παλιά τυπογραφεία θα μιλήσω, και θ' ακουστούν ονόματα λησμονημένα που μόνο μερικοί επιμελείς βιβλιογράφοι τα έχουν συναντήσει ξεφυλλίζοντας σκονισμένες φυλλάδες. Φυσικά, δεν πρόκειται ν' αναφέρω τα πάντα. Δεν είμαι ιστορικός της τυπογραφίας, να πιάσω να τα καταγράψω ένα προς ένα. Είμαι κι εγώ ένας εργάτης στη δούλεψη του Γουτεμβέργιου, που πέρασε ατέλειωτες ώρες σε σκοτεινά υπόγεια ή μισοφωτισμένα πατάρια, σκυμμένος απάνω σε δοκίμια που δεν είχαν ακόμη στεγνώσει, ή όρθιος δίπλα στον στοιχειοθέτη καθοδηγώντας τον να κάνει τούτη ή την άλλη διόρθωση, κι εκείνος μάζευε από την ξύλινη κάσα τα στοιχεία κι άλλαζε με το τσιμπιδάκι τα λαθεμένα, με χέρια μαυρισμένα από το μελάνι και πλεμόνια γεμάτα αντιμόνιο. Και το αφεντικό να φωνάζει να πάω μέσα στο γραφείο του να δουλέψω, τάχα για να ζεσταθώ πλάι στη σόμπα, πραγματικά όμως για ν' αφήσω ήσυχους τους εργάτες να κάνουν κι εκείνοι τη δουλειά τους. Γι' αυτά τα τυπογραφεία θα σας μιλήσω.

Σεργιάδης

Το πρώτο τυπογραφείο που θυμάμαι να επισκέφθηκα ήταν του Πέτρου Σεργιάδη, στην οδό Γερανίου, κοντά στην Ομόνοια. Ημουν έφηβος, σχεδόν παιδί ακόμα, στις τελευταίες τάξεις του Γυμνασίου, τη χρονιά του Πολέμου κι ύστερα της Κατοχής. Φυσικά, δεν είχα πάει εκεί να δουλέψω. Στο τυπογραφείο εκείνο τυπωνόταν το περιοδικό μας, Η Διάπλασις των Παίδων, κι επειδή με τις πολεμικές συνθήκες η έκδοση του καθυστερούσε, πήγαινα μόνος ή με κανένα φίλο της εποχής να ρίξουμε καμιά κλεφτή ματιά την ώρα που στοιχείοθετουσε την ύλη ο καλός μάστορας Παναγιωτίδης ή όταν το φύλλο έβγαινε φρέσκο-φρέσκο από το πιεστήριο, κι ο Βλάσης το έπιανε με προσοχή, το σήκωνε στο φως του ηλεκτρικού γλόμπου για να ελέγξει αν οι μπροστινές σελίδες ταυτίζονταν με τις πίσω.

ΘΡΑΣΟΥ ΚΑΣΤΑΝΑΚΗ «ΕΠΙΛΟΓΗ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΑΛΦΑ», Ι. ΣΚΑΖΙΚΗΣ, ΑΘΗΝΑ, 1944. ΞΥΛΟΓΡΑΦΙΕΣ Κ. ΓΡΑΜΜΑΤΟΠΟΥΛΟΣ. ΔΙΕΥΘΕΤΗΣΗ ΧΑΡΑΚΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΤΙΤΛΟΥ ΣΕ ΔΙΣΕΛΙΔΟ, ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΑΘΕ ΔΙΗΓΗΜΑΤΟΣ.

Φυσικά η είσοδος και στις κάσες και στις μηχανές ήταν απαγορευμένη για τους παρείσακτους, αλλά εμείς σιγά-σιγά πιάσαμε γνωριμία με το προσωπικό κι είχαμε το προνόμιο να βλέπουμε μια-δυο μέρες πρωτύτερα τ' αποτελέσματα κανενός Διαγωνισμού ή αν είχαμε απάντηση στην Αλληλογραφία. Στο ίδιο εκείνο τυπογραφείο Σεργιάδη, μερικά χρόνια αργότερα, έκανα την πρώτη τυπογραφική μου επιμέλεια το σωτήριον έτος 1949 -πριν από σαράντα επτά ακριβώς χρόνια! Οι ίδιοι εργάτες δούλευαν ακόμα εκεί, ο Παναγιωτίδης, ο Βλάσης και οι άλλοι, κι ο Πέτρος Σεργιάδης βρισκόταν πάντα στο γραφείο του, ένα γυάλινο χώρισμα όπου έκανε τους λογαριασμούς του, δεχόταν τους πελάτες κι επέβλεπε το προσωπικό χωρίς να το ενοχλεί. Ο Πέτρος Σεργιάδης, ένας ψηλός και εύρωστος αστός από την Κωνσταντινούπολη, ήταν εγγράμματος και με καλούς τρόπους, και δε φαινόταν να είχε ξεκινήσει, όπως οι περισσότεροι άλλοι τυπογράφοι, από εργάτης. Το τυπογραφείο, αν θυμάμαι καλά, το είχε κληρονομήσει από κάποιο θείο του. Τα περισσότερα στελέχη που εργάζονταν εκεί ήταν κι αυτοί Πολίτες και ξέρανε καλά τη δουλειά, γιατί η Πόλη ήταν ξακουστή για τα τυπογραφεία της, όπως ακούγαμε από τον Γιάννη Σκαζίκη.

Του Σκαζίκη

Ο Γιάννης Σκαζίκης, ένας σπουδαίος άνθρωπος, λίγο ιδιόρρυθμος, και βαθύς γνώστης της τυπογραφίας, καταγόταν κι αυτός από την Πόλη, όπου ο πατέρας του, λέγανε, ήταν Διευθυντής του κρατικού τυπογραφείου, όταν η Κωνσταντινούπολη ήταν ακόμα πρωτεύουσα του οθωμανικού κράτους. Είχε μακρά παράδοση η Πόλη στην τυπογραφία, και το κρατικό τυπογραφείο φημιζόταν για τις άρτιες εκδόσεις του, όπως συνέβαινε και με τις ρωσικές κρατικές εκδόσεις πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση, τον καιρό των τσάρων.

ΚΕΦΑΛΙΔΑ ΜΕ ΤΗ ΦΙΡΜΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ «ΕΣΤΙΑ». Ο ΚΑΡΟΛΟΣ ΜΑΪΣΝΕΡ (1864-1948), ΠΡΩΣΟΣ, ΜΕ ΣΠΟΥΔΕΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΗ ΛΕΙΨΙΑ, ΕΡΧΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΟ 1883. ΚΑΛΕΣΜΕΝΟΣ ΤΟΥ ΛΑΜΠΡΟΥ ΚΟΡΟΜΗΛΑ, ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΕΧΝΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΩΝ ΟΜΩΝΥΜΩΝ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΩΝ. ΛΙΓΟ ΜΕΤΑ, Η ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ ΠΕΡΝΑΕΙ ΣΤΟΝ ΑΝΕΣΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗ ΠΟΥ ΤΥΠΩΝΕΙ ΕΚΕΙ ΤΟ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ «ΕΣΤΙΑ» ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΡΟΣΙΝΗ. ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 1892, Ο ΜΑΪΣΝΕΡ ΙΔΡΥΕΙ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΟΝ ΝΙΚΟΛΑΟ ΚΑΡΓΑΔΟΥΡΗ, ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ «ΕΣΤΙΑ». ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟ ΧΡΟΝΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΕΙΣΑΓΕΙ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙ, ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΤΣΙΓΚΟΓΡΑΦΙΑΣ. Η ΔΙΧΡΩΜΙΑ ΚΑΙ Η ΤΡΙΧΡΩΜΙΑ ΔΙΝΟΥΝ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ: ΛΕΥΚΩΜΑΤΑ, ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Κ.Α. (ΔΙΑΚΡΙΝΟΥΜΕ ΑΝΑΜΕΣΑ ΤΟΥΣ, ΤΗΝ ΤΕΤΡΑΓΛΩΣΣΗ ΕΚΔΟΣΗ «ΟΙ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ 776 Π.Χ. - 1896» ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΤΟΜΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΛΕΥΚΩΜΑ ΤΟΥ ΒΛΑΣΗ ΓΑΒΡΙΗΛΙΔΗ «Η ΕΛΛΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΥΣ ΑΓΩΝΑΣ ΤΟΥ 1896», ΠΟΥ ΦΕΤΟΣ ΓΙΟΡΤΑΖΟΥΜΕ ΤΑ 100 ΧΡΟΝΙΑ). ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΜΑΪΣΝΕΡ-ΚΑΡΓΑΔΟΥΡΗ ΣΥΝΕΡΓΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΟΥΣ ΠΙΟ ΓΝΩΣΤΟΥΣ ΛΟΓΙΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΙΖΕΙ, ΠΑΝΤΑ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ, ΜΕΧΡΙ ΤΟΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ '44. ΤΟΤΕ ΠΑΡΑΔΟΘΗΚΕ ΩΣ ΜΕΣΕΓΓΥΗΜΕΝΗ ΕΧΘΡΙΚΗ ΠΕΡΙΟΥΣΙΑ ΣΕ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ. ΜΕ ΤΟΝ ΑΝΕΜΟ ΠΟΥ ΦΥΣΟΥΣΕ ΕΚΕΙΝΗ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ, ΤΟ ΠΛΟΥΣΙΟ ΥΛΙΚΟ «ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΗΚΕ», ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΟΙΞΟΥΝ ΑΛΛΑ, ΜΙΚΡΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ. ΑΠΟ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑ ΜΕ ΕΜΠΡΑΚΤΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΝΑ ΣΕ ΟΡΙΖΟΥΝ ΕΧΘΡΟ ΟΙ «ΕΠΙΤΗΔΕΙΟΙ ΠΑΤΡΙΩΤΕΣ» ΒΟΛΕΥΕΙ: ΑΜΒΛΥΝΕΙ ΤΙΣ ΕΝΟΧΕΣ ΓΙΑ ΛΕΗΛΑΣΙΑ. ΑΣ ΣΗΜΕΙΩΘΕΙ, ΠΑΡΕΜΠΙΠΤΟΝΤΩΣ, ΟΤΙ ΚΑΙ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ ΥΠΗΡΧΕ ΑΛΛΟΤΕ ΑΞΙΟΛΟΓΗ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ, ΜΕ ΤΙΣ ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ, ΤΑ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ΚΑΙ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ -ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ, ΠΡΩΤΟΤΥΠΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ.

Τις εκδόσεις εκείνες τις χαρακτήριζε όχι μόνο η καλαισθησία αλλά και η χλιδή. Φυσικό ήταν λοιπόν από την Πόλη να μας έρχονται άξιοι τεχνίτες, όταν, με τις τουρκικές πιέσεις, άρχισε να συρρέει στην Ελλάδα το ελληνικό στοιχείο. Ο Γιάννης Σκαζίκης δεν είχε δικό του τυπογραφείο. Ηταν διευθυντής του Εργοστασίου Γραφικών Τεχνών που είχε ιδρύσει ο Εκδοτικός Οίκος Ελευθερουδάκη το 1927 για να τυπώσει το δωδεκάτομο Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό του με άνεση και επιμέλεια. Το Λεξικό ολοκληρώθηκε το 1932, και ακολούθησαν άλλες επιστημονικές και λογοτεχνικές σειρές, καθώς και η έκδοση Παιδικής Βιβλιοθήκης. Η εκδοτική αυτή προσπάθεια ανέβασε σημαντικά το επίπεδο της ελληνικής τυπογραφίας κατά τον Μεσοπόλεμο, καθώς ο Σκαζίκης υπήρξε βαθύς γνώστης των μυστικών της. Ο Σκαζίκης αργότερα απομακρύνθηκε από το Εργοστάσιο Γραφικών Τεχνών, που παρέμεινε έκτοτε απλή βιομηχανική επιχείρηση μεγάλων δυνατοτήτων αλλά χωρίς ιδιαίτερη λάμψη. Ο ίδιος περιορίστηκε στην ιδιότητα του εκδότη. Είχε αρχίσει το εκδοτικό του έργο κατά την Κατοχή, με αξιόλογα λογοτεχνικά έργα υψηλής τυπογραφικής τέχνης (Εκδόσεις «Αλφα»). Καθώς ήταν άνθρωπος με καλή μόρφωση και γερή γλωσσική παιδεία, υπήρξε ο πρώτος ουσιαστικά «επιμελητής εκδόσεων», και πολλά εδίδαξε στους νεότερους. Η συνεργασία του επίσης με τον ανεψιό του Κ. Γραμματόπουλο, τον χαράκτη που διδάχθηκε την Τέχνη του Βιβλίου κοντά στον Γιάννη Κεφαλληνό, στο Εργαστήριο του της Σχολής Καλών Τεχνών, πριν από τον Πόλεμο, πλούτισε τις Εκδόσεις «Αλφα» με πρωτότυπες ξυλογραφίες. Ήταν η πρώτη εφαρμογή της διδασκαλίας του Κεφαλληνού στη Σχολή, λίγα χρόνια πρωτύτερα.

Προγενέστερα

Ολα όμως αυτά είναι μεταγενέστερα. Είχαν προηγηθεί μερικά σπουδαία τυπογραφεία από το τέλος του 19ου αιώνα, με σημαντική συμβολή στον εκσυγχρονισμό και την ανάπτυξη της τυπογραφίας. Ενα από τα πρώτα και τα πιο άρτια εξοπλισμένα ήταν το Τυπογραφείον της «Εστίας», που ιδρύθηκε το 1892, με πρωτοβουλία του Γεωργίου Δροσίνη, για ν' αναλάβει την εκτύπωση του περιοδικού που διεύθυνε -την Εστία. Την οργάνωση και την τεχνική του διεύθυνση ανέλαβε ο Κ. Μάϊσνερ, τυπογράφος από τη Λειψία, την εμπορική και οικονομική ο Ν. Καργαδούρης. Μεγάλη υπήρξε η συμβολή του τυπογραφείου αυτού στην πρόοδο της τέχνης του Γουτεμβέργιου.

ΚΑΤΟΧΗ: ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΕΛΛΑΔΑ, ΜΙΚΡΟ ΧΩΡΙΟ ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ (ΦΩΤ.: ΣΠΥΡΟΣ ΜΕΛΕΤΖΗΣ). Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ΑΓΚΑΛΙΑΣΕ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΖΩΗΣ. Η ΑΦΕΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΑΦΥΠΝΙΣΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗΣ ΚΑΙ ΕΔΩΣΕ ΤΟ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ «ΠΑΡΩΝ», ΟΤΑΝ ΤΟ ΕΠΕΒΑΛΛΑΝ ΟΙ ΠΕΡΙΣΤΑΣΕΙΣ. ΟΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΙ, ΑΝΟΙΧΤΟΙ ΣΤΑ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟ ΡΕΥΜΑΤΑ, ΠΛΗΡΩΣΑΝ ΚΑΠΟΤΕ ΜΕ ΤΗ ΖΩΗ ΤΟΥΣ ΤΟ ΕΡΓΟ ΠΟΥ ΕΠΙΤΕΛΟΥΣΑΝ. ΑΛΛΩΣΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΠΡΩΤΟΥΣ ΠΟΥ ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ. ΤΟ 1882 ΙΔΡΥΕΤΑΙ ΤΟ ΣΩΜΑΤΕΙΟ «ΕΡΓΑΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΩΝ», ΜΕ ΚΑΤΑΣΤΑΤΙΚΗ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ, ΑΦΟΥ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΩΣ ΕΧΕΙ ΕΚΔΗΛΩΘΕΙ Η ΠΡΩΤΗ ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΗ ΑΠΕΡΓΙΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΩΝ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. ΑΡΓΟΤΕΡΑ, ΤΟ 1900, ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙΤΑΙ ΤΟ «ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΩΝ ΑΘΗΝΩΝ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ» ΚΑΙ ΠΑΡΑΜΕΝΕΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ, ΓΝΩΣΤΟ ΩΣ «ΣΩΜΑΤΕΙΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΩΝ». ΤΟ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ΤΟΜΕΑΣ, ΠΟΥ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ ΝΑ ΘΙΞΟΥΜΕ ΕΔΩ.

 Εκεί πρωτοτύπωσε τις ποιητικές συλλογές του ο Γιώργος Σεφέρης (Στροφή, 1931 - Η Στέρνα 1932 - Μυθιστόρημα 1935). Στο τυπογραφείο αυτό δούλεψα κι εγώ, στα χρόνια της παρακμής του, κατά την εκτύπωση του Προλόγου της Αγγελικής Χατζημιχάλη στο λεύκωμα Ελληνικοί Εθνικοί Ενδυμασίαι, έκδοση του Μουσείου Μπενάκη (1954). Παρ' όλη την κατάντια του, αφού είχε πια αναλάβει την εκμετάλλευση το προσωπικό του, κρατούσε ακόμα κάποια λάμψη από το παρελθόν. Καμιά δεκαετία πριν από το τυπογραφείο της «Εστίας», είχε ανοίξει στην Αθήνα (Ομήρου 6) το τυπογραφείο του Νέστορα Ι. Ταρουσόπουλου, που είχε έρθει τότε από τη Ζάκυνθο, όπου διεύθυνε το ακουσμένο τυπογραφείο του Σεργίου Χ. Ραφτάνη -τον ίδιο καιρό είχε μετακομίσει κι αυτό στην Αθήνα. Το τυπογραφείο Ταρουσόπουλου μεταφέρθηκε στις αρχές του αιώνα στην Καστέλα, σε ιδιόκτητο κτίριο ειδικά σχεδιασμένο γι' αυτή τη χρήση, και πλήρως ανακαινισμένο σε μηχανικό εξοπλισμό και ευρωπαϊκά στοιχεία. Ετσι αναπτύχθηκε και ακούστηκε και έμεινε θρυλικό στα χρονικά της τέχνης του βιβλίου. Εκεί δούλεψε ο Κεφαλληνός για την εκτύπωση βιβλίων του Πρεβελάκη και του Καζαντζάκη, εκεί εμπιστεύθηκε ο Σεφέρης τις ποιητικές συλλογές του μιας δεκαετίας από το 1940, εκεί ο Φώτης Κόντογλου τύπωσε τον Μυστικό Κήπο, εκεί ο Ελύτης το Αξιον Εστί, και άλλοι νεότεροι ποιητές τις δικές τους συλλογές. Κάποτε έκλεισε και αυτό, θύμα της αναπόφευκτης προόδου. Το μνημόσυνο του, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό, το βρίσκει κανείς σε ένα βιβλιαράκι γραμμένο από τον υπογράφοντα το άρθρο αυτό, με τίτλο Το αγλαότεχνο τυπογραφείο των Αδελφών Ταρουσόπουλου (Αθήνα 1990).

Τα νεότερα

Από τα νεότερα τυπογραφεία ας αναφερθούν: Το Τυπογραφείο Χρήστου (οδός Γαμβέτα 7 και Γλάδστωνος γωνία, κοντά στην πλατεία Κάνιγγος). Το ίδρυσε γύρω στα 1920 ο Σταύρος Χ. Χρήστου, αρχιτεχνίτης της Καθημερινής, όταν πήγε στη Γερμανία, πιθανώς για να φροντίσει τον τεχνικό εξοπλισμό της εφημερίδας. Εκεί γνώρισε μια νέα Γερμανίδα, τη Γερτρούδη, και την παντρεύτηκε. Γυρίζοντας πίσω, άνοιξε δικό του τυπογραφείο.

Ο ΚΟΛΟΦΩΝΑΣ ΑΠ' ΤΟ «ΧΡΟΝΙΚΟ ΜΙΑΣ ΠΟΛΙΤΕΙΑΣ» ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΛΗ ΠΡΕΒΕΛΑΚΗ.

ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΑΔΕΛΦΩΝ ΤΑΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΥ: ΑΝΔΡΕΑ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΥ, «ΕΝΔΟΧΩΡΑ», ΑΘΗΝΑ 1945 (ΤΟ ΕΞΩΦΥΛΛΟ). 

Ομως πέθανε πολύ νέος, το 1928. Το τυπογραφείο, άριστα οργανωμένο, το ανέλαβε κατ' ανάγκην η άπραγη γυναίκα του και τα κατάφερε τόσο καλά, που το ανέδειξε σ' ένα από τα καλύτερα τυπογραφεία της Αθήνας. Στο διάστημα της Κατοχής η Γερτρούδη, για να μη βρεθεί στην ανάγκη να συνεργαστεί με τις Γερμανικές Αρχές, προτίμησε να το κλείσει. Ωστόσο, δεν κατάφερε ν' αποφύγει την καταστροφή του από τον Ε.Λ.Α.Σ., κατά τον Δεκέμβριο του 1944, κι η Γερτρούδη ξανάρχισε πάλι την προσπάθεια από την αρχή. Ακάματη, τη θυμάμαι ν' ανεβοκατεβαίνει διαρκώς τις τρεις σκάλες, ώς τα βάθη του υπογείου, και να επιβλέπει άγρυπνα την εργασία σε όλες τις φάσεις της. Στο μεταξύ, είχε μεγαλώσει ο Χρήστος, το μοναδικό παιδί του ζεύγους Χρήστου, που πήγε στη Γερμανία να σπουδάσει τυπογραφία.

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΔΙΧΡΩΜΟ ΠΙΕΣΤΗΡΙΟ ΣΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ «ΑΣΠΙΩΤΗ-ΕΛΚΑ», ΣΤΗ ΛΕΩΦΟΡΟ ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗΣ. ΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΑΥΤΟ, ΠΟΥ ΤΟ ΙΔΡΥΣΕ ΤΟ 1873 ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ Ο ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ ΑΣΠΙΩΤΗΣ (1844-1901), ΑΝΑΠΤΥΧΘΗΚΕ ΠΟΛΥ ΜΕΤΑ ΤΟ 1927, ΟΠΟΤΕ ΛΕΙΤΟΥΡΓΗΣΕ ΕΝΩΜΕΝΟ ΜΕ ΤΟ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟ ΤΟΥ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΜΙΧ. ΓΙΑΝΝΟΥΚΑΚΗ, ΩΣ «ΓΡΑΦΙΚΟΙ ΤΕΧΝΑΙ ΑΣΠΙΩΤΗ-ΕΛΚΑ Α.Ε.», ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΟΥ ΕΔΩΣΕ ΠΝΟΗ ΣΤΟ ΛΙΘΟΓΡΑΦΕΙΟ ΑΣΠΙΩΤΗ ΤΟΣΟ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΟΣΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΗΤΑΝ Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΑΣΠΙΩΤΗΣ (1872-1963), ΓΙΟΣ ΤΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ. ΑΝΗΣΥΧΟΣ, ΤΟΛΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΣ, ΕΧΟΝΤΑΣ ΤΑΞΙΔΕΨΕΙ ΓΙΑ ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΙΑ, ΤΗ ΓΑΛΛΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΜΕ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΑ, Ο Κ. ΑΣΠΙΩΤΗΣ ΕΦΕΡΕ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ ΤΟ 1912 ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΛΕΩΦΟΡΕΙΟ, ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΟΠΟΙΟ Ο ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΠΗΚΕ ΣΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΔΙΔΥΜΟ ΠΟΔΗΛΑΤΟ. ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΟΥ Κ. ΑΣΠΙΩΤΗ ΕΜΠΝΕΟΜΕΝΟΣ, Ο ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΗΣ ΙΑΣΩΝ ΔΕΠΟΥΝΤΗΣ ΕΠΛΑΣΕ ΤΟΝ ΠΑΠΠΟΥ ΤΟΥ ΣΠΥΡΟΥ ΣΤΟ ΔΙΗΓΗΜΑ «ΕΝΑ ΣΩΜΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΗΛΙΟ» («Ο ΥΠΝΟΣ ΤΩΝ ΣΚΙΟΥΡΩΝ», ΑΘΗΝΑ 1964). 

(Ας σημειωθεί, με την ευκαιρία αυτή, ότι ο Χρήστος είχε φοιτήσει στο -αμερικανικό- Κολέγιο Αθηνών, και όχι στη Γερμανική Σχολή). Οταν επέστρεψε, ανέλαβε τη διεύθυνση του εργοστασίου, που είχε πάρει μεγάλη ανάπτύξη, πάντα με την επίβλεψη της μητέρας του. Απ' όσο ξέρω, το τυπογραφείο Χρήστου ήταν από τα πρώτα που εφοδιάστηκαν, πολύ νωρίς, με το σύστημα μονοτυπίας. Ωστόσο, δεν μπόρεσε ν' αντέξει στις ταχύτατα μεταβαλλόμενες συνθήκες της αγοράς, κι έκλεισε πριν από τον πρόωρο θάνατο του Χρήστου. Σ' αυτό το τυπογραφείο τυπώθηκαν, ανάμεσα σε πάμπολλα άλλα, η Οδύσσεια του Νίκου Καζαντζάκη, η Ιλιάδα του Ομήρου σε μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή, και το τελευταίο βιβλίο που επιμελήθηκε και κόσμησε με ξυλογραφίες ο Γιάννης Κεφαλληνός -Το Χρονικό μιας Πολιτείας του Π. Πρεβελάκη. Το σύνολο περίπου των Απάντων του Καζαντζάκη (με τυπογραφική και φιλολογική επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη και θαυμάσια εξώφυλλα του Γιώργη Βαρλάμου, αληθινούς πίνακες ζωγραφικής) τυπώθηκε σε άλλο περιώνυμο τυπογραφείο της Αθήνας, του Φάνη Κωνσταντινίδη και Κώστα Μιχαλά, που βρισκόταν μέσα στη Στοά της Πρωίας, πίσω από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος στην οδό Σταδίου και ακριβώς δίπλα στου Λουμίδη, τότε ακόμα στις δόξες του, με τους λογίους και τους καλλιτέχνες που έπαιρναν τον καφέ τους στο πατάρι του. Αυτό το τυπογραφείο με τα χρονιά είχε αναδειχθεί ως το καλύτερο της Αθήνας. Η συνεργασία των δύο συνεταίρων ήταν άψογη, και ο ένας συμπλήρωνε θαυμάσια τον άλλον. Ο πρώτος, πιεστής από την Ανατολή, είχε αναλάβει την επίβλεψη των πιεστηρίων και τα οικονομικά. Οταν ένας πελάτης έβρισκε υπερβολικές τις τιμές, ο Φάνης τον αποστόμωνε με μια τούρκικη παροιμία: «ό καντάρ παρά, ό καντάρ μπογιά» («ό,τι χρήματα πληρώσεις, τέτοια χρώματα θα πάρεις»). Ο δεύτερος, από κάποιο χωριό της Ρόδου, παλιός τυπογράφος, επέβλεπε τους στοιχειοθέτες και είχε γενικά την τεχνική εποπτεία. Κυνηγός ο Κώστας, πήγαινε συχνά στο κυνήγι τις Κυριακές με άλλον φανατικό κυνηγό του ίδιου επαγγελματικού χώρου, τον χαρτέμπορο Γιώργο Διονυσόπουλο. Οι περιγραφές του Κώστα τη Δευτέρα για τα κυνηγετικά τρόπαια του Γιώργου -φανταστικά, κατά κανόνα- καταδιασκέδαζαν τους επισκέπτες του τυπογραφείου... Εκεί έβλεπες συχνά τον Γιάννη Σκαζίκη με το ευγενικό παρουσιαστικό και τ' άσπρα μαλλιά να σκύβει στα πρώτα φύλλα που έβγαιναν από το πιεστήριο και να συμβουλεύει ήπια τους στοιχειοθέτες, πάντα χαμογελαστός και καλότροπος, να διηγιέται παλιές ιστορίες, ή να εξυμνεί την αρμονία της τούρκικης γλώσσας όπως τη μιλούσαν οι χανούμισσες του σουλτανικού χαρεμιού, τον χαράκτη Γιώργη Βαρλάμο να σκαρφαλώνει ευκίνητος απάνω στη μεγάλη μηχανή μ' ένα κοπίδι στο χέρι, και να δείχνει σε έμπειρους πιεστές πώς πρέπει να γίνονται τα κοψίματα του χαρτιού στα κύλινδρα για να τυπωθεί όπως πρέπει μια ξυλογραφία, τον αρχοντικό Νάσο Δετζώρτζη να παλεύει με στιχόμετρα κι εργάτες και να τους ελέγχει με ηχερή φωνή για να επιτύχει την αρτιότητα που επιζητούσε στην εκτύπωση των κειμένων του δασκάλου του Ιωάννη Συκουτρή. Ολα όμως τα καλά και τ' άξια έχουν ένα τέλος. Η ανάγκη να μετακινηθεί το τυπογραφείο από τη Στοά της Πρωίας που επρόκειτο να ανακαινιστεί, ο χωρισμός των δύο συνεταίρων, από τους οποίους ο ένας είχε αγόρια να τον διαδεχθούν και ο άλλος δεν είχε, η νέα τεχνολογία που άρχισε, δειλά στην αρχή, να εκτοπίζει την κλασική τυπογραφία εις όφελος της φωτοσύνθεσης και της όφσετ, η δυσκολία ανεύρεσης πεπειραμένων τεχνιτών, οι συνθήκες και οι ανάγκες της αγοράς, αλλά προπάντων τα χρόνια που άρχισαν να βαραίνουν απάνω στα γόνατα και στους ώμους έδωσαν άλλη μορφή και κατεύθυνση στο καλό τυπογραφείο. Ας αναφέρω λοιπόν, έστω εντελώς περιληπτικά: τους Αδελφούς Ρόδη, τρία ή τέσσερα αδέλφια που είχαν επιτύχει μια θαυμάσια κατανομή εργασίας: ένας στη στοιχειοθεσία, άλλος στην εκτύπωση, τρίτος στη βιβλιοδεσία, ο τελευταίος στα οικονομικά. Εκεί τυπωνόταν σε φυλλάδια ένας Οδηγός Μαγειρικής από κάποιον αρχιμάγειρο των Ανακτόρων ο άνθρωπος μπορεί να 'ξερε να μαγειρεύει αλλά δεν ήξερε καθόλου να γράφει κι ο δόλιος ο διορθωτής, αδυνατώντας ν' αποκρυπτογραφήσει τα ορνιθοσκαλίσματα του μάγερα, κατέφευγε σε μας να του τα διαβάσουμε. Αλλά ούτε κι εμείς τα καταφέρναμε πάντα και για να τον ξεφορτωθούμε και να ξαναπιάσουμε τη δουλειά μας (τ' αδηφάγα πιεστήρια δεν αστειεύονταν) του λέγαμε ό,τι μας κατέβαινε στο κεφάλι κι εκείνος, ευσυνείδητα, τα 'γράφε με το νι και με το σίγμα και τα 'δίνε στη μονοτυπία να στοιχειοθετηθούν... Εκεί τύπωνε τα βιβλία του κι ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, και κάποτε ερχόταν ο ίδιος να παρακολουθήσει την πρόοδο της εργασίας. Tον Μηνά Μυρτίδη, σπουδαίο τεχνίτη αλλά φωνακλά και γκρινιάρη, κατά βάθος όμως καλόκαρδο για κείνους που συμπαθούσε (και συμπαθούσε εκείνους που εκτιμούσε). Ο Μυρτίδης, κοντός και κοιλαράς, είχε αποκτήσει σε σχετικώς μεγάλη ηλικία γιο, και το καμάρι του ήταν απερίγραπτο. Για ευνόητους λόγους, τον είχε -πανευτυχής- βαφτίσει κι αυτόν Μηνά: Μηνάς Μυρτίδης ο νεότερος! Στο τυπογραφείο του τύπωνε τα βιβλία του, ανάμεσα σε άλλους επιφανείς επιστήμονες, ο γλωσσολόγος Μανόλης Τριανταφυλλίδης. τους δύο αδελφούς Κλεισιούνη, έντιμους αστούς από το Ανάπλι, με τυπογραφείο κοντά στον Σταθμό Λαρίσης τους αδελφούς Πεχλιβανίδη, αγριωπούς Ανατολίτες από το Καστελόριζο, με εργοστάσιο μεγάλης παραγωγής. Λόγω καταγωγής, αυτούς χρησιμοποιούσε ο αείμνηστος Γεώργιος Μαύρος για την εκτύπωση του εκλογικού υλικού του, ως Πρόεδρος της Ενώσεως Κέντρου τον... (λησμόνησα το βαφτιστικό του) Κοντό, ψηλό, ξερακιανό, με μεγάλη φαλάκρα, άλλοτε αρχιεργάτη, νομίζω, της «Ελληνικής Εκδοτικής Εταιρείας» (μετεξέλιξη του «Εργοστασίου Γραφικών Τεχνών» του Ελευθερουδάκη), που έκανε δικό του τυπογραφείο με περιορισμένες δυνατότητες αλλά καλή δουλειά τον Γιώργο Αργυρόπουλο, κάπου στους Αμπελοκήπους, συμπαθέστατο άνθρωπο, υπομονετικό, που δε σου χάλαγε χατίρι. Σήμερα η μοναχοκόρη του η Σοφία διευθύνει με επιτυχία ένα συγχρονισμένο, πλήρες λιθογραφείο.

Μνημόσυνο

Εδώ, νομίζω, μπορώ να σταματήσω. Το ξαναλέω, το θέμα δεν πρέπει να θεωρηθεί εξαντλημένο, ούτε και για τα τυπογραφεία με τα οποία συνεργάστηκα τόσες δεκαετίες. Είναι μια πρώτη, πρόχειρη καταγραφή, αλλά μαζί κι ένα μνημόσυνο, γιατί όλοι, θαρρώ, οι τυπογράφοι που προανέφερα έχουν φορέσει, όπως θα 'λέγε ο Καζαντζάκης, το μαύρο κράνος. Κάποτε θα πρέπει ο κατάλογος να συμπληρωθεί και να γίνει αναλυτικότερος. Και να εξαρθεί κριτικά η προσφορά του καθενός στη διατήρηση και την ανάπτυξη της υψηλής τέχνης που εξακολουθεί να είναι η τυπογραφία. Και σήμερα; Παρ' όλο που βρίσκομαι εκτός θέματος, θα ήθελα να πω ότι η τυπογραφία, με βάση την εργασία της μονοτυπίας, δεν έχει εξαφανιστεί, παρά τα φαινόμενα- μπορεί η έκταση της κλασικής τυπογραφίας να έχει δραματικά συρρικνωθεί, αλλά η ποιότητα της εξακολουθεί να είναι άρτια.

5.1.61: Ο ΝΙΚΟΣ ΝΑΟΥΜΗΣ, ΣΗΜΕΡΑ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΥΠΟΤΕΧΝΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΗΣ «ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗΣ», ΑΝΗΒΟΣ ΑΚΟΜΑ, ΑΣΚΕΙΤΑΙ ΣΤΗΝ ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΗΣ ΛΙΝΟΤΥΠΙΑΣ. ΜΑΣ ΧΩΡΙΖΟΥΝ ΓΥΡΩ ΣΤΑ 35 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ, ΠΟΥ ΤΡΑΒΗΧΤΗΚΕ ΣΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ «ΠΡΟΟΔΟΣ» ΣΤΗΝ ΟΔΟ ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ. ΕΚΕΙ ΤΥΠΩΝΟΝΤΑΝ ΟΙ ΓΝΩΣΤΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΑΡΕΜΑ, Η ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ Κ.Α. ΩΣ ΠΡΙΝ 10-15 ΧΡΟΝΙΑ, ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΟ ΔΗΜΑΡΧΕΙΟ, ΣΤΟΥΣ ΓΥΡΩ ΔΡΟΜΟΥΣ ΚΑΙ ΜΕΧΡΙ ΤΟΥ ΨΥΡΡΗ, ΑΠΛΩΝΟΤΑΝ ΕΝΑΣ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟΣ ΑΠΟ ΜΙΚΡΟ ΚΑΙ ΜΕΓΑΛΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ. ΠΡΥΤΑΝΕΥΑΝ ΟΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΘΕΟΦΑΝΙΔΗ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΤΟ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ ΤΟΥ «ΕΜΠΡΟΣ», ΣΗΜΕΡΑ ΘΕΑΤΡΟ. ΑΠΟΓΕΥΜΑ, ΟΤΑΝ ΕΚΛΕΙΝΕ Η ΠΟΛΥΒΟΥΗ ΑΓΟΡΑ, ΗΤΑΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟΣ Ο ΓΔΟΥΠΟΣ ΤΩΝ ΤΑΧΥΠΙΕΣΤΗΡΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΜΕΤΑΛΛΙΚΟ ΚΕΛΑΡΥΣΜΑ ΤΗΣ ΛΙΝΟΤΥΠΙΑΣ. ΟΙ ΠΡΟΣΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΔΕΝ ΑΦΗΣΑΝ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΕΝΑ-ΕΝΑ ΤΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΑ ΕΚΛΕΙΣΑΝ ΑΘΟΡΥΒΑ. ΣΗΜΕΡΑ, ΤΟΥΣ ΛΙΝΟΤΥΠΕΣ, ΤΟΥΣ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΕΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΕΣ ΜΑΡΜΑΡΟΥ ΤΟΥΣ ΑΝΤΙΚΑΤΕΣΤΗΣΑΝ ΔΑΚΤΥΛΟΓΡΑΦΟΙ ΣΕ ΑΛΕΚΙΑΣΤΑ ΓΡΑΦΕΙΑ ΦΩΤΟΣΥΝΘΕΣΕΩΝ. ΧΩΡΙΣ ΚΑΜΙΑ ΜΝΗΜΗ ΑΝΤΙΜΟΝΙΟΥ Η ΠΑΣΑ-ΛΕΙΜΜΑ ΜΕΛΑΝΙΟΥ, ΘΥΜΙΖΟΥΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΑΠΟΣΤΕΙΡΩΜΕΝΑ ΧΗΜΙΚΑ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ. ΚΑΙ ΓΙΑ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΚΑΙΡΩΝ: ΕΝΑ ΚΑΤΑ ΚΑΝΟΝΑ ΑΝΤΡΙΚΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ, ΜΟΙΡΑΣΤΗΚΕ Η, ΚΑΤ' ΑΛΛΟΥΣ, ΑΛΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗΝ ΓΥΝΑΙΚΑ, ΠΟΥ ΑΛΛΟΤΕ ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΤΑΝ ΜΟΝΟ ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟΔΕΤΕΙΟ. ΤΟ ΑΝ ΤΥΠΩΝΟΝΤΑΙ ΚΟΜΨΟΤΕΡΑ ΒΙΒΛΙΑ, ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Η ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΛΛΟ ΘΕΜΑ. ΠΑΝΤΩΣ, ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΟΣ ΕΣΒΗΣΕ- ΕΓΙΝΕ ΣΥΝΤΟΜΑ ΠΑΡΕΛΘΟΝ, ΜΕΣΑ ΣΕ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ.

 Δύο ή τρία τυπογραφεία επιμένουν ακόμα στον ηρωικό, αν και απεγνωσμένο, αγώνα τους, χωρίς να προδίδουν την παράδοση. Εξακολουθούν τον δρόμο τους ώς το τέλος, τιμώντας τον τίτλο «Μανούτιος» που φέρει περήφανα ένα απ' αυτά -αλλά που εκπροσωπεί, πιστεύω, και τα υπόλοιπα. Ο Ε.Χ. Κάσδαγλης χάθηκε το 1998.

«ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ» ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ» ΑΘΗΝΑ 1996

from ανεμουριον https://ift.tt/3h4RNYa
via IFTTT