Η παλαίστρα ήταν η αρχαία ελληνική σχολή πάλης. Δραστηριότητες όπως η πυγμαχία και η πάλη που δε χρειάζονταν πολύ χώρο, γίνονταν εκεί. Η παλαίστρα λειτουργούσε ανεξάρτητα αλλά και σαν μέρος των δημοσίων γυμνασίων: μια παλαίστρα μπορούσε να υπάρχει χωρίς γυμνάσιο, αλλά ένα γυμνάσιο δε μπορούσε να υπάρχει χωρίς παλαίστρα.
Αρχιτεκτονική της παλαίστρας
Η αρχιτεκτονική της παλαίστρας, αν και είχε κάποια περιθώρια, ακολουθούσε ένα συγκεκριμένο, σταθερό σχέδιο. Η παλαίστρα αποτελούνταν από έναν παραλληλόγραμμο χώρο που περικλειόταν από κιονοστοιχίες με διπλανά δωμάτια. Τα δωμάτια αυτά μπορούσαν να έχουν πολλές λειτουργίες: μπάνια, χώροι παιχνιδιού (μπάλας), αποδυτήρια και αποθηκευτικοί χώροι ρούχων, χώροι συνάθροισης, παρατήρησης ή διδασκαλίας, και αποθήκες ελαίων, σκονών ή άλλου απαραίτητου αθλητικού εξοπλισμού. Ο Βιτρούβιος, στο κείμενό του Περί Αρχιτεκτονικής, αποτελεί μια σημαντική αρχαία πηγή για αυτόν τον τύπο κτίσματος και παρέχει πολλές πληροφορίες για αυτό που ονομάζει "παλαίστρα, ελληνικού τύπου". Αν και οι λεπτομέρειες των περιγραφών του δεν αντιστοιχούν πάντα στα αρχαιολογικά ευρήματα που υπάρχουν, μάλλον επειδή έγραφε γύρω στο 27 π.Χ., το έργο του παρέχει σημαντική γνώση για τη γενική σχεδίαση και χρήση χώρων αυτού του τύπου. Όπως περιγράφει ο Βιτρούβιος, η παλαίστρα ήταν τετράγωνη ή παραλληλόγραμμη ως προς το σχήμα, με κιονοστοιχίες και στις τέσσερις πλευρές, που δημιουργούσαν προστώα. Το προστώο της βόρειας πλευράς της παλαίστρας ήταν διπλού βάθους ώστε να προστατεύει από τον καιρό. Μεγάλες αίθουσες (εξέδρες) χτίζονταν στις πλευρές μονού βάθους της παλαίστρας με θέσεις για αυτούς που απολάμβαναν τις διανοητικές απολαύσεις, και η πλευρά διπλού βάθους χωριζόταν σε μια περιοχή για δραστηριότητες νέων (ephebeum, εφηβαίο), μια περιοχή με σάκους προπόνησης (coryceum), ένα χώρο για τη χρήση των σκονών (conisterium), ένα δωμάτιο για κρύο μπάνιο και μια αποθήκη για τα έλαια (elaeothesium).
Αξίζει να σημειωθεί η αποκάλυψη στο ανατολικό τμήμα της πόλης, εγκαταστάσεων του αρχαίου Γυμνασίου, εκτός των τειχών σε μικρή απόσταση από την ΝΑ πύλη της πόλης (οδός Θερμοπυλών). Από το Γυμνάσιο της αρχαίας Λαμίας έχει διασωθεί το βόρειο τμήμα της παλαίστρας του Γυμνασίου, όπου αναγνωρίστηκαν χώροι όπως η εξέδρα ή εφηβαίον (Α), το αποδυτήριο (Β), το λουτρό (Γ) και το ελαιοθέσιον ή αλειπτήριον (Δ). Το θεμέλιο που βαίνει παράλληλα προς τα ανωτέρω δωμάτια (Ε) ανήκει στον στυλοβάτη μιας στεγασμένης στοάς, η οποία περιέβαλλε την εσωτερική αυλή του συγκροτήματος και σε περίπτωση βροχής χρησίμευε ως χώρος άθλησης και περιπάτου. Η εξέδρα και η στεγασμένη στοά προς Ν. στηρίζονταν σε κιονοστοιχία από δωρικούς κίονες. Νότια και σχεδόν σε επαφή με τον στυλοβάτη της στοάς διέρχεται πώρινος αγωγός (ΣΤ) που χρησίμευε για την απορροή των ομβρίων υδάτων. Η παλαίστρα οικοδομήθηκε μετά τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Καταστράφηκε τον 3ο αι. π.Χ. ίσως από σεισμό και αμέσως μετά ανοικοδομήθηκε με το ίδιο σχέδιο. Περί τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. η παλαίστρα καταστράφηκε και πάλι από σεισμό. Κατά την ανασκαφή του χώρου αποκαλύφθηκαν οι σκελετοί τριών αθλητών στο χώρο του Λουτρού. Μετά τη δεύτερη καταστροφή το γυμνάσιο εγκαταλείφθηκε.
Η παλαίστρα της Αρχαίας Λαμίας
ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ
Ευθύμιος Ν. Χριστόπουλος
Δάσκαλος – Δημοσιογράφος
Αραιά και που, τυχαία, κατά σύμπτωση ή και αναγκαστικά ακόμη, ποτέ όμως συστηματικά με προγραμματισμένες επίσημα κρατικές ανασκαφές, έρχονται στο φως στοιχεία από την αρχαία Λαμία, που συνθέτουν σιγά – σιγά και αποκαλυπτικά πολλά από τα άγνωστα της αρχαίας ύπαρξης και λειτουργίας της.
Προσωπικά, η περιέργεια, η απορία και η αγάπη για την πόλη από την οποία κατάγονταν οι πρόγονοί μου κι εγώ, με οδήγησαν και με οδηγούν από παλιά με όλο και αυξανόμενο ενδιαφέρον και έρευνα, σε αποκάλυψη άγνωστων στοιχείων, καθώς και μιας αλήθειας που κακοποιείται, όχι από δόλο, αλλά από επιπολαιότητα και αδιαφορία καθαρή.
Το 1982, στο ετήσιο τεύχος “Φθιωτικά Χρονικά” και στη σελ. 110, υποστήριξα ότι το όνομα Λαμία πρέπει να οφείλεται στο μεγάλο ρέμα – βάραθρο, που χώριζε τις δύο εδαφικές διαχωριστικές προεξοχές, αυτή στην οποία βρισκόμαστε – Κάστρο – και απέναντί της, δυτικά, Άγιο Λουκά.
Επειδή αυτό το χώρισμα αρχαιόθεν λεγόταν Λάμος ή Λαμός, τι το πιο απλό, το πιο φυσιολογικό να ονομαστεί Λαμία και ο οικισμός, αρχικά, που αναπτύχθηκε εκατέρωθεν του Λαμού.
Στη νότια, λοιπόν, έξοδο (προς τον κάμπο του Σπερχειού) αυτού του Λαμού και έξω από τα τείχη της πόλης, οι Λαμιείς έστησαν μια παλαί- στρα και πλάι της, βορειοανατολικά αυτής ανέπτυξαν και τα νεκροταφεία τους, για τα οποία, ανέφερα λίγα και περιληπτικά στο θέμα μου: “το ημερολόγιο της αρχαίας Λαμίας” στο 2ο συνέδριο Φθιωτικής ιστορίας.
Και επειδή συγκέντρωσα και συγκεντρώνω και νέα αποκαλυπτικά στοιχεία, τα οποία παρουσιάζουν τεράστιο ενδιαφέρον, το θέμα “τα νεκροταφεία της Λαμίας” θα το αναπτύξω ξεχωριστά άλλη φορά. Έστησαν εκεί μια γνησιότατη παλαίστρα και όχι γυμναστήριο,
καθώς στη συνέχεια θα διαπιστώσετε και από μόνοι σας.
Όπως είναι γνωστό και από πολλές πηγές μάλιστα, ο πρώτος χώρος που ιστορικά δημιουργήθηκε για ελεύθερη σωματική άσκηση, στην οποία οι αρχαιοέλληνες απέδιδαν ιδιαίτερη σημασία, ήταν ένας ισόπεδος και οριζόντιος χώρος ανοιχτός, κάτι περισσότερο από ένα γυμνό ελεύθερο γήπεδο, ο οποίος επικαλυπτόταν από ξηρή στεγνή άμμο και υποχρεωτικά είχε κοντά του ένα ρυάκι για να δροσίζονται οι αθλούμενοι σ’ αυτόν.
Επειδή, λοιπόν εκεί οι γυμναζόμενοι – αθλούμενοι κυλίονταν πολλές φορές πάνω στην άμμο, το χώρο αυτόν τον είπαν αλινδήθρα, από το ρήμα αλινδούμαι που σήμαινε κυλιέμαι.
Η εξέλιξη όμως των ελληνικών τρόπων άσκησης, άλλαξε τον αρχικό εκείνο χώρο, με προσθήκες σιγά – σιγά διαιρέσεων σ’ αυτόν, ώστε να εκπληρώνονται και διάφοροι άλλοι παρεμφερείς σκοποί και έτσι η αλινδήθρα μετονομάστηκε σε παλαίστρα, χωρίς όμως να χάσει τα πρωταρχι- κά του ο χώρος στοιχεία.
Αργότερα, αφού προστέθηκαν και άλλοι κλειστοί κυρίως χώροι, η παλαίστρα μετονομάστηκε σε γυμνάσιο, εκφράζοντας πλέον όχι τον αρχικό σκοπό, αλλά έναν σύνθετο. Η κύρια διαφορά που υπήρχε στο γυμνάσιο απ’ την παλαίστρα, ήταν ένας μακρύς και στεγασμένος διάδρομος, ο οποίος στην παλαίστρα της Λαμίας χαρακτηριστικά φαίνεται να μην υπήρξε ποτέ. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο είναι καθαρή παλαίστρα και θα πρέπει να είναι η μόνη σωζόμενη χαρακτηριστικά στον ελλαδικό χώρο.
Ο Ρωμαίος μηχανικός και αρχιτέκτονας Marko Vitruvius Pollio, φίλος του Καίσαρα και του Αύγουστου, σε ένα από τα δέκα σωζόμενα γραμ- μένα στα λατινικά βιβλία του “περί αρχιτεκτονικής” (de architectura) που έγραψε το 25 – 23 π.Χ., από πληροφορίες όπως γράφει, που είχε από Έλληνες συγγραφείς, αναφέρει με κάθε λεπτομέρεια αναλυτικά τους χώρους της αρχαιοελληνικής παλαίστρας και όχι Ρωμαϊκής.
Όταν άρχισε να ξεκαθαρίζει ο αποκαλυπτόμενος χώρος της παλαίστρας στη Λαμία, έχοντας υπόψη μου τους χώρους της, όπως τους είχε περιγράψει ο Βιτρούβιος, αφού τον τελευταίο καιρό τότε τους είχα καταγράψει κι εγώ το 1996 στη σελ. 109 του βιβλίου μου “το Ελληνικό Παγκράτιο” είπα: “Δεν μπορεί, ο Βιτρούβιος, πρέπει να είχε ιδεί την παλαίστρα της Λαμίας”. Η περιγραφή συνέπιπτε απόλυτα. Και θα τους αναφέρω κι εγώ με τη σειρά που τους παρουσίασε στην ετήσια Σύνοδο της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας το 1973 στην Ολυμπία ο Αλεξά- ντερ Γιουγκ, Καναδός καθηγητής – συντονιστής Μελετών και Ερευνών, που τις είχε αντιγράψει απ’ το σχετικό βιβλίο του Βιτρούβιου, για να έχει και αξιοπιστία και η αναφορά μου.
Όπως, λοιπόν, αναφέρεται, η παλαίστρα είχε μια μεγάλη αίθουσα με καθίσματα και στη συνέχεια διέθετε κι άλλες ευρύχωρες αίθουσες για σοφούς, ρήτορες, ποιητές, ραψωδούς και άλλους, όπως ευκρινέστατα διακρίνονται συνεχόμενες στο δεξιό άκρο της φωτογραφίας Νο. 1.
Οι δύο παράλληλες οριζόντιες βάσεις τοίχων που φαίνονται στο κάτω μπροστινό μέρος της φωτογραφίας, αυτομάτως περιορίζουν τον βασικό χώρο της παλαίστρας και διώχνουν μακριά την άποψη ότι ήταν γυμνάσιο όπως η αρχαιολογική υπηρεσία αναφέρει στην “διευκρινιστική” πινακίδα που τοποθέτησε μετά ακριβώς από δέκα χρόνια και ύστερα από συνεχείς οχλήσεις μου σε τοπικές εφημερίδες.
Και είναι κρίμα να παρέχονται ανυπόστατες πληροφορίες από υπεύθυνη υπηρεσία, για τέτοιους μοναδικούς θησαυρούς μας.
Οι επόμενοι χώροι της παλαίστρας που αναφέρονται από τον Βιτρούβιο, στην παλαίστρα της Λαμίας (ίσως μετά την ανακατασκευή της, μετά από καταστροφή ή από σεισμό), φαίνονται ενιαιοποιημένοι, αρκεί να τους έχει κανείς υπόψη του και με λίγη προσοχή εξετάσει τα ευρήματα, όπως αυτά φαίνονται στις φωτογραφίες 2
και 3.
Όπως αναφέρει ο Βιτρούβιος, οι χώροι αυτοί ήταν, το ελαιοθέσιο, το κονιστήριο, το λουτρό και η αίθουσα δροσίσματος, που φαίνονται ευκρινέστατα στη 2η και 3η φωτογραφία. Ειδικά στη φωτογραφία Νο. 4
φαίνεται μπροστά κι ελαφρώς δεξιά η είσοδος στον ενιαίο χώρο. Στη συνέχεια, αριστερά της μια πέτρινη μακρόστενη σκαφίδα στο δάπεδο και αριστερά πλάι της ένα μακρόστενο κάθισμα που όριζαν τα δυο τους την αίθουσα δροσίσματος. Απέναντι φαίνεται ένας από τους λουτήρες του λουτρού και αριστερά στο μέσον του χώρου φαίνεται μια σειρά από πέντε κυβοτιόσχημες πέτρινες κούπες, διαστάσεων ακμής περίπου μισού μέτρου, που αποτελούσαν το κονιστήριο και λίγο εμπρός τους μια έκτη όμοιά τους που αποτελούσε το ελαιοθέσιο. Δεν ήταν … “ποδονιπτήρες”!!
Τις φωτογραφίες αυτές πήρα ο ίδιος όταν καθαρίστηκε ο χώρος και πριν η αρχαιολογική υπηρεσία αποψιλώσει τα ευρήματα και τα αφανίνει.
Η τελευταία φωτογραφία είναι πρόσφατη και δείχνει το μεγάλο λάθος των αρχαιολόγων, οι οποίοι γράφουν για τα επιδεικνυόμενα στη φωτογραφία, τούτα: “Κατά μήκος του βόρειου τοίχου του λουτρού (έτσι αποκαλούν το σύνθετο χώρο που προανέφερα) υπήρχαν τρεις πώρινοι λουτήρες. (φωτ. 3). Μετά την πρώτη καταστροφή η πισίνα (πού να τη βρήκαν άραγε;!) επιχωματώθηκε, καλύφθηκε με δάπεδο όπως το υπόλοιπο λου- τρό και εξοπλίσθηκε με κινητούς μαρμάρινους “ποδονιπτήρες” έξι από τους οποίους βρέθηκαν στη θέση τους”!!.. Ποδονιπτήρες, λοιπόν!!..
Πλήρης η ανακρίβεια και η παραπληροφόρηση και να γιατί.
Ο Φλάβιος Φιλόστρατος στο βιβλίο του ο Γυμναστικός που έγραψε το 2ο μ.Χ. αιώνα, αναφέρει λεπτομερέστατα για χώρους, όπου οι αθλητές στην παλαίστρα τοποθετούσαν λάδι και σκόνες για το σώμα τους, που φυλάσσονταν σε ειδικές θέσεις. Πού και ποιες ήταν αυτές; Εξεταζόμενα παράλληλα τα όσα αναφέρουν Βιτρούβιος και Φιλόστρατος, αποδίδεται απόλυτα η αλήθεια, που επιβεβαιώνεται από τα ευρήματα, όπως φαίνο- νται στις φωτογραφίες.
Το ελαιοθέσιον (eleothesium) του Βιτρούβιου ήταν η μόνη της κούπα, που ξεχωρίζει από τις άλλες.
Ο Φιλόστρατος πληροφορεί ότι στο ελαιοθέσιο οι αθλητές άλειφαν το σώμα τους με λάδι και πριν και μετά τον αγώνα. Λέει ακόμα ότι υπήρχε ειδικός γυμναστής που πραγματοποιούσε το άλειμμα, ο οποίος λεγόταν αλείπτης. Αυτός άπλωνε το λάδι στο σώμα του αθλητή με ειδικές κινήσεις εντριβής, ένα μασάζ δηλ. ώστε, πριν τον αγώνα, να προετοιμάζεται το μυϊκό σύστημα να αντιμετωπίσει τις δοκιμασίες και κακώσεις που θα αντιμετώπιζε στη διάρκεια του αγώνα και μετά απ’ αυτόν για να απαλύ- νει και να ανακουφίσει το μυϊκό σύστημα από ό,τι υπέστη κατά τον αγώνα.
Αυτή ακριβώς η διάκριση των κινήσεων, μετά τη διαπίστωση ότι η μάλαξη που έκανε ο αλείπτης και ήταν εξαιρετικότατη αλλά και ευεργε- τικότατη, οδήγησε αρκετούς από τους αλείπτες να αποκτήσουν ξεχωρι- στή ειδικότητα και να εξελιχθούν σε παραλείπτες, οι οποίοι ήταν εκείνοι που καθόριζαν στους αλείπτες: 1) τα σημεία εντριβής, 2) την ποσότητα και ποιότητα (πολύ ή αραιό) του λαδιού που θα τοποθετούσαν, 3) τον τρόπο που θα απλωνόταν το λάδι , 4) τη χρονική διάρκεια που θα έπρε- πε να επιχειρηθεί η εντριβή και 5) το είδος της εντριβής σε κάθε περίπτω- ση. Γι’ αυτό απαιτούνταν ξεχωριστός χώρος για το ελαιοθέσιο, μετά από το οποίο ο αθλητής πήγαινε στο κονιστήριο.
Και πάλι ο Φιλόστρατος, με τις πληροφορίες που μας παρέχει, μας βοηθάει να διευκρινίσουμε επακριβώς την ύπαρξη και χρήση που είχαν οι πέντε κούπες. Οι σκόνες, λέει ο Φιλάστρατος στο Κεφ. 56 στον “Γυμναστικό” του, ήταν τέσσερες, απ’ τις οποίες η μία ήταν διπλή και έτσι χρει- άζονταν συνολικά πέντε χώροι, όσες και οι κούπες.
Οι σκόνες και η χρήση τους ήταν:
1η) Η πηλώδης, που ήταν κατάλληλη να καθαρίζει το ρύπο της εξωτερικής επιφάνειας του σώματος και να επιφέρει κανονικές αναλογίες στα περιττά.
2η) Η οστρακώδης (κεραμιδί) που ήταν κατάλληλη να ανοίγει τους πόρους του σώματος που ήταν κλειστοί σε στεγνά σώματα και έτσι να προκαλεί εφίδρωση (δηλ. τεχνητά προκαλούμενη έκκριση ιδρώτα) με την οποία αποβάλλεται θερμότητα και απεκκρίματα.
3η) Η ασφαλτώδης, που ήταν κατάλληλη για να θερμάνει ελαφρά τα μέλη του σώματος που είχαν πάθει ψύξη.
4η και 5η) Η μαύρη και η κίτρινη που ήταν σαν το χώμα της γης και ήταν κατάλληλες να μαλακώνουν ένα σκληρό μέλος του σώματος και να το θρέφουν. Η κίτρινη έκανε το σώμα και στιλπνό.
Δυστυχώς όμως, και ο Φιλόστρατος που μας δίνει αυτές τις χρησιμότατες πληροφορίες για τις σκόνες, δεν αναφέρει καν από πού προέρχονταν αυτές και πώς προετοιμάζονταν.
Η κόνισις, τώρα, η τοποθέτηση δηλ. της σκόνης πάνω στο σώμα γινό- ταν από τον ίδιον τον αθλητή, με ελεύθερο τον καρπό του χεριού, ανοι- χτή την παλάμη και εωρούμενα τα δάχτυλα, έτσι που να γίνεται ραντισμός ουσιαστικά, δηλ. πασπάλισμα, επίπαση, παρά επίχρηση πάνω στο σώμα, για να πέφτει μόνον η άχνη της σκόνης.
Οι επόμενοι χώροι που αναφέρει ο Βιτρούβιος, δηλ. μια ειδική αίθουσα εφιδρώσεως (Laconicum), έναν χώρο για θερμό λουτρό και έναν στεγνωμένον στίβο (xistos), όπως φαίνεται στην πρώτη φωτογραφία αριστερά, καταστράφηκαν και δεν φαίνονται.
Πάντως, κάτω και δεξιά της φωτογραφίας που φαίνεται στο δάπεδο μια πήλινη σωλήνα, μπορεί η πλακόστρωτη αίθουσα που διακρίνεται μπροστά στο μέσον της φωτογραφίας 4, να ήταν χώρος για θερμό λουτρό
Το σπουδαίο πάντως είναι ότι, για να υπάρχουν οι χώροι αυτοί στην παλαίστρα της Λαμίας, που ο Βιτρούβιος αναφέρει, χώροι που υπήρχαν σε παλαίστρες προετοιμασίας αθλητών για Ολυμπιακούς Αγώνες, σημαίνει ότι η παλαίστρα αυτή δεν ήταν ήσσονος σημασίας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Σ’ αυτή, λοιπόν, την παλαίστρα συγκεντρώνονταν οι Λαμιείς, οι μεν για να αθληθούν κατά τρόπο ενδεδειγμένο, ώστε να προετοιμάσουν και να καλλιεργήσουν το κάλλος του σώματος, οι δε για να καμαρώσουν και να θαυμάσουν και την ευγενή άμιλλα των αθλουμένων, η οποία προκα- λούσε και ζωηρή ευφορία βιολογικής και πολιτιστικής δραστηριότητας, έχοντας ως επίκεντρο τα ύψιστα αγαθά: της υγείας, της σωματικής ευεξίας, του υψηλότατου ανθρωπιστικού φρονήματος και πάνω απ’ όλα την ξεχωριστή καλλιέργεια του πνεύματος.
Και όλα αυτά παρουσιάζονταν με μορφές καλλιτεχνικών έργων, δημι- ουργημάτων και πολιτιστικών εκδηλώσεων, πολλές από τις οποίες ανέ- φερα στην προηγούμενη εισήγησή μου: “Το ημερολόγιο της αρχαίας Λαμίας”.
Μόλις έξω από τα νότια τείχη της Λαμίας και σε ατένιση θαυμασμού των δύο φρουρίων του Λαμού που προστάτευαν τη Λαμία, οι Λαμιείς είχαν με την παλαίστρα τους την απόδειξη των χαρακτηριστικών τους γνωρισμάτων, για να ενώνουν εκεί το σώμα με το πνεύμα, την ισχύ με τη φρόνηση, τη σωματική αντοχή με το ψυχικό σθένος εκεί, στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο στάθηκε η πρωταρχική ουσία δημιουργίας φιλοσοφίας και τέχνης, με αποτέλεσμα τον πολιτισμό, αν λάβουμε υπόψη και το ότι τη Φθινοπωριμή περίοδο, λόγω Αμφικτυονικού Συνεδρίου στο Ναό της Πυλαίας Δήμητρας, πολύ κοντά στη Λαμία, έφταναν εδώ αρκετοί σοφοί, ποιητές, δραματουργοί, αοιδοί και άλλοι, οι οποίοι και επιχειρούσαν διδασκαλίες στους νέους, στο χώρο της παλαίστρας.
Και επειδή η ζωή είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένη με το θάνατο, ακριβώς πλάι και πάνω απ’ την παλαίστρα τους οι Λαμείς ανέπτυξαν και τα νεκροταφεία τους, δυο χώρους απ’ τους οποίους, ή ξεκινούσαν ή και τελείωναν θρησκευτικές τελετές ή πολιτιστικές εκδηλώσεις, όπου διακρι- νόταν και κυριαρχούσε ύμνος ανταγωνισμού και όχι αντιπαλότητας, καθαρότατη έκφραση του Αμφικτυονικού πνεύματος, για το οποίο και Λαμία και Λαμιείς, ως μόνιμοι και έμπρακτοι εφαρμοστές του, ήταν οι διαπρύσιοι κήρυκές του.
Τέλος, ας τονισθεί ιδιαίτερα εδώ ότι, σ’ αυτή την παλαίστρα ξεκίνησε, διατηρήθηκε και διαδόθηκε και το πνευματικό παιχνίδι “πεσσοί της Λαμίας” για το οποίο ιδιαίτερα γνωρίσματα και στοιχεία θα πληροφορηθούμε από τον Οικονομολόγο – Ερευνητή κ. Γρηγόρη Ζόρζο, ο οποίος έχει εντρυφήσει ιδιαίτερα.
ΘΕΜΑ:
ΙΣΤΟΡΙΑ