Φιλέλληνες ζωγράφοι

της Φανής-Μαρίας Τσιγκάκου

«Η ήττα». Ελαιογραφία του Ορός Βερνέ (1789-1863). Σύμφωνα με σύγχρονους κριτικούς, η παράσταση απεικονίζει «Ελληνα νικητή, ο οποίος, πατώντας το πτώμα ενός Τούρκου, διατάζει τον υπηρέτη του τελευταίου να αποκεφαλίσει τον κύριό του με το ίδιο του το σπαθί». Βέβαια, η αποτρόπαιη πράξη δικαιολογείται λόγω των δεινών που υπέστησαν οι Ελληνες κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Οσον αφορά τη βαρβαρότητα του Θέματος, όπως σημειώνει η κ. Φ. Μ. Τσιγκάκου, η βαρβαρότητα αυτή εγγράφεται με συνέπεια στο ρεπερτόριο των ρομαντικών που μυθοποίησαν και λάτρεψαν τη βιαιότητα, τα πάθη και τις έντονες συγκρούσεις (Μουσείο Μπενάκη).

Για τους Γάλλους -όπως άλλωστε και για τους υπόλοιπους Ευρωπαίους- η Ελλάδα επί πολλούς αιώνες ήταν ένα όραμα, που αναδύθηκε σε διάφορες περιόδους -από τον 16ο αιώνα και πέρα- μέσα από ένα σχήμα διαφορετικό κάθε φορά, που το συνέθεταν οι τρέχουσες ιστορικές, αισθητικές και κοινωνικοπολιτικές συντεταγμένες. Είναι γνωστό ότι το όραμα της ελληνικής αρχαιότητας υπήρξε σταθερό σημείο αναφοράς για το γαλλικό επαναστατικό ιδεώδες.

«Ελληνας». Εργο του Λουί Ντιπρέ (1789-1837). Ο Ελληνας που παριστάνεται εδώ, εικάζεται ότι είναι ο κοτζαμπάσης του Αίγιου, Ανδρέας Λόντος (1784-1846), ο οποίος φιλοξένησε τον Μπάιρον κατά την πρώτη επίσκεψή του στην Ελλάδα το 1809, και αργότερα διακρίθηκε στον αγώνα της ανεξαρτησίας (Ελαιογραφία, Μουσείο Μπενάκη).

Ρομαντισμός και επανάσταση συνιστούν τα δύο κύρια χαρακτηριστικά του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, μιας εποχής έντονων ιστορικο-κοινωνικών διεργασιών. Η διάθεση φυγής και εκτόνωσης που διακατείχε όλες τις κοινωνικές δυνάμεις που βρίσκονταν σε διάσταση με την τρέχουσα πραγματικότητα, οδήγησε σε μια «θεοποίηση» της ιστορικής εμπειρίας. Οι ρομαντικοί δημιουργοί στράφηκαν στις μεγάλες ιστορικές στιγμές, προκειμένου να δραπετεύσουν από την ασημαντότητα της πεζής καθημερινότητας. Η μυθοπλασία του ρομαντισμού επανερμήνευσε παλιούς μύθους, γεγονότα και παραδόσεις, ενώ παράλληλα δέθηκε άρρηκτα με το ιστορικό παρόν. Αλλά την εποχή αυτή, τα τρέχοντα ιστορικά γεγονότα θα ξεπεράσουν τα περιορισμένα εθνικά σύνορα, για να μεταστοιχειωθούν σε συμβολικές αξίες και γόνιμα πνευματικά και καλλιτεχνικά ερεθίσματα.

«Τραυματισμένος Ελληνας αξιωματικός μπροστά στα τείχη κατειλημμένης πόλης». Εργο του Ζαν-Κλοντ Μπονφόν (1796-1860). Ποιος είναι άραγε ο Ελληνας αξιωματικός; Ο Μάρκος Μπότσαρης, όπως υποστηρίξει η Νίνα Αθανάσογλου-Kallmyer, ή μήπως πρόκειται για μια αλληγορία του ελληνικού λαού, όπως γράφει η M.C. Chandonneret; (Ελαιογραφία, Μουσείο Καλών Τεχνών, Λυών).

Η διεθνής συγκυρία δεν υπήρξε ευνοϊκή για την Ελληνική Επανάσταση, δεδομένου ότι για τους εκπροσώπους της Ιεράς Συμμαχίας και της Τετραπλής Συμμαχίας η εξέγερση των Ελλήνων έθετε σε κίνδυνο την εδαφική ισορροπία της Ευρώπης, που είχε μόλις αποκατασταθεί μετά την κατάρρευση του Ναπολέοντα. Τη συντηρητική αυτή εξωτερική πολιτική προσυπέγραφε η γαλλική κυβέρνηση της Παλινόρθωσης των Βουρβώνων (Restauration 1815-30). Ωστόσο ο Ελληνικός Αγώνας βρήκε την ένθερμη υποστήριξη της Φιλελεύθερης Αντιπολίτευσης που την αποτελούσαν οι Ορλεανιστές και οι Βοναπαρτιστές.

«Θα εξακολουθήσει λοιπόν ο αιώνας μας να παρακολουθεί σαν θεατής, ορδές αγρίων να αφανίζουν έναν πολιτισμό, που αναβλασταίνει πάνω στο μνήμα ενός λαού, που χάρισε τον πολιτισμό στην ανθρωπότητα; Θα επιτρέψει η Χριστιανοσύνη -ατάραχη- στους Τούρκους να στραγγαλίσουν τους Χριστιανούς. Και οι νόμιμοι μονάρχες της Ευρώπης, δίχως ντροπή, θα δεχτούν να συνδέσουν τ’ όνομά τους με μια τυραννία, που θα κοκκίνιζε τον Τίβερι;» έγραφε ο Σατομπριάν στο «Υπόμνημα περί της Ελλάδος». Η δήλωση του Σατομπριάν καθορίζει επιγραμματικά τις διάφορες όψεις του Φιλελληνισμού. Διότι, πράγματι, η ελληνική υπόθεση ήταν εξίσου υπόθεση των ουμανιστών, των Χριστιανών και των Φιλελευθέρων.

«Ο Θρίαμβος του λαβάρου», Πιερ Ρεβουάλ (1776-1842). Ο Ρεβουάλ ήταν ανάμεσα στους πρώτους καλλιτέχνες που έδειξαν ενδιαφέρον για τον ελληνικό αγώνα. Το Θέμα και η ιδέα αυτού του έργου είναι επανάληψη προηγούμενου έργου που χάθηκε. Δεσπόζουσα Θέση έχει το χριστιανικό έμβλημα-λάβαρο και υπαινίσσεται τη σύγκρουση ανάμεσα στους χριστιανούς Ελληνες και τους άπιστους Τούρκους (Ιδιωτική συλλογή).

Από εικαστική άποψη ο συνδυασμός θρησκευτικού, κλασικού και ηρωικού στοιχείου του ελληνικού αγώνα οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας, πλούσιας θεματογραφίας. Καθώς η ελληνική εξέγερση παρουσιάστηκε ως ο αγώνας της χριστιανοσύνης ενάντια στο Ισλάμ, οι Ελληνες προβλήθηκαν σαν μάρτυρες της πίστης. Επίσης, η αρχαιότητα είναι εξίσου παρούσα στις φιλελληνικές παραστάσεις. Ωστόσο, οι κλασικές αναφορές δεν έχουν σαν κίνητρο μια απλή αρχαιολατρία, αλλά είναι αναφορές σε μια κλασική κληρονομιά, που αποτελούσε κινητήρια δύναμη για τους Ελληνες και την οποία υπερασπίζονταν με μια αυτοθυσία αντάξια των προγόνων τους. Ακόμα ενώ στις ελληνικές παραστάσεις του 18ου αιώνα οι κάτοικοι της Ελλάδας εμφανίζονται σαν συμπλήρωμα του τοπίου, τώρα είναι οι πρωταγωνιστές της σύνθεσης, οι πρωταγωνιστές της δράσης, οι μαχητές. Ένα άλλο φιλελληνικό θέμα είναι αυτό του ήρωα που προβάλλει μέσα από την καθημερινότητα.

«Ελληνοϊτούλα με αθηναϊκή ενδυμασία». Ελαιογραφία της Λουίζ Ντιβιντάλ ντε Μονφεριέ (1797-1869). Στη δεκαετία 1820-1830 επεκράτησε μόδα, ρεύμα με πολυάριθμα αντίστοιχα έργα που θέμα τους είχαν την Ελληνοπούλα. Η ζωγράφος κατόρθωσε να δώσει στην προσωπογραφία αυτή ποιητική διάσταση και εσωτερικότητα (Μουσείο Fabre, Μονπελιέ).

Θέματα με χαρακτήρα διδακτικό, όπου οι έννοιες πατρίδα, οικογένεια ταυτίζονται. Είναι αλήθεια ότι τους ρομαντικούς Γάλλους καλλιτέχνες τους συγκινούσαν περισσότερο οι τραγωδίες των Ελλήνων παρά τα κατορθώματά τους. Πράγματι, θέματα όπως: αποτυχίες μαχών, «το Μεσολόγγι», «η Χίος», «Η Πάργα», άγγιζαν εξίσου τις χορδές της ρομαντικής καλλιτεχνικής έμπνευσης και τις καρδιές του φιλελληνικού κοινού.

«Το Ελληνόπουλο». Εργο του Αλεξάντρ-Μαρί Κολέν (1798-1873). Στο έργο αυτό του Κολέν είναι εμφανής η ιδεαλιστική ανάπτυξη του Θέματος και υποδηλώνει την επιθυμία του ζωγράφου να φορτίσει τον ήρωα-νεαρό με συμβολική διάσταση (Ελαιογραφία, Μουσείο Μπενάκη).

Τα φιλελληνικά θέματα βρήκαν πρωτοφανή απήχηση στους Γάλλους καλλιτέχνες. Σε σχέση με τα φιλελληνικά έργα των άλλων Ευρωπαίων ζωγράφων, η γαλλική καλλιτεχνική παραγωγή ξεχωρίζει κατ’ αρχήν με την αριθμητική υπεροχή. (Ανάμεσα στα 1815-1848 εκτέθηκαν 150 έργα φιλελληνικής εμπνεύσεως στο παρισινό Salon). Επίσης με την ποιότητα (ορισμένα από τα αριστουργήματα του γαλλικού ρομαντισμού είναι φιλελληνικής εμπνεύσεως). Επιπλέον, τα έργα παρακολουθούν -χρονολογικά- τα γεγονότα του ελληνικού αγώνα. Ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και πρωτότυπο χαρακτηριστικό του γαλλικού φιλελληνισμού -από τεχνοϊστορικής πλευράς είναι το γεγονός ότι παρατηρείται μια πνευματική συμμαχία μεταξύ των αγωνιζόμενων Ελλήνων, των Γάλλων οπαδών της Φιλελεύθερης Αντιπολίτευσης και των ρομαντικών Γάλλων καλλιτεχνών, που καταπιάστηκαν με ελληνικά θέματα, οι οποίοι ήταν αντίθετοι με την Ακαδημία και τον αναιμικό κλασικισμό της. Δεν είναι τυχαίο που ο Ντελακρουά πρωτοπαρουσίασε στην έκθεση υπέρ των Ελλήνων, που οργανώθηκε το 1826 στην Galerie Lebrun, την «Ελλάδα στα Ερείπια του Μεσολογγίου», ένα έργο πολιτικής μεν προπαγάνδας καθώς και επαναστατικής ρομαντικής τεχνοτροπίας.

«Οι εξόριστοι Ελληνες πάνω σε βράχο». Εργο του Αρί Σεφέρ (1795-1858). Στις 10 1819 η πόλη της Πάργας παραδόθηκε από τον Μέτλαντ, τον Άγγλο αρμοστή των Επτανήσων, στον Αλή Πασά των Ιωαννίνων, ο οποίος την κατέστρεψε Οι Χριστιανοί της Πάργας εξορίστηκαν στην Κέρκυρα και όλη η Ευρώπη διαμαρτυρήθηκε για το έγκλημα αυτό. Ο Σεφέρ καταγράφει σ' αυτό το έργο τον πόνο και τον σπαραγμό των εξόριστων στην Κέρκυρα, Παργινών καθώς αγναντεύουν τη χαμένη τους πατρίδα (Ελαιογραφία, Ιστορικό Μουσείο, Αμστερνταμ).

«Δεν ήταν οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που ίσωσαν την Ελλάδα αλλά η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη». Αυτή η δήλωση μιας γαλλικής εφημερίδας δεν πρέπει να θεωρηθεί υπερβολική, διότι ο φιλελληνισμός ήταν, πάνω απ’ όλα, ένα ευρύ λαϊκό κίνημα. Τα δημοφιλέστερα φιλελληνικά θέματα αντιγράφηκαν και αναπαράχθηκαν σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης. Η γαλλική βιομηχανία φιλελληνικών αντικειμένων συνιστά ένα υλικό απεριόριστο και συχνά κακόγουστο, που ωστόσο ο τεχνοϊστορικός οφείλει ν’ αποτιμά με συμπάθεια, διότι πέρα απ’ την αμφίβολη καλλιτεχνική τους ποιότητα αυτά τα αντικείμενα συνετέλεσαν στο να κρατηθεί η Ελλάδα στο προσκήνιο της γαλλικής κοινής γνώμης.

Συμβολή

Στη Γαλλία υπήρξε ένας φιλελληνισμός θρησκευτικός, ένας αρχαιολατρικός, ένας φιλελεύθερος, ένα ουμανιστικός, ένας κοσμικός, ένας ρομαντικός, ένας λογοτεχνικός κι ένας φιλελληνισμός εικαστικός, που έφερε στο προσκήνιο μια πλούσια και ευφάνταστη θεματολογία με εικόνες εμπνευσμένες από την ελληνική ιστορία. Πέρα από τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι, στα χρόνια 1821-27, η ελληνική υπόθεση είχε συνεπάρει τη γαλλική κοινή γνώμη, γεγονός που συνέβαλε ουσιαστικά στην επιτυχή έκβαση του ελληνικού αγώνα.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΓΑΛΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ

7 ΗΜΕΡΕΣ

Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

ΑΘΗΝΑ 1997

from ανεμουριον https://ift.tt/2WM3OKu
via IFTTT