Γράφει ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΠΟΥΛΙΑΣ
Η αρχιτεκτονική της Ύδρας δεν θα υπήρχε αν ορισμένοι ιστορικοί παράγοντες δεν είχαν συγκλίνει ώστε να τη δημιουργήσουν. Ο κυριότερος ήταν ο πλούτος των κατοίκων της, που από τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, πολλά χρόνια πριν την απελευθέρωση και τη γέννηση του νέου ελληνικού κράτους, έκαναν την Ύδρα αξιόλογη ναυτική δύναμη. Πριν την περίοδο της ακμής και από τη στιγμή που οι πρώτοι Αλβανοί κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στο νησί, κυνηγημένοι από τη μανία των Τούρκων, η πόλη της Ύδρας ήταν ένας μικρός σε έκταση οικισμός αλλά αρκετά πυκνός, στην κορυφή του υψώματος που βρίσκεται στο κέντρο του λιμανιού. Το όνομα του οικισμού μέχρι σήμερα παρέμεινε το ίδιο, η Κιάφα.
Πρώτοι οικισμοί
Ίσως οι πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή αυτή να βρήκαν ερείπια από προγενέστερους κατοίκους που έζησαν εκεί πολλούς αιώνες πριν. Η ιστορία μας λέει πως οι Δρυόπες βοσκοί κατοίκησαν το νησί, και όχι μόνον αυτοί αλλά για μία χρονική περίοδο στο νησί έζησαν Σάμιοι πολιτικοί πρόσφυγες κατατρεγμένοι από την τυραννία που επιβλήθηκε στο νησί τους. Η γεωγραφία του νησιού είναι αφιλόξενη για τέτοιου είδους οικισμούς. Το μόνο λιμάνι που μπορούσε να προστατέψει τα μικρά πλοία είναι το ίδιο το λιμάνι της σημερινής Ύδρας. Ένας άλλος λόγος που με κάνει να πιστεύω πως ο οικισμός στην Κιάφα προϋπήρχε, είναι ότι γύρω απ’ αυτήν μέχρι σήμερα υπάρχουν συγκεντρωμένες οι λιγοστές μικρές πεδιάδες κατάλληλες για καλλιέργεια. Βεβαίως στο νησί υπάρχουν και άλλα σημεία όπου έχουν βρεθεί ερείπια, κυρίως από στάνες των βοσκών της αρχαιότητας, στο λόφο του Βλυχού και την Επισκοπή. Το εύφορο μικρό οροπέδιο στη νοτιοδυτική πλευρά του νησιού είναι το μόνο σημείο που δεν έχει οπτική επαφή με τη θάλασσα κι έτσι μπορούσε να προστατέψει τους κατοίκους από κάθε λογής επιδρομές και λεηλασίες. Από την Κιάφα, λοιπόν, ξεκινά η νέα σελίδα της Ύδρας, που φτάνει ως τις μέρες μας. Η αρχιτεκτονική της Κιάφας είναι σχεδόν ίδια με πολλά μέρη της νησιωτικής αλλά και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Χτισμένη από την πέτρα του τόπου με πυκνότατη δόμηση, στενούς δρόμους και καμάρες που άφηναν περάσματα κάτω από τα σπίτια δίχως σκεπές, αλλά με δώματα επίπεδα όπως σχεδόν οι περισσότεροι οικισμοί του μεσαιωνικού ελλαδικού χώρου. Στην Κιάφα υπάρχει μέχρι σήμερα ένα τέτοιο σπίτι στον κεντρικό δρόμο που οδηγεί προς τον Βλυχό.
Τμήμα της πόλης, ψηλά η Κιάφα. Είναι η πρώτη οργανωμένη οικιστική εγκατάσταση των μεταβυζαντινών χρόνων στο νησί.
Στις αρχές του 18ου αιώνα η Κιάφα αρχίζει να κατεβαίνει προς την παραλία. Ένα από τα πρώτα παραλιακά κτίσματα πρέπει να ήταν το μοναστήρι της Παναγίας, όπου σήμερα στεγάζονται οι υπηρεσίες του δήμου. Στο αμφιθεατρικό τοπίο του λιμανιού σιγά-σιγά αρχίζουν να χτίζονται τα πρώτα σπίτια, πρώτα στο δρόμο που κατέβαζε από την Κιάφα προς την παραλία στη δυτική πλευρά του σημερινού λιμανιού κι ύστερα, όταν ο κίνδυνος των πειρατών μειώθηκε και η ακμή του τόπου ήταν πιο εμφανής, κάτω και γύρω από το μοναστήριο στα πλατώματα της κεντρικής πλευράς του αμφιθεατρικού τοπίου.
Κοσμοπολιτισμός
Το αρχιτεκτονικό ιδίωμα μέχρι το 1750-1766 περίπου παρέμεινε το ίδιο. Το συναντάμε από τη σημερινή Αλβανία μέχρι την Πελοπόννησο σχεδόν απαράλλαχτο, με λίγες διαφορές ως προς τη χρήση των υλικών που διέθετε ο κάθε τόπος και τις ειδικές ανάγκες του κλίματος. Η επίπεδη στέγαση συνεχίστηκε μέχρι τότε. Στα χρόνια που ακολούθησαν τη μεγάλη ακμή των Υδραίων κατά την περίοδο των Ναπολεόντειων Πολέμων, όταν οι Υδραίοι ναυτικοί παίρνουν στα χέρια τους το εμπόριο της Μεσογείου, τα πράγματα αλλάζουν. Μέχρι τότε τα σπίτια, τις εκκλησίες και τα μοναστήρια τα έχτιζαν οι ντόπιοι μαστόροι ή οι συντεχνίες των χτιστών που οργανωμένοι σε ομάδες ταξίδευαν από τα Ζαγοροχώρια μέχρι την Πελοπόννησο με έναν πρωτομάστορα που τις νύχτες σχεδίαζε και την ημέρα όλοι μαζί έχτιζαν. Τέτοιες συντεχνίες, όπως των Λαγκαδινών μαστόρων, ζούσαν έναν κοινοβιακό τρόπο ζωής που χάνεται πίσω στα μεσαιωνικά χρόνια. Όταν εμφανίζονται οι μεγάλες οικογένειες των καραβοκύρηδων, που συγκεντρώνουν τον πλούτο από τις εμπορικές επιχειρήσεις στη Μεσόγειο, οι ανταλλαγές είναι φυσικό να μην είναι μόνον εμπορικές, αλλά και πολιτισμικές.
Το αρχοντικό του Παύλου Κουντουριώτη, του ναυάρχου των βαλκανικών πολέμων.
Οι πλούσιοι πλέον άρχοντες του νησιού αρχίζουν να γίνονται κοσμοπολίτες. Έχουν γνωρίσει την αρχιτεκτονική των μεγάλων λιμανιών της Μεσογείου και γοητεύτηκαν απ’ αυτήν. Μαζί με τους πρώτους ξένους, κυρίως Ιταλούς, δασκάλους που φτάνουν στο νησί έρχεται και ο πρώτος αρχιτέκτονας, Ιταλός. Σε μια έρευνα που έκανα το χειμώνα του 1978 στο αρχείο της Ύδρας, συνάντησα ένα έγγραφο με το όνομά του. Υπέγραψε την παραλαβή οικοδομικού υλικού, κυρίως πλακάκια της πόλης «Φαέντσα», που έφεραν τα άδεια πλοία των Υδραίων κατά την επιστροφή τους μαζί με τον χρυσό από τις επιχειρήσεις τους. Δυστυχώς, οι σημειώσεις μου αυτές δεν υπάρχουν πια και η μοναδική μαρτυρία που επιβεβαίωνε το όνομα του Ιταλού αρχιτέκτονα ήταν ο κύριος Σοφιανός του Ξενοδοχείου «Μιράντα»
Ιταλός αρχιτέκτων
Ο γερο-Σοφιανός μου είχε διηγηθεί πως ο εν λόγω Ιταλός ήταν κατάδικος σε κάποια φυλακή της κεντρικής Ιταλίας και δραπετεύοντας έφτασε στη Γένοβα όπου επιβιβάστηκε ως φυγάδας σε ένα από τα υδραϊκά πλοία. Έμεινε στο νησί πάνω από είκοσι χρόνια και σ’ αυτόν οφείλονται όλα σχεδόν τα αρχοντικά που μέχρι σήμερα μας κάνουν να θαυμάζουμε την αρχιτεκτονική της Ύδρας. Ενα νέο ιδίωμα εισάγεται στο νησί που έχει πια καθαρά κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, με πολυάριθμους ξένους επισκέπτες, περαστικούς για εμπορικές συναλλαγές ή μόνιμους στο νησί. Μέχρι και καθηγητές της μουσικής ζουν στο νησί στα τέλη του 1700. Γαλλικά, ιταλικά, ισπανικά έπιπλα καταφθάνουν με τα καράβια που επιστρέφουν άδεια, μουσικά όργανα, έργα ζωγραφικής και γλυπτικής. Ο Ιταλός αρχιτέκτων στα πρώτα του κτίρια έχει μεγαλειώδη ενόραση. Επηρεασμένος από τις αρχιτεκτονικές θεωρίες της εποχής του στην Ιταλία, εφαρμόζει ένα σύστημα μοναδικής έμπνευσης για το ευαίσθητο αμφιθεατρικό τοπίο του λιμανιού σε δύο από αυτά. Το κτίριο του λοιμοκαθαρτηρίου στη βορειοανατολική πλευρά του λιμανιού, το σημερινό λιμεναρχείο, και στην απέναντι ακριβώς πλευρά, τη νοτιοδυτική, αυτό που ίσως είναι η πρώτη πολυκατοικία στην Ελλάδα, ένα κτίριο κατοικιών προς ενοικίαση που θα στεγάσει από τότε έως σήμερα ακόμη τους ξένους καθηγητές που έρχονται να διδάξουν. Τα δύο αυτά κτίρια είναι δίδυμοι όγκοι κυβοειδείς με τέλειες αναλογίες και πλήρη επιτυχία στην ένταξή τους σ’ ένα ακόμη υπό διαμόρφωσιν ιστό. Οι δίδυμοι όγκοι των πέτρινων κτιρίων έχουν από συνθετική άποψη τα ίδια στοιχεία, διαχωρίζονται από μία πέτρινη επίσης σκάλα που σπάζει τον όγκο στα δύο ξεκινώντας από το λιμάνι προς τα πάνω, εισάγοντας εξωτερικά στους πάνω ορόφους.
Εσωτερικό του αρχοντικού του Λάζαρου Κουντουριώτη. Το σαλόνι ήταν επιπλωμένο το μισό με καρέκλες ευρωπαϊκές και το μισό ανατολίτικα με χαμηλά ντιβάνια και χαλιά. Η γεωμετρική σύνθεση με τις πλάκες και τα πλακάκια στα δάπεδα προσδίνουν μεγαλοπρέπεια στο χώρο.
Φαντάζομαι πως αν είχε κτίσει και άλλα κτίρια στο πέταλο του λιμανιού, η αμφιθεατρική όψη της Ύδρας θα είχε ολοκληρώσει ένα πολεοδομικό πλάνο αρχαιοελληνικού θεάτρου, ακτινοειδούς ανάβασης προς την πόλη, με τους δρόμους στη θέση των διαζωμάτων και τους αρχιτεκτονικούς όγκους να στέκονται στις κερκίδες σαν σιωπηροί θεατές. Τα δύο αυτά σημαντικά κτίρια ανήκουν στην πρώτη δημιουργική περίοδο του Ιταλού επισκέπτη· σ’ αυτή τη διαπίστωση μας οδηγούν τα επίπεδα δώματα που διατηρήθηκαν από την προγενέστερη αρχιτεκτονική παράδοση του νησιού. Το δεύτερο απ’ αυτά αποκτά μεγάλη σημασία για την αρχιτεκτονική της Ύδρας, όχι μόνο γιατί είναι ένα κτίριο κατοικιών που δεν ήταν γνωστό ως τύπος στον ελλαδικό χώρο, αλλά γιατί ολοκληρώνει στη σύνθεσή του τον αστικό χαρακτήρα μικτών χρήσεων του λιμανιού με τα ισόγεια και των δύο όγκων του δίδυμου συνόλου για καταστήματα. Η μοναδικότητα της σύνθεσης στα δύο αυτά δίδυμα έργα οφείλεται και στο γεγονός πως με την αντανάκλασή τους στο νερό δημιουργούν τετραπλή εικόνα.
Τα αρχοντικά
Δεν ήταν δυνατό όμως η τεχνοτροπία αυτή να συνεχιστεί στα επόμενα έργα του, που είναι σχεδόν όλα τα μεγάλα αρχοντικά των ισχυρών οικογενειών. Σ’ αυτά, ξεκινώντας από τα σπίτια των Κριεζήδων, του Τομπάζη, του Κουντουριώτη, του Οικονόμου, του Μπουντούρη κ.τ.λ. η ιταλική αξονική κάτοψη με piano noble (επίσημος όροφος) στον τελευταίο ή προτελευταίο όροφο, αναλόγως, δίνει στα εσωτερικά των αρχοντικών αυτών καθαρά ευρωπαϊκό χαρακτήρα της εποχής που, αν τα φανταστούμε επιπλωμένα με τα ευρωπαϊκά εισαγόμενα έπιπλα, τους πίνακες και τα πιάνα για μουσική δεν είχαν τίποτα να ζηλέψουν από τα ανάλογα μέγαρα των αστών της Ευρώπης. Στο αρχοντικό του Οικονόμου, που σήμερα ανήκει σε αλλοδαπούς, υπήρχε αίθουσα μουσικής και χορού. Αίθουσα χορού υπήρχε και στο αρχοντικό των Κριεζήδων στο εσωτερικό του λιμανιού, στην αίθουσα που στεγάζεται το ατελιέ του Αμερικανού ζωγράφου Brice Marden. Αυτό το αρχοντικό είναι επίσης της πρώτης περιόδου, με επίπεδο δώμα, η στέγη έχει προστεθεί σε μεταγενέστερη επισκευή. Το αρχοντικό του Μπουντούρη έχει διατηρήσει ακόμα το επίπεδο δώμα, ενώ ο Ιταλός αρχιτέκτονας κατάφερε να δώσει στη σύνθεσή του μια αίγλη αναγεννησιακής έπαυλης με τα παραρτήματα. Η μνημειώδης είσοδος με τη σκάλα που οδηγεί στο επάνω χωλ ίσως να είναι ανεπανάληπτη στον ελλαδικό χώρο εκείνης της εποχής. Στον κήπο δυτικά του κυρίως σπιτιού ένα δεύτερο σπίτι διασώζει ακόμη την αίθουσα χορού, το ναργιλέ, ενώ πιο δυτικά, πάντα μέσα στον κήπο, το παρεκκλήσιο με το οικογενειακό νεκροταφείο των Μπουντούρηδων στεγάζει στο ισόγειο το σπίτι του προσωπικού ιερέα της οικογένειας. Κατά την ίδια εποχή, ένα άλλο μεγάλο αρχοντικό χτίζεται, του Γκορογιάννη, που είχε έρθει από την Ήπειρο. Η αρχιτεκτονική του σπιτιού αυτού δεν έχει καμιά σχέση με τα ιταλικού τύπου αρχοντικά, η ασυμμετρία χαρακτηρίζει τη σύνθεσή του, ενώ ένα μακεδονίτικο σαλόνι φαίνεται να ήρθε από το βορρά, μαζί με τους μαστόρους που το έχτισαν. Από τις απειράριθμες εκκλησίες της Ύδρας ιδιαίτερο ενδιαφέρον εμφανίζει η εκκλησία της Υπαπαντής που θα ’πρεπε ίσως να μελετηθεί από τους ιστορικούς του είδους, γιατί απ’ ό,τι γνωρίζω λίγα τέτοια δείγματα υπάρχουν στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική παράδοση.
Μεταφυσική
Κλείνοντας αυτή τη συνοπτική εισαγωγή στην υδραϊκή αρχιτεκτονική θα ήθελα να τονίσω ότι το περίεργο συναίσθημα που τράβηξε στην Ύδρα τόσους ανθρώπους, που λάτρεψαν τον τόπο αλλά κυρίως την αρχιτεκτονική του, οφείλεται όχι μόνον στους τεράστιους όγκους, το άψογο χτίσιμο με κυβόλιθους και τη διαπλοκή των αρχιτεκτονικών όγκων στην ύφανση του οικισμού, αλλά κυρίως στη μεταφυσική ατμόσφαιρα που είναι διάχυτη παντού. Αυτή η μεταφυσική διάσταση νομίζω πως παράγεται από την κυβιστική σύνθεση των όγκων (που αποδόθηκε στη ζωγραφική από το Νίκο Χατζηκυριάκο - Γκίκα). Μικροί και μεγάλοι κύβοι επιβάλλουν τη γεωμετρία του τετραγώνου και της γκρίζας πέτρας με φόντο και έδαφος τον γκρίζο βράχο από τον οποίο ξεφυτρώνουν τα τετράγωνα και οι κύβοι. Ενώ το ελληνικό φως, γλιστρώντας πάνω στις λίθινες επιφάνειες, εισάγει και προβάλλει πάνω σε άλλους κύβους και τετράγωνα το δεύτερο γεωμετρικό σχήμα, τις τριγωνικές σκιές των κύβων. Ο κύκλος διαγράφεται μόνον στους τρούλους των εκκλησιών, ενώ οι πύργοι των μαρμάρινων καμπαναριών ολοκληρώνουν τη μεταφυσική γεωμετρική σύνθεση. Μακριά από κάθε γραφικότητα και συναισθηματική ελαφρότητα, η αρχιτεκτονική της Ύδρας εκτυλίσσεται μέσα σε μία απόλυτα σιωπηλή αυστηρότητα.
ΥΔΡΑ ΤΟ ΔΟΞΑΣΜΕΝΟ ΝΗΣΙ 7 ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 1993
from ανεμουριον https://ift.tt/2Kk4OxF
via IFTTT