Ο τελευταίος - ουσιαστικά - σουλτάνος, ο αποκληθείς και «Ερυθρός». Αναρρήθηκε πραξικοπηματικά στο θρόνο το 1876. Αν και μετά την απομάκρυνση του ακολούθησε η ενθρόνιση δύο ακόμη ατόμων, εντούτοις υπήρξε ο τελευταίος ουσιαστικά σουλτάνος της καταρρέουσας οθωμανικής αυτοκρατορίας, τις τύχες της οποίας χειρίστηκε για 33 χρόνια, μέχρι το 1909. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1842 από Κιρκάσια μητέρα. Σε μικρή ηλικία έμεινε ορφανός και τη φροντίδα του ανέλαβε μία από τις άτεκνες γυναίκες του πατέρα του, σουλτάνου Abdülmecid I. Πέρασε τα παιδικά του χρόνια στο χαρέμι όπου προκάλεσε την προσοχή όλων για την ευστροφία και τη δύναμη του χαρακτήρα του. Ο μεγαλύτερος αδελφός του ο Murad V, με την άνοδο του στο θρόνο παρουσίασε συμπτώματα ψυχασθένειας, γεγονός που υποχρέωσε τους ανώτατους αξιωματούχους να συζητούν για την απομάκρυνση του αλλά προσέκρουαν στο θέμα της διαδοχής εφόσον δεν θεωρούσαν τον Abdülhamid κατάλληλο. Ό,τι όμως δεν τόλμησαν οι αξιωματούχοι το πραγματοποίησε ο Abdülhamid ο οποίος με τη βοήθεια του Μιτχάντ πασά σε ηλικία 34 ετών απομακρύνει τον αδελφό του, τον κλείνει ως παράφρονα στο ανάκτορο Ciragan και αναλαμβάνει την 31η Αυγούστου 1876, ως σουλτάνος της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Η ανατροπή
Αρχικά ο Abdülhamid αποδέχθηκε τις φιλελεύθερες ιδέες του Μιτχάντ πασά και το συνταγματικό του χάρτη, με Γερουσία απαρτιζόμενη από ισόβιους γερουσιαστές και βουλευτές εκλεγμένους από το λαό. Μετά την ανακήρυξη του Συντάγματος προκηρύχθηκαν εκλογές και η πρώτη οθωμανική Βουλή συνεβλήθη στις 19 Μαρτίου του 1877 χωρίς όμως να μακροημερεύσει μια και ο Abdülhamid υπαναχώρησε και ανέτρεψε το συνταγματικό καθεστώς που ο ίδιος δημιούργησε.
Η μεταστροφή αυτή οφείλεται στην ανησυχία για τον περιορισμό της απόλυτης εξουσίας του αλλά και στη δραματική εξωτερική κατάσταση και τις αλλεπάλληλες ήττες της αυτοκρατορίας σε όλα τα μέτωπα. Ο Μιτχάντ πασάς, «πατέρας του Συντάγματος», στραγγαλίστηκε στα 1884 με διαταγή του σουλτάνου ενώ την ίδια τύχη είχαν και άλλοι αξιωματούχοι μη εξαιρουμένων και των συγγενών του όπως ο Μαχμούτ Τζελατών πασάς σύζυγος της αδελφής του. Η παροιμιώδης όσο και αποτροπιαστική σκληρότητα που τον διέκρινε πλέον, του χάρισε την προσωνυμία ο Ερυθρός Σουλτάνος υποδηλώνοντας την αιματοβαμμένη περίοδο της βασιλείας του, στη διάρκεια της οποίας εκατοντάδες πτώματα πολιτών κατέληξαν στο βυθό του Βοσπόρου και του Κερατίου κόλπου. Ο διαβόητος δηλητηριασμένος καφές του Γιλδίζ (σουλτανικό ανάκτορο) ανέμενε πολλούς από αυτούς που αντιτάσσονταν στην πολιτική του Abdülhamid. Μέχρι την εκθρόνιση του παρήλασαν από τον πρωθυπουργικό θώκο 18 άτομα και ανάμεσα σε αυτούς πραγματοποιήθηκαν 26 αλλαγές. Ο Σαΐτ πασάς αναγορεύθηκε 7 φορές πρωθυπουργός! Επέλεγε και τοποθετούσε σε ανώτερες θέσεις άτομα που είχαν προσωπικές διαφορές μεταξύ τους και κατ' αυτόν τον τρόπο δεν θα μπορούσαν να συνασπισθούν εναντίον του. Ακόμα και στη φρουρά των ανακτόρων στην κορυφή του Γιλδίζ συμμετείχαν στρατιώτες από έθνη που έτρεφαν αμοιβαίο μίσος και ήταν αδύνατο να υπάρξει συνεννόηση για κάποια κοινή επαναστατική ενέργεια.
Η ανησυχία
Ήταν τέτοια η ανησυχία για τη ζωή του ώστε υποβαλλόταν εκουσίως σε μακρόχρονη νηστεία από το φόβο της δηλητηρίασης και κοιμόταν μόνον λίγες ώρες σε δωμάτιο που επέλεγε την τελευταία στιγμή, προκειμένου να αποφύγει δολοφονική απόπειρα των αντιπάλων του. Στον εβδομαδιαίο χαιρετισμό προς το λαό χρησιμοποιούσε σωσία χωρίς ο ίδιος να τολμά να εκτεθεί εμπρός στο πλήθος όπως συνήθιζε όταν ανέβηκε στο θρόνο. Την ανησυχία του επέτειναν οι ειδήσεις για δολοφονικές απόπειρες εναντίον μοναρχών της εποχής: του τσάρου Αλέξανδρου Β' στη Ρωσία το 1881, του σάχη Νασερουντίν στο Ιράν το 1896 και του Σέρβου βασιλιά το 1903. Εξέδωσε δε αυστηρή εντολή να μην δημοσιεύεται στον τουρκικό Τύπο η παραμικρή είδηση για ανάλογες απόπειρες. Εκείνοι όμως που υπέφεραν περισσότερο από την αιμοσταγή πολιτική του σουλτάνου ήταν οι χριστιανικοί πληθυσμοί της αυτοκρατορίας και ιδιαίτερα οι Αρμένιοι. Οι κυριότερες σφαγές διαπράχθηκαν α) στα 1894 στο Μπιτλίς όπου αφανίσθηκαν 24 χωριά β) στα 1895 σε όλη τη Μικρά Ασία γ) στις 15 και 16 Αυγούστου 1896 οπότε και θανατώθηκαν 6.000 Αρμένιοι μεταξύ των οποίων και εκατοντάδες παιδιά και δ) στα 1909 στην Κιλικία λίγο πριν από την εκθρόνιση του Abdülhamid.
Εξωτερική πολιτική
Με την ανάληψη της εξουσίας ο σουλτάνος είχε να αντιμετωπίσει τα εκρηκτικά προβλήματα που δημιουργούσαν οι επαναστατημένοι λαοί της Χερσονήσου του Αίμου: Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Βουλγαρία καθώς και η σερβική επανάσταση απειλούσαν την ήδη ακρωτηριασμένη εδαφική ενότητα της αυτοκρατορίας. Ο «Μεγάλος Ασθενής» έδειχνε να πλέει τα λοίσθια και οι μεγάλες ευρωπαϊκές Δυνάμεις της εποχής έσπευδαν για το δικό της η κάθε μία συμφέρον να αποκομίσει τα μεγαλύτερα δυνατά οφέλη. Μέσα από την διαπλοκή των συμφερόντων και συγκρούσεων που αναπτύχθηκαν, ο Abdülhamid χάρη στην εξαιρετική του ευφυΐα και διπλωματική ικανότητα που επέδειξε κατάφερε να ελαχιστοποιήσει τις απώλειες αλλά και να παρατείνει τη ζωή της αυτοκρατορίας, όπως πολλοί ιστορικοί παραδέχονται. Η εξωτερική του πολιτική, πολυπρόσωπη, δουλοπρεπής και ευέλικτη έναντι των ισχυρών, βάρβαρη προς τους αδύνατους κατέφευγε σε θαυμαστούς διπλωματικούς συνδυασμούς προκειμένου να εξισορροπεί τις ορέξεις των μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες πίστευαν πάντα η κάθε μία ξεχωριστά ότι αυτή έχει την πρωτοβουλία των κινήσεων και άρα προτεραιότητα στα κέρδη από τον επικείμενο θάνατο του «Μεγάλου Ασθενούς». Οι ελιγμοί, η δολιότητα και η φαντασία του σουλτάνου εξουδετέρωναν εν τέλει την ισχύ και την εμπειρία της δυτικής διπλωματίας. Στην εποχή του τέθηκαν οι βάσεις της γερμανοτουρκικής προσέγγισης ως αντίρροπο κατά της Ρωσίας και της Μεγάλης Βρετανίας, οι οποίες αναμιγνύονταν παντοειδώς στις υποθέσεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Στα 1898 επισκέπτεται την Κωνσταντινούπολη ο Γερμανός αυτοκράτορας και ο σουλτάνος παραχωρεί το προνόμιο για την κατασκευή του σιδηροδρόμου της Βαγδάτης στη Γερμανία που φαίνεται να προπορεύεται των άλλων μεγάλων Δυνάμεων στον αγώνα προσέγγισης των πετρελαίων της Ανατολής. Ο Abdülhamid δαπανούσε εκατομμύρια λίρες προκειμένου να εξαγοράσει συνειδήσεις στη Δύση, να διαμορφώσει και να εξωραΐσει την εικόνα του κράτους του στο εξωτερικό.
Πανουργία
Η πανουργία του έφτασε σε τέτοιο βαθμό που να χρηματοδοτεί κρυφά Νεότουρκους στο εξωτερικό μόνο και μόνο για να αποτρέψει τη χρηματοδότηση τους και τη δημιουργία στενών δεσμών εξάρτησης από τις δυτικές χώρες! Κατέβαλε σε όλη τη διάρκεια της μοναρχίας του εντατικές προσπάθειες για να αποτρέψει τη συνεργασία των χριστιανικών εθνών της Χερσονήσου του Αίμου. Όταν δε, στη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, τα χριστιανικά στρατεύματα έφτασαν στην Τσατάλτζα, σύμφωνα με μαρτυρία ενός βιογράφου του, ανεφώνησε οργισμένος -από το Μπεϊλέρμπεϊ όπου είχε εξοριστεί- προς τους Νεότουρκους: Χρόνια ολόκληρα ξόδεψα για να μην ενωθούν Έλληνες και Βούλγαροι. Πώς καταφέρατε να τους ενώσετε και να φέρετε τα στρατεύματα τους προ των θυρών της Κωνσταντινούπολης. Για να αποδυναμώσει τα αρμενικά κομιτάτα που αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία της Αρμενίας, υπέθαλψε -όπως ο ίδιος αποκαλύπτει στα απομνημονεύματα του- τις αντιθέσεις των Ορθοδόξων και Καθολικών Αρμενίων, ενώ για να προσελκύσει και να εκμηδενίσει τις επαναστατικές διαθέσεις των Νεστοριανών της περιοχής Χακκάρι, πρόσφερε στους επικεφαλείς τους, διοικητικές θέσεις και παχυλούς μισθούς.
Το περιστατικό
Είναι χαρακτηριστικό ακόμη το περιστατικό με το βιβλίο του Βέλγου κόμη Ε. Ντε Κερατρί για τον Μουράτ τον Ε'. Ο πρεσβευτής της αυτοκρατορίας στις Βρυξέλλες, ο Έλληνας Καραθεοδωρής πασάς, διατάχθηκε να αγοράσει πάση θυσία όλα τα αντίτυπα ώστε να μην κυκλοφορήσει. Πράγματι ο Καραθεοδωρής έσπευσε να εκτελέσει τη διαταγή αφού πλήρωσε αρκετές χιλιάδες λίρες. Το θέμα θεωρήθηκε λήξαν και αποδόθηκαν οι οφειλόμενες τιμές στο δραστήριο πρεσβευτή, χωρίς όμως να προβλέψει κανείς την επόμενη κίνηση του συγγραφέα, ο οποίος προχώρησε σε δεύτερη έκδοση προτάσσοντας την εξής σημείωση: Αφού εξαντλήθηκε η πρώτη έκδοση του Μουράτ Ε' όλα τα αντίτυπα του οποίου αγόρασε η Αυτού Μεγαλειότης ο Σουλτάνος Abdülhamid Χαν ο Β', προβαίνω στη δεύτερη έκδοση. Σάλος προκλήθηκε στα ανάκτορα και ο σουλτάνος, οργισμένος, ανακάλεσε τηλεγραφικώς τον πρεσβευτή ο οποίος υποψιάστηκε προφανώς τις συνέπειες και για να σώσει τη ζωή του κατέφυγε στο Παρίσι! Ο Abdülhamid αξιοποίησε επιπλέον πολιτικά και οικονομικά τον τίτλο του χαλίφη (τοποτηρητή του Μωάμεθ), για να αυξήσει την επιρροή του στο Ισλάμ μέχρι τις Ινδίες και τη Σιγκαπούρη. Έργα μεγάλης κλίμακας, όπως ο σιδηρόδρομος της Χετζάζης, κατασκευάστηκαν με χρήματα πιστών από όλο τον κόσμο. Η πολιτική του πανισλαμισμού που προώθησε ήταν ένα ακόμη αντίβαρο στις πιέσεις των δυτικών κρατών. Μελετώντας ο αναγνώστης την εξωτερική πολιτική της περιόδου αυτής δεν μπορεί πασά να επισημάνει τις ομοιότητες που παρουσιάζει με αυτήν που ασκεί το σημερινό τουρκικό κράτος και να διατυπώσει την άποψη ότι κοντινός πρόγονος και θεμελιωτής του υφιστάμενου οικοδομήματος είναι ο Abdülhamid. Οι Νεότουρκοι αν και ανέτρεψαν τον σουλτάνο εντούτοις υιοθέτησαν τις σκέψεις και την πρακτική που εκείνος εφάρμοσε.
Το Νεοτουρκικό Κίνημα
Η τρομοκρατία και η ανασφάλεια που επικρατούσε μεταξύ των πολιτικών αντιπάλων του σουλτάνου, οδήγησε πολλούς στο εξωτερικό, όπου αρχικά με έδρα την Ελβετία και αργότερα το Παρίσι οργάνωσαν τον αγώνα εναντίον του. Το νεοτουρκικό κίνημα -η συνέχεια του νεοοθωμανικού της περιόδου του Αμπντούλμετζίτ- είχε ως στόχο την επαναφορά του Συντάγματος και τον εκσυγχρονισμό της αυτοκρατορίας. Σε όλη την Ευρώπη κυκλοφορούσαν εφημερίδες προπαγανδίζοντας τις αρχές των Νεότουρκων, γεγονός που υποχρέωσε τον σουλτάνο να δημιουργήσει ένα ευρύτατο και πολυδάπανο σύστημα παρακολούθησης της δραστηριότητας των αντιφρονούντων και διερεύνησης των διακλαδώσεων τους στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Το πολύπλοκο σύστημα λογοκρισίας που επέβαλε είχε ως στόχο να απομακρύνει τον κίνδυνο διείσδυσης των νεοτουρκικών ιδεών στο εσωτερικό. Μεταξύ των οδηγιών που έπρεπε να τηρεί ο τύπος της εποχής περιλαμβάνονταν:
α) Να αποκρύπτονται παράπονα εναντίον διοικητών ή υποδιοικητών ακόμη κι αν αυτοί έχουν δολοφονήσει ανθρώπους.
β) Στα άρθρα να αποφεύγεται η φράση «συνεχίζεται».
γ) Να αποφεύγεται η χρήση των αποσιωπητικών ή κενών στις φράσεις γιατί δίνουν αφορμή για δυσάρεστα σχόλια και ταράσσουν την ηρεμία των πνευμάτων.
δ) Απαγορεύεται η χρήσις ιστορικών ονομάτων και ιδίως της λέξης Αρμενία.
Εντούτοις η οργάνωση των Νεότουρκων στην Ευρώπη προχωρούσε με ταχείς ρυθμούς και αφενός η δυσφορία του λαού από την εσωτερική κατάσταση και αφετέρου η απογοήτευση από τις επανειλημμένες αποτυχίες στα πολεμικά μέτωπα οδήγησαν στην έκρηξη της επανάστασης, το 1908. Οι συνθήκες ήταν ώριμες και η στιγμή κατάλληλη. Όλοι σχεδόν οι αξιωματικοί συντάχθηκαν με τους κινηματίες γεγονός που δεν άφηνε περιθώρια αντίδρασης. Μία εβδομάδα μετά, στις 24 Ιουλίου 1908, ο σουλτάνος διακήρυξε την επαναφορά του Συντάγματος. Η πράξη αυτή, όπως τελικά αποδείχθηκε, δεν ήταν παρά ένας τακτικός ελιγμός. Ο απόλυτος μονάρχης των τριών δεκαετιών ήταν αδύνατο να συμβιβαστεί με τη νέα πραγματικότητα. Αφού επί ένα χρόνο οργάνωσε την αντεπανάσταση κινήθηκε εναντίον των Νεότουρκων, στις 13 Απριλίου 1909. Οι ανώτεροι αξιωματικοί και πολιτικοί, μέλη των νεοτουρκικού κομιτάτου φυλακίσθηκαν, ενώ οι ταραχές που ξέσπασαν στις διάφορες επαρχίες κατέληξαν γι' άλλη μια φορά σε σφαγές των Αρμενίων στα Άδανα.
Η αντίδραση
Η αντίδραση των Νεότουρκων υπήρξε απροσδόκητα αστραπιαία και σε τέσσερις μόλις ημέρες επιτέθηκαν κατά των σουλτανικών στρατευμάτων της πρωτεύουσας, τα οποία αν και αρχικά πρόβαλαν αντίσταση στο τέλος παραδόθηκαν. Ο Abdülhamid ο Β' με απόφαση της Βουλής καθαιρέθηκε και εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη όπου παρέμεινε για δύο χρόνια έγκλειστος στην έπαυλη Αλλατίνι. Οι Νεότουρκοι διαβλέποντας τον κίνδυνο απελευθέρωσης του από τους εχθρούς του κράτους τον μετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη όπου πέθανε τον Φεβρουάριο του 1918 σε ηλικία 76 χρόνων, περιστοιχισμένος από τις οδαλίσκες του. Τη θέση του μετά την καθαίρεση πήρε ο πρίγκιπας Μεμέτ Ρεσάτ με την επωνυμία Μωάμεθ ο Ε'. Ο Abdülhamid έζησε στην πιο κρίσιμη ίσως περίοδο της αυτοκρατορίας και αγωνίστηκε να αποτρέψει τη διάλυση της, χρησιμοποιώντας συχνά απάνθρωπα μέσα. Εντούτοις ο Νεότουρκος στρατηγός Σερίφ πασάς σχολιάζοντας την παροιμιώδη σκληρότητα του σουλτάνου έγραψε το Φεβρουάριο του 1914: Όλα μαζί τα εγκλήματα του Abdülhamid αποτελούν παιδαριώδεις αταξίες προ των εγκλημάτων που διέπραξαν οι γίγαντες του νεοτουρκικού κομιτάτου «Ένωσις και Πρόοδος», τους οποίους πολλοί εξέλαβαν ως σωτήρες! Ο Abdülhamid ήταν ο τελευταίος σουλτάνος των μεταρρυθμίσεων (τανζιμάτ) και ο πρώτος της συνταγματικής περιόδου.
ΑΝΤΩΝΗΣ ΛΙΑΠΗΣ
ΕΛΛΑΔΑ 20ος ΑΙΩΝΑΣ
ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ
ΑΘΗΝΑ
from ανεμουριον https://ift.tt/2S3T07a
via IFTTT