Η γέννηση ενός δημιουργού

του Θανάση Ρεντζή

1974: ΓΥΡΙΣΜΑΤΑ ΤΟΥ «ΘΙΑΣΟΥ» ΣΤΟ ΑΙΓΙΟ. ΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΙΚΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΧΕΙ ΤΡΑΒΗΞΕΙ Ο ΑΝΤΡΕΑΣ ΣΙΝΑΝΟΣ. «ΓΙΑ ΝΑ ΓΥΡΙΣΩ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ ΑΡΧΙΣΑ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΕΝΑΡΙΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ: Η ΓΚΟΛΦΩ ΚΑΙ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΑΛΛΑ ΤΕΧΝΑΣΜΑΤΑ. ΓΥΡΙΣΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ. ΚΑΝΕΝΑΣ ΟΜΩΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΑΔΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΙΚΩΝ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΕ ΣΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΤΟ ΣΕΝΑΡΙΟ, ΗΞΕΡΑΝ ΔΗΛΑΔΗ ΑΟΡΙΣΤΑ ΟΤΙ ΗΤΑΝ ΕΝΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΦΙΛΜ. ΗΤΑΝ ΘΕΜΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑΣ. ΔΕ ΘΕΛΑΜΕ, ΕΑΝ ΣΥΝΕΒΑΙΝΕ ΚΑΤΙ, ΝΑ ΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ ΑΛΛΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΑΙΝΙΑ ΠΟΥ ΓΥΡΙΖΑΜΕ». Θ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ.

Ο εικοστός αιώνας γνώρισε, ήδη από τις απαρχές του, μία πλειάδα καλλιτεχνικών, κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων, μεγάλης ή μικρής εμβέλειας, που στη δεκαετία του 1960 (παρότι πολλά απ' αυτά είχαν προ πολλού ατονήσει ή και εκπνεύσει), συνήργησαν κατά τρόπο απροσδόκητο στη δημιουργία ενός μεγακύματος, ενός γιγαντιαίου κινήματος που έτεινε ταυτόχρονα στην αλλαγή του κόσμου και τον προσδιορισμό της ταυτότητάς του.

Ο χρόνος έμοιαζε να 'χει λάβει μία απροσδόκητη επιτάχυνση, το παρόν συρρικνωνόταν, το παρελθόν απομακρυνόταν ή και απωθούνταν (κυρίως δε λόγω της μεγάλης και οδυνηρής περιπέτειας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ποτέ πια πόλεμος, ποτέ πια φασισμός, ήταν το αίσθημα αλλά και το σύνθημα της εποχής), η ιστορία ξανάπαιρνε μπρος και το μέλλον ξεπρόβαλλε ανάγλυφα κι ελπιδοφόρα. Οι ορίζοντες του κόσμου (και της συνείδησης) διευρύνονταν η ατομική διάθεση ριζοσπαστική, η κοινωνική ατμόσφαιρα υποσχετική και γενικότερα κάποια ανάταση εμπυρωνόταν σταθερά εν ολίγοις κοσμογονισμός.

Η δεκαετία του '60 δεν είναι και τόσο η δεκαετία των μεγάλων επιτευγμάτων (αν και διόλου δεν υστέρησε), αλλά κυρίως η δεκαετία της μεγάλης ζύμωσης και ώσμωσης, σε κλίμακα που ποτέ πριν (αλλά ούτε και μετά) δεν συνέβη και ως βασικό αίτιο μπορούμε να θεωρήσουμε τη μεγάλη σύγκλιση του επιθυμητού και του εν όψει δυνητικού. Αυτό που κυρίως συνετελέσθη, κατά την εν λόγω περίοδο, ήταν μία μείζων σύντηξη και διάχυση του νεωτερικού πνεύματος, όπου η μοντέρνα τέχνη (ξεπερνώντας όρια και διαπερνώντας σύνορα) γινόταν ευρύτερα αποδεκτή και αναγνωριζόταν ως η τέχνη της εποχής μας, η τέχνη που εξέφραζε την αναστάτωση του βιομηχανοποιημένου κόσμου (ενώ ταυτόχρονα δημιουργούνταν οι συνθήκες διαμόρφωσης της μεταμοντέρνας σκέψης).

Ο κινηματογράφος, η νέα τέχνη, 7η εν σειρά, επανερχόταν στο προσκήνιο, όχι όπως στο τέλος του 19ου αιώνα, ως απλούς δηλαδή νεωτερισμός, αλλά ως το νέο όργανο καλλιτεχνικής πρακτικής που έμοιαζε να προσιδιάζει στην προοπτική ενός ανοιχτού μέλλοντος και να προσφέρεται για τη συγκρότηση μιας νέας αισθητικής, μιας νέας ηθικής και μιας νέας πολιτικής. Όλα συνέτειναν στη διεύρυνση της συνείδησης και τον εμπλουτισμό της αισθαντικότητας, ενώ η προσμονή του μέλλοντος καθίστατο ολονέν και πιο έντονη. Οι πιο αδήμονες, μέσα από μια έξαρση νεωτερικότητας, προσέβλεπαν σε ένα αύριο, αισθητά διαφοροποιημένο από το παρόν, πιο ανθρώπινο και κοινωνικά δίκαιο και εν ολίγοις, στο απώτατο βάθος του, σοσιαλιστικό. Ωστόσο τα πάθη του παρόντος δεν ήταν αμελητέα και συχνάκις αποδίδονταν σε έναν επώδυνο τοκετό που προμήνυε έναν άλλο κόσμο, για τον οποίο άξιζε τον κόπο να αφοσιωθεί κανείς με πάθος και ανιδιοτέλεια.

Στη μετεμφυλιακή Ελλάδα, όπως και στις άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου (Ισπανία και Πορτογαλία), τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα τελούσαν υπό καθεστώς αναστολής και καταστολής, η δε ανάπτυξη και κυκλοφορία των ιδεών ήταν αδοκήτως εξαιρετικά δυσχερής. Ας μην ξεχνάμε ότι το ουσιαστικό πανεπιστήμιο της χώρας, ήταν στους τόπους εξορίας, στον Άι Στράτη και τη Μακρόνησο και όχι στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εξ αυτού δε προέκυψαν και οι καφενειογενείς μεν, αλλά όχι και εντελώς αβασάνιστες ταυτίσεις του είδους, κομουνιστής: ίσον μορφωμένος, ή/και διανοούμενος: ίσον αριστερός.

Η αίσθηση του χρέους

Η γενιά που ξεπρόβαλε τότε, προσήλθε με νέους όρους στο προσκήνιο της ιστορίας, με άλλες απαιτήσεις και άλλα όνειρα, τα οποία αν και όχι εντελώς νεόκοπα, φαίνονταν πως μόνο τώρα μπαίνουν σε τροχιά εκπλήρωσης. Ωστόσο απαιτούνταν μια τομή στην ιστορική συνέχεια (ως προϋπόθεση μετάβασης), που όφειλε να αντιμετωπισθεί με μια ρήξη, μια επανάσταση, μια ανατροπή, του υφισταμένου συστήματος παραγωγής και αναπαραγωγής της συνείδησης, νομής της εξουσίας και διανομής των κοινωνικών αγαθών. Μια επανάσταση, σε όλα τα πεδία των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων και σχέσεων, αλλά πρωτίστως στην τέχνη, που με όπλο τη δημιουργική φαντασία μπορούσε να καταστεί προπομπός για μια νέα εποχή.

Αυτή η αντίληψη και αυτή η τοποθέτηση δημιουργούσε στους επίδοξους καλλιτέχνες την αίσθηση ενός χρέους, ενός σκοπού και μιας αποστολής, εκ προοιμίου καταξιωμένης. Υπήρξε ταυτόχρονα, θέλγητρο και στοίχημα, αλλά πάνω απ' όλα προσανατολισμός. Ένας προσανατολισμός, που ούτε κατ' ελάχιστον προσέβλεπε στην αναπαραγωγή του υφισταμένου κόσμου, αλλά στην πλήρη αναίρεσή του και τη δημιουργία ενός άλλου, αισθητά, αν όχι ριζικά διάφορου ή το ολιγότερον πέραν της πεπατημένης.

Μέσα σ' αυτό, το καθ' όλα γόνιμο και εποικοδομητικό κλίμα πλαίσιο, εκκολάφθηκε (γαλουχήθηκε, διαμορφώθηκε) ο Δημιουργός της εποχής και το πρότυπο προσανατολισμού του, η δε αποστολή του, επαρκώς προσδιορισμένη (ως εναργής αισθητική, ηθική και πολιτική αναζήτηση τελείωσης), έτεινε ανεπιφύλακτα προς την εντελή ποίηση, την πρωτότυπη δημιουργία και το ευπρόσωπο έργο, ενώ αντιστρατευόταν σθεναρά το τρέχον εμπόριο και την άκριτη κατανάλωση, την κοινοτοπία και τις απομιμήσεις (όπως και τα ποικιλώνυμα απρόσωπα και πρόχειρα κατασκευάσματα).

Προτασσόταν με πάθος ο κοινωνιολογισμός, έναντι του ψυχολογισμού κι αυτή η εκκολαπτική διεργασία, αυτό το εργαστήρι του δημιουργού (στο οποίο θήτευσα και γω παράπλευρα ως νεοσσός) άνοιξε ένα διαρκή διάλογο μέσα σε ένα πλαίσιο συλλογικής υποκειμενικότητας, στην οποία το κέντρο βάρους ήταν ταυτόχρονα καλλιτεχνικό και πολιτικό. Στο πλαίσιό του καλλιεργήθηκε τόσο το στίγμα του νέου δημιουργού και ο προορισμός ενός καινοδαιμονικού κινηματογράφου όσο και η αγωγή ενός χρέους γενιάς, μιας αποστολής, που όφειλε να εκπληρωθεί. Λιγοστοί ήταν αυτοί που εκπλήρωσαν, πραγμάτωσαν (ή έστω προσπάθησαν με συνέπεια την αποστολή πολιτισμικής άνθησης, ηθικής ολοκλήρωσης και πολιτικής ανά(σ)τασης) κάποιοι την εγκατέλειψαν καθ' οδόν ή τη νόθευσαν με συμβιβασμούς ή και την έκριναν (μέσ' την κοινωνική συνάφεια) ως ανεδαφική, ασύμβατη με τα πράγματα, ατελέσφορη, ίσως και μάταιη, μα προς παντός επίπονη. Ένας απ' αυτούς που έχουν εκπληρώσει ακέραια αυτό το χρέος γενιάς ήταν (και παραμένει βέβαια) ο Θόδωρος Αγγελόπουλος.

Πρωτοπορία και πειραματισμός

Ήδη από το 1975 με την τριλογία του (όπως την αποκαλούσε τότε) Αναπαράσταση, Μέρες του '36 και τον θίασο είχε εκπληρώσει την αποστολή του στο μέτρο που η καλλιτεχνική μετουσίωση αντανακλούσε πλήρως ολόκληρο σχεδόν το φάσμα του προβληματισμού, της διαλεκτικής και του στοχασμού που αποτέλεσε τόσο το κίνητρο όσο και το σκοπό της δημιουργίας των έργων του.

ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΣΚΗΝΟΘΕΤΕΣ, ΜΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΓΕΝΙΑ: ΑΠΟ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΝΙΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΣ, ΤΩΝΗΣ ΛΥΚΟΥΡΕΣΗΣ, ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ. ΔΙΠΛΑ ΤΟΥ, Η ΕΥΑ ΚΟΤΑΜΑΝΙΔΟΥ.

Ωστόσο αυτή η γενιά δημιουργών που εκκόλαψε το πολυσχιδές φαινόμενο του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου, Δ. Θέος, Κ. Φέρρης, Κ. Σφήκας, Στ. Τορνές,. Γ. Σταμπουλόπουλος, Τ. Μαρκετάκη, Δ. Σταύρακας, Δ Νόλλας, Λ. Λιαρόπουλος, Ν. Παναγιωτόπουλος, Στ. Κωνστανταράκος, Γ. Κατακουζηνός, Φ. Λαμπρινός, Λ. Λοίσιος, Ρ. Κούνδουρος, συνεπικουρούμενη από τους νεωτεριστές κριτικούς Β. Ραφαηλίδη και Γ. Μπακογιαννόπουλο, καθώς και τους νέους (τότε) τεχνικούς Γ. Πανουσόπουλο, Χρ. Μάγκο και Π. Παπακυριόπουλο που με τη δικτατορία του '67 υπέστη ανεπανόρθωτο πλήγμα, καθώς οι περισσότεροι ξενιτεύθηκαν δεν είναι αποτέλεσμα μόνο των γενικότερων συνθηκών, αλλά και της εσωτερικής δυναμικής του κινηματογράφου που έτεινε όλο και περισσότερο στην αποσαφήνιση της φυσιογνωμίας του, ως δημιουργικής τέχνης, εκ των πραγμάτων νεωτερικής και όχι μόνο μέσου μαζικής παραγωγής και κατανάλωσης βιομηχανικών υποπροϊόντων.

Σημαντικά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση είχαν γίνει και από τους σκηνοθέτες της προηγούμενης γενιάς: Γ. Γρηγορίου, Γκ. Τάλας, Γ. Τζαβέλα, Ν. Κούνδουρο, Κ. Κακογιάννη και Τ. Κανελλόπουλο κι από κοντά Ροβ. Μανθούλη, Αλεξ. Δαμιανό και Π. Γλυκοφρύδη, που είχαν ήδη καταθέσει αξιοσήμαντο έργο, αλλά το αίτημα της προκείμενης γενιάς ήταν να πάει παραπέρα και ο Αγγελόπουλος ήταν ένας από τους βασικούς συντελεστές που ώθησαν τα πράγματα προς μια άλλη προοπτική.

Το ζήτημα Κινηματογράφος Τέχνη, αν και πρωταρχικό, δεν αρκούσε πια κι ένα σωρό άλλες φιλοδοξίες και απαιτήσεις ξεπρόβαλλαν διαρκώς. Κινηματογράφος Τέχνη; ναι, αλλά με κοινωνικό και πολιτικό προβληματισμό, με τεχνικές, μορφικές και υφολογικές καινοτομίες, πρωτοποριακές και πειραματικές αναζητήσεις και αρκετά άλλα, όπως η μεγάλη εναξίωση που προσλάμβανε το ντοκιμαντέρ, είτε ως είδος καθαρού κινηματογράφου, είτε ως μέσο καταγγελίας και αποκάλυψης της αλήθειας. Αυτή η διεύρυνση των δοξασιών και των στόχων έφερε στην αθηναϊκή σκηνή έναν πραγματικά μητροπολιτικό προβληματισμό και ιδιαίτερα παριζιάνικο (καθότι οι περισσότεροι ήταν γαλλοθρεμμένοι κάτι που προσωπικά μου φαινόταν τότε εξαιρετικά μονόπλευρο), που στη συνέχεια διεστάλη στα θεωρητικά όρια της ελληνικότητας και του κοσμοπολιτισμού. Και οι δύο άξονες ενείχαν σοβαρή θεμελίωση και παρέμειναν πάντα δυνατά γονιμοποιά ερείσματα.

Η επιρροή του Θ. Αγγελόπουλου

Ο Νέος Ελληνικός Κινηματογράφος δεν είναι, εν τέλει, παρά η πραγμάτωση των ιδεών του, εν πολλοίς, αυθόρμητου συζητητικού κύκλου, που στη δεκαετία του '60 (αλλά και στη δεκαετία του '70) καλλιέργησε την τάση της δημιουργικής αναζήτησης και αποτόλμησε εγχειρήματα, που θα παραμένουν πάντα καίρια υποδείγματα αναφοράς. Η εντύπωση πως ο Αγγελόπουλος δεν είχε και τόσο αξιοσημείωτη συμβολή στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του Νέου Ελληνικού Κινηματογράφου είναι μάλλον ανακριβής, γιατί ο ίδιος ήταν μαζί με τον Β. Ραφαηλίδη από τους βασικότερους παράγοντες κυοφορίας και καρποφορίας ενός νέου κινηματογράφου τόσο στο πλαίσιο του διαρκούς διαλόγου που προανέφερα, όσο και με τη δημιουργία της ομάδας και του περιοδικού Σύγχρονος Κινηματογράφος. Ο ίδιος βέβαια ως αριστερός δεν υπήρξε ποτέ ζηλωτής κι έρρεπε πάντα προς έναν πραγματισμό κι έναν κοσμοπολιτισμό (ή άλλως διεθνισμό), όπως τον έλεγαν τότε. Οι επιρροές που δέχτηκε και αφομοίωσε ενεργητικά εντοπίζονται κυρίως στους: Στρονχάιμ, Μουρνάου, Γουέλς, Αντονιόνι, Γκοντάρ, Ρόζι και Οζου ο Γιάντσο, που συχνάκις έχει αναφερθεί, δεν νομίζω πως συνέβαλε στο ελάχιστο, γιατί τα έργα τους έγιναν συγχρόνως, πράγμα που σημαίνει ότι η διαμόρφωση αμφοτέρων είχε ήδη προ πολλού συντελεσθεί.

Οι προσωπικές απόψεις του είχαν επίσης αναμφισβήτητα κάποια απήχηση στους συνδαιτυμόνες συναδέλφους της γενιάς του, αλλά όταν το έργο του άρχισε να αναγνωρίζεται ευρύτερα (κυρίως σε διεθνή πλαίσια) υπήρξε μια επιρροή προς τη νεότερη πλέον γενιά, σ' αυτήν που και γω ανήκω.

Από την άλλη μεριά ο Αγγελόπουλος δεν είναι ένας σκηνοθέτης της πολυθρόνας, αλλά ολοκληρωτικός δημιουργός, και ως μεγάσθενος Κένταυρος επιλαμβάνεται προσωπικά όλων των ζητημάτων: προετοιμασίας και προπαραγωγής, εκτέλεσης κι επιμέλειας της παραγωγής, τεχνικής και καλλιτεχνικής διεύθυνσης, μεταπαραγωγής, διαφήμισης και διανομής. Ας σημειωθεί δε ότι (αυτή τη στιγμή τουλάχιστον) είναι ο μεγαλύτερος και πλουσιότερος παραγωγός ολόκληρης της ιστορίας του Ελληνικού Κινηματογράφου και διαθέτει τον μεγαλύτερο όγκο δημοσιευμάτων παγκοσμίως.

Ο εικοστός αιώνας, αιώνας που εκκίνησε δυναμικά και υποσχετικά με το νεωτεριστικό επίτευγμα της Industrie Francaise, τον Κινηματογράφο (το μηχανάκι με τη μανιβέλα, όπως τον αποκάλεσε ο Τολστόι), τελειώνει κι εκπνέει με ένα ελληνικό μνημόσυνο, «Μια αιωνιότητα και μια μέρα», ως φόρο τιμής σε μια πορεία και μυθοποιόν επιστέγασμα σε μια συναυτουργία. Οψόμεθα ωστόσο του μέλλοντος αιώνος... fin du siecle, fin de mille-naire, retour et avencement...

ΘΟΔΩΡΟΣ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΣ
7 ΗΜΕΡΕΣ
Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ 2012

from ανεμουριον https://ift.tt/3d5eEAD
via IFTTT