Τεχνίτης και ποιητής

Του Γιώργου Μουρέλου

Η έκθεση του Τάσσου στο «Ζυγό» αποτελεί, κατά τη γνώμη μου, ένα σταθμό στην ιστορία της ελληνικής χαρακτικής και μαζί ένα μάθημα. Ενα σταθμό, γιατί δείχνει σε πόσο ουσιαστικά επιτεύγματα έχει φτάσει η ελληνική χαρακτική που της επιτρέπουν να βρίσκεται στο πρώτο επίπεδο της ευρωπαϊκής κίνησης, ένα μάθημα, γιατί δείχνει σε πόσο σοβαρά αποτελέσματα μπορεί να φτάσει ένας γόνιμος καλλιτέχνης όταν κατορθώσει να ολοκληρώσει, μέσα από τα αυστηρά σχήματα της τεχνικής του, την ειδική μορφή της τέχνης που καλλιεργεί, και πόσο άσχετη είναι η καλή δουλειά με την επικίνδυνη περιπέτεια στην οποία αφήνονται μερικοί καλλιτέχνες που νομίζουν ότι πρέπει ν’ αλλάζουν τεχνοτροπία κάθε στιγμή. Δεν είμαστε εχθροί και της πλέον επαναστατικής ακόμα έρευνας στον τομέα της τέχνης, είμαστε όμως εχθροί κάθε προσπάθειας που δεν βγαίνει από μια ουσιαστική ανάγκη του καλλιτέχνη. Θέλουμε να βλέπουμε μέσα σ’ ένα έργο τη συνέπεια μιας αληθινής εσωτερικής πορείας, και όχι την απλή προσαρμογή στο ένα ή στο άλλο ρεύμα της εποχής. Γι’ αυτό νομίζουμε ότι δεν υπάρχουν ξεπερασμένες τεχνοτροπίες, ότι η ανανέωση του καλλιτέχνη γίνεται από τα μέσα, και ότι οποιαδήποτε τεχνική είναι ένα εξωτερικό σχήμα που ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι σε θέση να μεταπλάσει ουσιαστικά.

Ο Α. Τάσσος δουλεύοντας την ξυλογραφία του σε πλάγιο ξύλο «Η ζωή» (100x48 εκ.) το 1963 (φωτ.: Γιάννης Μαΐλλης). Η ξυλογραφία, της ενότητας «Μαύρο−Ασπρο», εκτέθηκε τον Μάιο του 1964 στην γκαλερί «Ζυγός». Για τα έργα της ενότητας αυτής ο αείμνηστος τεχνοκρίτης, καθηγητής Γιώργος Μουρέλος, σε κείμενό του για την έκθεση, το οποίο ο Τάσσος θεωρούσε ένα από τα ευστοχότερα που είχαν γραφτεί για το έργο του, παρατηρεί ότι «δείχνουν μιαν ανησυχία τέτοιας υφής που μόνο στις συγκινήσεις ενός αποκαλυπτικού έρωτα μπορεί να συναντήσει κανείς».

Ετσι, μέσα στο πλαίσιο του αυστηρού συμβολικού ρεαλισμού του Τάσσου, που τόσο παραποιήθηκε από μερικούς κακούς ζωγράφους, με το να χρησιμεύει σαν εξωτερικό σχήμα που ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι σε θέση να μεταπλάσει ουσιαστικά. Ετσι, μέσα στο πλαίσιο του αυστηρού συμβολικού ρεαλισμού του Τάσσου, που τόσο παραποιήθηκε από μερικούς κακούς ζωγράφους, με το να χρησιμεύει σαν επιχείρημα για να στηρίξει έργα δεύτερης κατηγορίας, και που τόσο παρεξηγήθηκε από μερικούς αισθητικούς, με το πρόσχημα ότι εξυπηρετεί μιαν εξωκαλλιτεχνική σκοπιμότητα, βλέπουμε να κινείται και να αναπνέει ελεύθερα μια υψηλή τέχνη, που συμβολίζει συγκεκριμένες ανθρώπινες καταστάσεις, μα που δεν παύει γι' αυτό το λόγο να έχει νόημα πλαστικό.

Αρμονία και μορφή

Ο Τάσσος κατορθώνει να ολοκληρώσει αυτό το θαυμάσιο επίτευγμα, της αρμονίας της μορφής με το περιεχόμενο, της αρμονίας της ύλης με τη μορφή, της αρμονίας του νοήματος με την έκφρασή του. Και αυτό, γιατί ακλόνητος στη δική του πίστη, αληθινός και συνεπής με τον εαυτό του, ξέροντας τις ουσιαστικές δυνατότητες της τέχνης του, δεν αφήνεται να παρασυρθεί από κανένα από τα αγγέλματα της στιγμής. Θέλει να φτάσει, χωρίς καμιά παραχώρηση, ώς το σκληρό πυρήνα της χαρακτικής, να συλλάβει τις πραγματικές διαστάσεις της εικαστικής τέχνης και να τις εκφράσει. Και αυτό το κατορθώνει με τη σωστή αντίληψη που έχει για το θέμα.

Από το τετράπτυχο έργο «Αφιέρωμα στην Αλίκη Τ», 1962, (ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο, διαστάσεις το κάθε τμήμα 35x100 εκ.). Με το σκεπτικό ότι ο Τάσσος «βρίσκεται σε μια ωραία στιγμή της καλλιτεχνικής του σταδιοδρομίας» και ότι «όλες οι αρετές του βρίσκονται αναπτυγμένες σε τούτο το έργο: η λιτότητα, η στερεότητα, η αρμονία και η δύναμη της σύνθεσης, η απόδοση του εσωτερικού κόσμου με μία βέβαιη, προσωπική διατύπωση», το Ελληνικό Τμήμα της Διεθνούς Ενώσεως Κριτικών της Τέχνης (AICA) του έδωσε το ’64 το «Βραβείο Κεράνη», χαρακτηρίζοντας το τετράπτυχο ως το καλύτερο έργο της χρονιάς.

Γιατί καταλαβαίνει ότι η προτίμηση που δείχνει η εποχή μας στην ανεικονική τέχνη είναι προσωρινή, ότι δεν στηρίζεται σε άλλο ουσιαστικό δεδομένο από την έρευνα ορισμένων πλαστικών σχέσεων, που εκφράζει ίσως μια ανάγκη πραγματική, όχι όμως και μια κατάκτηση της τέχνης. Ξέρει ότι το θέμα, σε μια εικαστική τέχνη όπως είναι η χαρακτική, δεν είναι στοιχείο αρνητικό μα θετικό, φτάνει ο καλλιτέχνης να είναι αρκετά δυνατός ώστε να μην υποταχθεί δουλικά σε αυτό, να μην το πάρει σαν απόλυτο και μοναδικό σκοπό, μα να το επεξεργασθεί με τα δικά του αισθητικά μέσα για να το κατακτήσει και να το μεταπλάσει ποιοτικά. Ξέρει ακόμη ότι ο καλλιτέχνης που περιφρονεί το θέμα, Περιφρονεί την ίδια τη ζωή, γιατί το θέμα είναι ένα στοιχείο της ζωής, και ο άνθρωπος είναι πλάσμα που, είτε το θέλει είτε όχι, λειτουργεί πάντα θεματικά, αφού δίνει ένα νόημα σε όλες τις καταστάσεις και σε όλα τα γεγονότα που τον συγκινούν. Και ακόμη ότι ο καλλιτέχνης που απορρίπτει το θέμα, θυσιάζει τη δυνατότητα που κατέχει να προχωρήσει σε βάθος στη γνώση του κόσμου για να τον κατανοήσει πλαστικά και ότι χάνει τον έλεγχο που μπορεί να έχει επάνω στην τέχνη του, γιατί είναι η αντιπαραβολή του αισθητικού με το πραγματικό αντικείμενο που του επιτρέπει να διαπιστώσει ότι το ξαναδημιούργησε ουσιαστικά μέσα από την έμπνευση και την τεχνική του και δεν περιορίστηκε να το αντιγράψει. Μα κυρίως ξέρει ότι ο καλλιτέχνης που αγνοεί συστηματικά το θέμα, απομακρύνεται αναγκαστικά από τον ανθρώπινο κόσμο, γιατί το θέμα είναι μια μεγάλη πηγή έμπνευσης, φτάνει να μπορεί κανένας να το μεταπλάσει για να το κάνει να λειτουργήσει αισθητικά.

«Το κορίτσι με το αγκάθι», 1962, (79x45 εκ.). Το θέμα, το οποιοδήποτε θέμα, είναι πηγή έμπνευσης, αλλά ο καλλιτέχνης πρέπει να μπορεί να το μεταπλάσει ώστε να λειτουργήσει αισθητικά. Ο Τάσσος, με το καλλιτεχνικό του ένστικτο και την ωριμότητά του ως χαράκτης, είχε συλλάβει ακριβώς αυτή την αλήθεια. Στην ατομική του έκθεση στον «Ζυγό» (Μάιος 1964), ο Τάσσος εξέθεσε 40 έργα, σε μια ενότητα με τίτλο «Μαύρο−Ασπρο». Τον Ιανουάριο της ίδιας χρονιάς προηγήθηκε αναδρομική έκθεση στο Αθηναϊκό Τεχνολογικό Ινστιτούτο με 30 ξυλογραφίες. Είναι η ώριμη και η πιο γόνιμη περίοδος του Τάσσου. Η δικτατορία που ακολούθησε άλλαξε τους προσανατολισμούς του, θεματογραφικά τουλάχιστον.

Όλες αυτές τις μεγάλες αλήθειες ο Τάσσος, με το υγιές και το στερεό καλλιτεχνικό του ένστικτο, με την ωριμότητα του ταλέντου του, τις έχει συλλάβει σε υπέρτατο βαθμό. Ενώ η επιλογή των θεμάτων του του επιτρέπει να μην απομακρύνεται από τον ανθρώπινο κόσμο, από τις μεγάλες στιγμές της ζωής, η τέλεια μετουσίωσή τους μέσα από την τεχνική της χαρακτικής του κάνει τα θέματά του να λειτουργούν σαν νοήματα καλλιτεχνικά. Ετσι ο Τάσσος δίνει μια πανανθρώπινη νότα στην τέχνη του, αγκαλιάζοντας τα βασικά προβλήματα της ζωής. Το πρώτο πρόβλημα είναι ο θάνατος, μα ο θάνατος κοιταγμένος από τη σκοπιά του στοχασμού, έστω και μέσα στη σκληρή του πραγματικότητα, σαν θέμα και σαν πηγή ζωής. Θα τον βρούμε μέσα στην έκφραση των ματιών της Κοπέλας με το αγκάθι, μέσα στο μόχθο της δουλειάς, μέσα στην απελπισία και το δράμα των γυναικών μπροστά στον πολεμικό σπαραγμό, μέσα στο σκοτεινό και τραγικό βλέμμα των παλικαριών. Μα την αντιστροφή του θανάτου θα την ανακαλύψουμε μέσα στα ίδια τα θέματα. Μέσα στο παράξενο και μυστικόπαθο μάτι των κοριτσιών, που μας θυμίζουν βυζαντινές εικόνες, μέσα στον έρωτα που είναι πηγή ζωής, μέσα στα σώματα που δουλεύουν ή που ξεκουράζονται για να πιάσουν πάλι τη δουλειά, μέσα στην οργή των αγωνιστών. Σκληρή διαπίστωση του τραγικού νοήματος της ζωής μα και μαζί ανακύκλωμά της, άρνηση και ταυτόχρονα θέση, απελπισία κι ελπίδα. Στο δίπτυχο του θανάτου και της ζωής, ο καλλιτέχνης θα δώσει έτσι ένα πρωταρχικό κι ενιαίο νόημα.

Προσωπική σφραγίδα

Μα το βασικό τούτο θέμα, που θα ξανάρχεται με την ίδια ένταση πάντα, όσο καιρό θα υπάρχουν άνθρωποι, για να αποτελέσει το κέντρο του στοχασμού τους, ο Τάσσος το επεξεργάζεται με καθαρά πλαστικά μέσα, βάζοντας επάνω σ’ αυτό την προσωπική του σφραγίδα. Ενα πρώτο στοιχείο που δείχνει τη στερεότητα της δουλειάς του, είναι ότι κατορθώνει να γεμίσει, με μια θαυμάσια κατανομή των αντιθέσεων του άσπρου και του μαύρου, τεράστιες επιφάνειες, να τις επεξεργασθεί με μιαν έξοχη χαρακτική αναγλυφικότητα, δίνοντάς τους ένα βαθύ εσωτερικό δυναμισμό. Η έκφραση των προσώπων και των σωμάτων παίρνει έτσι ένα ουσιαστικό βάρος και συγκεντρώνει το μάτι του θεατή. Ενα δεύτερο στοιχείο είναι η διάταξη των σωμάτων και των μορφών· είτε αποτελούν τρίπτυχα, όπως συμβαίνει με τα πρόσωπα των γυναικών και των παλικαριών, είτε παίρνουν άλλα σχήματα, οι φιγούρες είναι πάντα τέλεια εναρμονισμένες μεταξύ τους και τοποθετημένες μέσα στο χώρο με απόλυτη σιγουριά και σταθερότητα. Το ίδιο θα ’λεγα και για τις διάφορες στάσεις που έχουν οι άνθρωποι, είτε είναι μοναχοί τους είτε σχηματίζουν συμπλέγματα. Ολα αυτά δείχνουν τις δυνατές συνθετικές ικανότητες του καλλιτέχνη.

«Αγρότες της Μεσσηνίας», 1957, (57x35 εκ.). Το 1950 ο Τάσσος περνάει το χρώμα στη χαρακτική. Ξανοίγεται σταθερά και αγκαλιάζει το σύνθετο πεδίο της έγχρωμης ξυλογραφίας. Τον είχε βέβαια απασχολήσει και νωρίτερα, αλλά τώρα επιδίδεται συστηματικά. Μάλιστα, τον Ιούνιο του 1950, συμμετέχοντας στην ελληνική ομάδα (Γιώργος Μπουζιάνης, Ανδρέας Γεωργιάδης, Νίκος Χατζηκυριάκος−Γκίκας, Εμμανουήλ Ζαΐρης, Καίσαρ Σοφιανόπουλος, Θανάσης Απάρτης), στην πρώτη μεταπολεμική συμμετοχή στην Μπιενάλε Βενετίας, την 25η, παρουσίασε μόνο έγχρωμες ξυλογραφίες, 20 τον αριθμό. Οι Ελληνες κριτικοί τον αντιμετωπίζουν με κάποια δυσπιστία. Βρίσκουν πως ξέφυγε από την παραδοσιακή χαρακτική και έγινε ζωγράφος, ενώ, αντίθετα, οι κρίσεις στο εξωτερικό είναι μέχρι ενθουσιώδεις. Το χρώμα απασχόλησε τον Τάσσο σταθερά για πάνω από δέκα χρόνια (τέλη δεκαετίας ’40 − αρχές δεκαετίας ’60) και θεωρείται από τους σταθμούς της δουλειάς του. Αυτής της περιόδου, εάν την πούμε έγχρωμη περίοδο, υπάρχουν χαρακτηριστικά αλλά και γνωστά έργα, όπως «Ο Κανάρης» (1948), «Ο Παπαφλέσσας» και «Ο τελευταίος Παλαιολόγος» (1951), «Αγρότες της Μεσσηνίας» (1957), «Ψαράδες της Αίγινας» (1958), «Ο καρπός» και «Υδρα» (1959), «Αγρότισσες» (I960) κ.ά.

Έργα συγκίνησης και στοχασμού, απόλυτα ισορροπημένα. Και όταν τα σώματα είναι όρθια και όταν είναι ξαπλωμένα, η ίδια εντύπωση της ήσυχης μα και εκφραστικής αρμονίας δημιουργείται στο θεατή. Θα ’λεγα μάλιστα ότι το τέλειο αποτέλεσμα στο οποίο φτάνει ο Τάσσος, όταν μας παρουσιάζει τα σώματα ξαπλωμένα, είναι ακόμα πιο εκφραστικό. Η πλαστική λύση που επιτυγχάνει, μας επιβάλλεται από την πρώτη στιγμή. Το χώρισμα του ανθρώπινου σώματος σε μέρη, θαυμάσια διαρθρωμένα μεταξύ τους, χωρίς να έχει σχέση με οποιαδήποτε κυβιστική τεχνική, γίνεται με τέτοια αίσθηση της ισορροπίας των όγκων, που το θεωρούμε σαν ένα από τα πιο ουσιαστικά επιτεύγματα της χαρακτικής του. Η ανάλυση σε μεγάλες επιφάνειες, που θα δημιουργούσε τόσες χασμωδίες και κενά στο έργο ενός μέτριου τεχνίτη, στον Τάσσο παίρνει τη μορφή της απόλυτης κυριαρχίας επάνω στην ύλη. Η διαρρύθμιση των σχημάτων γίνεται με τόση επίγνωση και με τόση ασφάλεια, που βρισκόμαστε μπροστά σε συνθετικές ολοκληρώσεις απαράμιλλες στο είδος τους. Οι μεγάλοι όγκοι και οι πλατιές γραμμές που ο καλλιτέχνης χρησιμοποιεί, έχουν το πλεονέκτημα, με την αντίθεση που δημιουργούν, να δίνουν στο έργο, μαζί με την αρχιτεκτονική αξία, και μια έκφραση και μια υποβλητικότητα εντατική. Δεν είναι μονάχα τα μάτια που στοχάζονται και μιλούν, μα και τα άλλα μέρη του σώματος, τα χέρια, τα πόδια, ακόμα και τα ρούχα και τα αντικείμενα. Ολα είναι εκφραστικά. Τα θαυμάσια αγκάθια του Τάσσου γίνονται σύμβολα υψηλής αισθητικής ποιότητας. Οι κοπέλες που τα κρατούν φαίνονται σαν να ξεχνιούνται σε μια βουβή συνομιλία μ’ αυτά.

Ποιητική διάθεση

Ωστόσο, τα θαυμάσια τούτα επιτεύγματα της ξυλογραφίας δεν σταματούν στα όρια της δυνατής τεχνικής του καλλιτέχνη. Γιατί ο Τάσσος δεν είναι μονάχα ένας απαράμιλλος τεχνίτης, μα κι ένας ποιητής της έκφρασης και της μορφής. Ενας αέρας βαθύτερης ανησυχίας διατρέχει τα τελευταία του έργα. Στα δύο κύρια θέματα, τη ζωή και το θάνατο, γύρω όπου συγκεντρώνει τη δουλειά του, θα πρέπει να προσθέσουμε κι ένα τρίτο, τον έρωτα. Η κοπέλα με το αγκάθι, το Ασμα Ασμάτων, το σύμπλεγμα που αποκαλεί Η ζωή, οι μορφές των κοριτσιών που αποτελούν το Αφιέρωμα στην Αλίκη Τ., δείχνουν μια ανησυχία τέτοιας υφής, που μόνο στις συγκινήσεις ενός αποκαλυπτικού έρωτα μπορεί να συναντήσει κανείς.

«Σύνθεση με πουλάρι» 1963, (100X69 εκ.). Στις ασπρόμαυρες χαράξεις του Τάσσου, το κλειστό περίγραμμα του κάδρου καθώς και το ξεπέταγμα του άσπρου με διαβαθμίσεις μέσα από το απόλυτο μαύρο, δημιουργούν και προβάλλουν την εντύπωση του ανάγλυφου.

Η ποιητική τούτη, θα λέγαμε διάθεση του Τάσσου δίνει στο έργο του κι ένα άλλο νόημα από το καθαρά πλαστικό. Μας δείχνει ότι ο καλλιτέχνης που έφτασε πια σε ώριμη ηλικία, αισθάνεται την ανάγκη να προχωρήσει και μέσα από το λυρικό στοχασμό του για να συλλάβει, κάτω από την ίδια την έκφραση των μορφών που χαράζει, κάποιο μυστικό ευαγγελισμό.

Λεπτομέρεια «Εμφυλίου Πολέμου. Ο νεκρός», 1961, (72X154 εκ.). Με αίσθημα βαθύτατα κοινωνικό, επηρεασμένο και, ώς ένα βαθμό, διαμορφωμένο στο Μεσοπόλεμο και τα ζοφερά χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου, ο Τάσσος αφήνει κάπου στο περιθώριο τις συνθέσεις τοπίων. Σύντομα αποκτά στο έργο του βάρος και αποκλειστικότητα ο άνθρωπος, φτάνοντας ώς τις μνημειακές ανθρωποκεντρικές συνθέσεις, ιδίως στα χρόνια της δικτατορίας. Σταδιακά, όσο προχωράει, αγγίζει ανατομικές λεπτομέρειες και στα πρόσωπα δουλεύεται η εκφραστικότητα. Οι γυναίκες, βουβές πάντα και ανώνυμες, όπως στην αρχαιοελληνική τραγωδία, άλλοτε λυπημένες πενθούν το θάνατο και άλλοτε, θελκτικές, εκπέμπουν τη θέρμη του έρωτα. Οι άνδρες αντίστοιχα, δοξάζουν τη δώρια φύση. Οταν όμως εμφανίζονται μεμονωμένοι, προέρχονται από τον κύκλο της συλλογικής ιστορικής μνήμης.

Θα ’λεγα ότι μια μυστικοπάθεια διατρέχει το τελευταίο έργο του Τάσσου. Ας με συγχωρέσει ο καλλιτέχνης γι’ αυτή τη λέξη που είναι τόσο αντίθετη με τη ρεαλιστική στάση που ήθελε πάντα να έχει μέσα στην τέχνη του, όμως, πρέπει να παραδεχθεί μαζί μας ότι η μυστικοπάθεια είναι κι αυτή μια μορφή ρεαλισμού, όταν κανείς στέκεται μπροστά στα προβλήματα της ζωής, του θανάτου και του έρωτα. Ο καλλιτέχνης − και αυτό είναι προς τιμήν του − αντιμετωπίζει τα προβλήματα τούτα χωρίς καμιά προκατάληψη. Το μόνο που επιδιώκει είναι να εκφράσει τη συγκίνηση και το στοχασμό του με μέσα καθαρά πλαστικά, με αυτά που του δίνει το στερεό υλικό της δουλειάς του. Θέλει να παραμείνει, πρώτα απ’ όλα, ένας χαράκτης του ξύλου. Το όραμα και οι εμπνεύσεις του βγαίνουν μέσα από την ίδια τη λειτουργία της τέχνης του, και αυτό είναι ίσως το ωραιότερο αποτέλεσμα που επιτυγχάνει και που τον καθιερώνει σαν έναν απόλυτο καλλιτέχνη τελειωτικά.

from ανεμουριον https://ift.tt/34R2KXJ
via IFTTT