ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ (1902 Πάτρα

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος υπήρξε αναμφισβήτητα μία από τις μεγαλύτερες και πιο πολυδιάστατες προσωπικότητες της νεότερης Ελλάδος. Πολιτικός, με ανεπτυγμένο το αίσθημα της ευθύνης σε σπάνιο βαθμό και με μακρά και υψίστης σημασίας προσφορά στην πολιτική ζωή του τόπου ως πρωθυπουργός, υπουργός, βουλευτής, διανοούμενος, ακαδημαϊκός, καθηγητής Πανεπιστημίου με μεγάλη ακτινοβολία στο εσωτερικό και το εξωτερικό. Με πνευματικό έργο κολοσσιαίο, στο οποίο θα υποκλίνονται πολλές γενεές Ελληνοπαίδων και από το οποίο θα αντλούν διδάγματα για το μέλλον. Έγραφε, ανέλυσε και ερμήνευσε την ελληνική Ιστορία, αφήνοντας υποθήκες για τη νεολαία. Ο ίδιος και το έργο του είναι ανεξάντλητη πηγή γνώσεων, σοφίας, ήθους και ύφους.

Πολιτική

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους πολιτικούς και διανοητές της εποχής μας, ένας άνθρωπος που σφράγισε έντονα με την παρουσία και τη φωνή του εξήντα χρόνια ελληνικής Ιστορίας. Γεννήθηκε στην Πάτρα στις 30 Νοεμβρίου 1902, την ημέρα του Αγίου Ανδρέα και πέθανε στα 84 χρόνια του, στις 11 Σεπτεμβρίου του 1986. Η χρονολογία της γεννήσεώς του έχει τυπική μόνο σημασία. Γιατί ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ήταν «παρών» και στη μεγάλη ώρα του Μαραθώνα που σφράγισε την ακμή του αρχαϊκού Ελληνισμού. Ήταν «κοντά» στον Αλκιβιάδη, τον εκφραστή της «χρυσής» αθηναϊκής νεολαίας όταν συνελάμβανε τα κοσμοκρατορικά σχέδια της Αθήνας, στις μεγάλες ώρες της ακμής του κλασικού Ελληνισμού. «Έζησε» την ένοπλη εξερεύνηση των Ελλήνων στην Ασία, τα μεγαλεία

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος σε ηλικία 3 ετών με την αδελφή του.

και τις μικρότητες του 3ου αιώνα, του «σημαδιακού». «Είδε» τη συντριβή των Κυνός Κεφαλών και της Πύδνας, «εθρήνησε» πάνω στα συντρίμμια της Σκάρφειας και της Αευκόπετρας, «σήκωσε» στα χέρια του το νεκρό του Δίαιου, του αδικημένου. Και ήταν και στο λόφο του Αρείου Πάγου όταν έφθασε εκεί ο Απόστολος των Εθνών για να μεταδώσει το κήρυγμα της αγάπης. Συνάντησε στην ακαδημαϊκή Αθήνα τον Ιουλιανό και τους Καππαδόκες και ακολούθησε τον Κωνσταντίνο στην πορεία προς το Βυζάντιο. «Ξαναγεννήθηκε» το 1402, είδε τα πρώτα δειλά βήματα του αρτιγέννητου Νεοελληνισμού, τις αναγεννητικές προσπάθειες του Γεωργίου Γεμιστού και του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Και «εβάδισε» όλη την πορεία της εθνικής αποκαταστάσεως με τους μεγάλους πατέρες του Γένους. Από οικογένεια πραγματικά

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με τη σύζυγό του Νίτσα, την εποχή του ’60.

ελληνική, στη γνήσια πνευματική ατμόσφαιρα που απέπνεε τότε ακόμα η Πάτρα, κάτω από τη σκιά της ασκητικής αλλά και εθνικής φυσιογνωμίας του Δημ. Γούναρη, διαμορφώθηκε μία από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του καιρού μας, ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Ο Δ. Γούναρης ήταν αδελφός της μητέρας του Π. Κανελλόπουλου και άσκησε πάνω του βαθύτατες επιδράσεις τόσο στο σχηματισμό ενός αδαμάντινου χαρακτήρα, όσο και στη διαμόρφωση ενός πολιτικού ηγέτη ηθικά και ιδεολογικά αταλάντευτου, δυναμικού και επιβαλλόμενου από το ένα μέρος, μετριοπαθούς και πάνω από εξαλλοσύνες και μικρότητες ή και σκοπιμότητες από το άλλο. Υπήρξε ο Π. Κανελλόπουλος και αρχηγός κόμματος και έδωσε έντονες πολιτικές μάχες και αντιπαρατάχθηκε σκληρά σε μακροχρόνιους κομματικούς και ιδεολογικούς

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με τον Παναγιώτη Πιπινέλη και τον Αχιλλέα Καραμανλή στη Βουλή τη δεκαετία του 1970.

ανταγωνισμούς αλλά και σ’ αυτό διέφερε από τους άλλους πολιτικούς του καιρού του. Στεκόταν πάντα ψυχικά πάνω από όλα αυτά, αγκαλιάζοντας με φιλία και κατανόηση τον αντίπαλο ως συνέλληνα που έχει και αυτός ως σημείο αναφοράς του την Ελλάδα και την προκοπή του ελληνικού λαού. Στην εποχή της εσωτερικής κρίσεως 1946-49 υπήρξε αμείλικτος στην υπεράσπιση του κατεστημένου πολιτεύματος αλλά δεν τον επότισε το μίσος ή ο φανατισμός. Με πρώτες πολιτικές εμπειρίες τους σκληρούς πολιτικούς αγώνες του Δημ. Γούναρη της περιόδου 1915-1922, τις προσωπικές και οικογενειακές τους περιπέτειες κατά τη διάρκεια του εθνικού διχασμού, τη φυλάκιση του πατέρα του ως «αντιφρονούντος» στο βενιζελικό καθεστώς, την υπερτριετή εξορία του Γούναρη, τις οικονομικές δυσκολίες που προκάλεσε το αναίτιο «κλείσιμο» της

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με τον Τσώρτσιλ στην Αίγυπτο, το 1943.

οικογενειακής επιχειρήσεως και ως επιστέγασμα όλων αυτών, ένα ανέκκλητο γεγονός, η δικαστική δολοφονία των Εξι, ο Π. Κανελλόπουλος φθάνει το 1924, διδάκτωρ ήδη της Νομικής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, να έχει ξεπεράσει μέσα του το διχασμό. Να έχει αποβάλει την ψύχωση και το μίσος της εσωτερικής διαιρέσεως. Ίσως έχει αρχίσει να αγκαλιάζει με το βλέμμα της ψυχής του και την αντίθετη όχθη και να αισθάνεται την ανάγκη της ιδρύσεως ενός «ενωτικού» κόμματος που θα γεφυρώσει το εσωτερικό χάσμα. Από το 1925 τον βρίσκουμε συνδεδεμένο με τον Α. Παπαναστασίου, με τον οποίο θα τον ενώσει ένας ισχυρός εσωτερικός δεσμός. Αλλά, όπως διηγείται ο ίδιος, ακόμα και το 1930, όταν ο φίλος του, καθηγητής Oscsr Gans επροφήτευσε το πολιτικό του μέλλον, ο ίδιος δεν είχε ακόμα αποφασίσει την πολιτική ανάμειξη.

Με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.

Γενικός Γραμματέας του υπουργείου Εθνικής Οικονομίας το 1926, του υπουργείου Παιδείας το 1932. Υφηγητής της Κοινωνιολογίας το 1929, μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στο Διεθνές Συνέδριο Εργασίας της Γενεύης το 1930. Πρόεδρος του Δ.Σ. του ΙΚΑ το 1934, καθηγητής της Κοινωνιολογίας από το 1933, φτάνει στο 1935, με μια πέρα από τη θεωρητική κατάρτιση, τεράστια πείρα σε όλα τα θέματα δημοσίας διοικήσεως και κοινωνικής πολιτικής. Η χρονιά αυτή αποτελεί σημαντικό σταθμό στην πολιτική Ιστορία της νεοτέρας Ελλάδος. Ύστερα από το Κίνημα του Πλαστήρα στις 6 Μαρτίου 1933 και τη μεγάλη δολοφονική απόπειρα κατά του Βενιζέλου στη Λεωφόρο Κηφισίας, τρεις μήνες αργότερα, οι δύο μερίδες που σχηματίσθηκαν από τη διαφωνία του 1915 οδηγούνται σε δυναμική αναμέτρηση που δεν θα βραδύνει. Την 1η Μαρτίου

Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο, στην Κύπρο.

1935 ο βενιζελισμός επαναστατεί φαινομενικά κατά της κυβερνήσεως Τσαλδάρη πράγματι όμως κατά του καθεστώτος που είχε αρχίσει να εγκαθιδρύει ο στρατηγός Κονδύλης. Η αποτυχία της επαναστάσεως θα έχει ως άμεση συνέπεια την ανακίνηση του πολιτειακού. Με δύο άρθρα του στην «Ακρόπολι» του Βουτσινά ο Π. Κανελλόπουλος τάσσεται εναντίον της βασιλείας. Η παλινόρθωση, όμως, θα γίνει το Νοέμβριο αλλά ο Π. Κανελλόπουλος θα αρνηθεί να ορκισθεί ως καθηγητής Πανεπιστημίου πίστη στο νέο πολίτευμα. Έχει πλέον απαγκιστρωθεί πλήρως από την παλαιοαντιβενιζελική αντίληψη, έχει προσχωρήσει στη δημοκρατική ιδέα, έχει συνάψεις στενές σχέσεις με τις μεγάλες προσωπικότητες του βενιζελισμού. Η συμμετοχή του στην προαγωγή της κοινωνικής πολιτικής του ελληνικού κράτους της δεκαετίας 1926-1935 και η «κοινωνιολογική» του ιδιότητα έχουν οδηγήσει το πολιτικό του «πιστεύω». Δικαίως, λοιπόν, ο Α. Παπαναστασίου περίμενε, στις εκλογές που προκηρύχθηκαν για τις 26 Ιανουάριου 1936, να είναι ο Π. Κανελλόπουλος κοντά του. Ο ίδιος, όμως, έβλεπε την ιστορική του πορεία να διαγράφεται αλλιώς. Στις 15 Δεκεμβρίου 1935 ιδρύει το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα με βασικό πρόγραμμα τη γεφύρωση του εσωτερικού χάσματος. Στους συνδυασμούς του μετέχουν εξέχουσες φυσιογνωμίες και από τις δύο παρατάξεις, ο στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν, ο Φίλιππος Δραγούμης, ο αντιπρόεδρος του Σ.τ.Ε. Νικόλαος Κολυβάς. Την τελευταία στιγμή δεν επήλθε συμφωνία να συνεργασθεί με το νέο κόμμα ο Α. Μιχαλακόπουλος, που τελικούς δεν μετέσχε των εκλογών. Το ενωτικό κήρυγμα του Π. Κανελλόπουλου δεν υιοθετείται από το λαό, αλλά ο αγώνας συνεχίζεται και μετά τις εκλογές, με περιοδείες σ’ ολόκληρη την Ελλάδα και την εβδομαδιαία εφημερίδα «Ελληνική φωνή». Το Ενωτικό Κόμμα ήταν το πρώτο καινούργιο στοιχείο στην πολιτική ζωή της Ελλάδας μετά την ίδρυση του ΚΚΕ. Ήταν και έμεινε έως τη διάλυσή του, το 1951, ένα κόμμα καθαρώς κεντρώας κατευθύνσεως, δημοκρατικής εμπνεύσεως και κοινωνικής τοποθετήσεως προοδευτικής. Μετά την εγκαθίδρυση της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου, ο Π. Κανελλόπουλος απηύθυνε την 8η Ιανουαρίου 1936, μακρότατο υπόμνημα στον βασιλέα Γεώργιο. Του έλεγε ότι παρασύρθηκε από κακούς συμβούλους στην επιλογή δικτατορίας «Θεωρήσας αυτήν απαραίτητον διά την αποτροπήν κοινωνικών κινδύνων. Οι κίνδυνοι όμως αυτοί δεν ηδύναντο να αποτραπούν δι’ επιβολής καθεστώτος μισητού εις τον λαόν». Ο Π. Κανελλόπουλος αφού επερίμενε για μία εβδομάδα απάντηση στο υπόμνημά του, που δεν έλαβε, το επολυγράφησε και το εμοίρασε κρυφά σε όλα τα μεγάλα αστικά κέντρα. Η κυκλοφορία του υπομνήματος είχε ως αποτέλεσμα τη σύλληψη του Π. Κανελλόπουλου την 7η Φεβρουάριου 1937. Αφού κρατήθηκε επί ένα μήνα στην Ειδική Ασφάλεια, εξορίστηκε, το Μάρτιο, στην Κύθνο. Εκεί έμεινε ενάμιση χρόνο έως ότου, το Σεπτέμβριο του 1938 εκδηλώθηκε το γνωστό Κίνημα της Κρήτης και η δικτατορία άλλαξε τον τόπο εξορίας του, στέλνοντάς τον σ’ ένα απόμακρο χωριό της Θάσου, την Καλλιράχη. Εκεί μένει εννέα μήνες —πάντα μαζί με τη σύζυγό του— και το Μάιο του 1939 μεταφέρεται στην Κάρυστο, τελευταίο τόπο εκτοπισμού του. Όμως, και στους τόπους της εξορίας του ο Π. Κανελλόπουλος δεν απέχει της ενεργού πολιτικής. Ήδη από την Κύθνο απηύθυνε προς τον βασιλέα δύο υπομνήματα επί της εξωτερικής πολιτικής της δικτατορίας, στην οποία ασκούσε δριμύτατη κριτική. Τον Ιούνιο του 1939 από την Κάρυστο απηύθυνε στον Μεταξά ένα βαρυσήμαντο υπόμνημα με το οποίο προέβλεψε όλα όσα επρόκειτο να επακολουθήσουν σε παγκόσμιο επίπεδο. Εξέφραζε τη βεβαιότητα ότι ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αναπότρεπτος, τη βεβαιότητα ότι η Ελλάς θα ενεπλέκετο οπωσδήποτε, την πεποίθηση ότι έπρεπε να προσανατολισθούμε πλήρως προς την Αγγλία, την πρόβλεψη ότι «εάν προσθέσομεν εις τον Αξονα την Ιαπωνία θα πρέπει να προσθέσομε εις τας δυτικάς δυνάμεις τη Ρωσία και αυτάς τας ΗΠΑ», την πιθανολόγηση του διαμελισμού της Πολωνίας μεταξύ Χίτλερ και Στάλιν «διότι ο διαμελισμός ούτος δεν θα ήτο ασυμβίβαστος ούτε προς τας αληθείς ιδεολογίας των δύο αυτών κρατών ούτε, ίσως προς τα πραγματικά των συμφέροντα, και, τέλος, τη βεβαιότητα ότι και όλη την ηπειρωτική Ευρώπη εάν καταλάβη ο Αξων, εν τέλει θα υποκύψη». Την 6 Ιουνίου 1940 αποστέλλει νέο υπόμνημα στον Μεταξά όπου εκφράζει ορισμένες ανησυχίες για την εξωτερική πολιτική της δικτατορίας και την 26η Αυγούστου 1940, μετά τον τορπιλισμό της «Ελλης» τρίτο υπόμνημα όπου φαίνεται να προφητεύει, κάπως, τη νίκη της Αλβανίας, με τη φράση «ευνοϊκός εξελίξεις ως άμεσο αποτέλεσμα μιας ενόπλου αντιστάσεώς μας προς την Ιταλία όχι μόνον δεν αποκλείω αλλά δεν τας θεωρώ καν απιθάνους». «Την 27η Οκτωβρίου 1940» διηγείται ο ίδιος «εκυριεύθηκα από ένα περίεργο και ισχυρότατο προαίσθημα. Αισθανόμουν να φυσά γύρω μου ο αέρας της Ιστορίας». Την επόμενη, τηλεγραφεί στον Μεταξά και ζητεί να του επιτραπεί να επανέλθει, προκειμένου να ζητήσει την επιστράτευσή του. Πράγματι, στις 4 Νοεμβρίου 1940 επιστρέφει στην Αθήνα. Αν και η κλάση του, του 1922, δεν επιστρατεύθηκε, κατετάγη εθελοντής και απεστάλη στο Μέτωπο. Τοποθετήθηκε στη 13η Μεραρχία (όπως είχε μετονομασθεί η ένδοξη Μεραρχία του Αρχιπελάγους), στην περιοχή του Πόγραδετς. Δύο φορές το μήνα κατεβαίνει στην Κορυτσά όπου εκδίδει τη δεκαπενθήμερη εφημερίδα του Μετώπου «Αχρίς». Τους δύο πρώτους μήνες (Δεκέμβριος 1940 και Ιανουάριος 1941) υπέστη όλες τις δοκιμασίες του απλού στρατιώτη. Αρχές Φεβρουάριου 1941, ύστερα από εντολή του Γενικού Στρατηγείου που την επροκάλεσε το υπουργείο Ασφαλείας, απομακρύνεται από τη γραμμή των πρόσω και τοποθετείται στην Κορυτσά. Λίγες μέρες μετά τη γερμανική εισβολή, όταν συμπληρωνόταν η εκκένωση του βορείου μετώπου, που το απειλούσαν άμεσα από το γιουγκοσλαβικό έδαφος οι γερμανικές φάλαγγες, συμμερίσθηκε ως απλός στρατιώτης πάνω σ’ ένα καμιόνι, τη σύμπτυξη, μέσω Δυτικής Μακεδονίας, των μεραρχιών του τμήματος στρατιάς και έφθασε, την 13η Απριλίου, Κυριακή των Βαίων, στην ερημωμένη Καλαμπάκα. Τη 16η Απριλίου πήγε στα Ιωάννινα όπου έλαβε μέρος στις τελευταίες κρίσιμες συσκέψεις της στρατιάς Ηπείρου, υπό τον στρατηγό Πίτσικα. Την 20ή Απριλίου 1941 οι διοικητές Σωμάτων Στρατού εσυνθηκολόγησαν και την 21η ο Πιτσίκας και ο Π. Κανελλόπουλος ανεχώρησαν για την Αθήνα. Το πρώτο έτος της Κατοχής, ο Π. Κανελλόπουλος εργάσθηκε στην Αθήνα έντονα για την οργάνωση του αντιστασιακού αγώνα. Υπό την καθοδήγησή του ιδρύθηκε η αντιστασιακή οργάνωση ΠΕΑΝ, με αρχηγό το παλαιό στέλεχος του Ενωτικού Κόμματος, υποσμηναγό Κώστα Περρίκο (τον εθνομάρτυρα) και μέλη άλλα διακεκριμένα στελέχη του ιδίου κόμματος, τον Γιάννη Κατεβάτη, τον Αθανάσιο Σκούρα, τον Δημήτριο Λόη. Είναι η οργάνωση που έκανε το πρώτο μεγάλο σαμποτάζ στην Ευρώπη όταν ανετίναξε τα γραφεία της ναζιστικής ΕΣΠΟ, γωνία των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος. Από την πολιτική ηγεσία της εποχής εκείνης, μόνον ο Κανελλόπουλος έκανε ενεργό αντίσταση και από όλα τα κόμματα μόνο το Ενωτικό Κόμμα έγινε εστία αντιστάσεως. Ο Γ. Παπανδρέου, στενότατος μετέπειτα συνεργάτης και επιστήθιος φίλος του Π. Κανελλόπουλου, είχε περιορισθεί να δηλώσει ότι «πρώτη αρετή του πολιτικού είναι η σωφροσύνη και δευτέρα η γενναιότης» και ο Γ. Καφαντάρης ότι «τα κόμματα δεν κάνουν πόλεμο» δήλωση στην οποία ο Π. Κανελλόπουλος απάντησε ότι «σε περιπτώσεις όπως η σημερινή, τα κόμματα μεταβάλλονται σε Φιλικές Εταιρίες». Σε «συνετούς» πολιτικούς της εποχής εκείνης ο Π. Κανελλόπουλος σε άλλη περίπτωση, απάντησε: «Οποιος ξέρει να μυρίζεται τον αέρα της Ιστορίας καταλαβαίνει ότι μπήκαμε στον πρόλογο μιας νέας περιόδου της Ιστορίας. Για να οικοδομηθεί μια νέα εποχή γερά, χρειάζονται περισσότερο ηθικές επιταγές, παρά συνταγές σωφροσύνης». Και συνέχισε την αντιστασιακή δράση του: Οργάνωσε υπηρεσία αντικατασκοπίας και μεταβιβάσεως πληροφοριών στο Βρετανικό Στρατηγείο. Εβοήθησε το συνταγματάρχη Ψαρρό να μεταβεί στη Θεσσαλονίκη και να οργανώσει εκεί τον αγώνα. Με βοηθό τον συντάκτη του «Βήματος» και επιστήθιο φίλο του Γ. Καρανικολό εξέδωσε μυστικά έντυπα όπως το αντιστασιακό περιοδικό «Μαχόμενη Ελλάς». Η αντιστασιακή δράση του Π. Κανελλόπουλου, πλούσια σε επαφές και κινητοποιήσεις, εξέθρεψε τις υποψίες των κατακτητών και απεφάσισαν τη σύλληψή του. Εγκαιρα, όμως, ειδοποιήθηκε και αφού διέτριψε για λίγο κρυπτόμενος, ανεχώρησε στις 31 Μαρτίου 1942, με ψεύτικα στοιχεία, από το λιμάνι της Ραφήνας, συνοδευόμενος από τη σύζυγό του και τον εξάδελφό του Παντελή Πουλικάκο για τη Μικρασία με απώτερο προορισμό την Μ. Ανατολή. Στις 16 Απριλίου βρίσκεται στο Κάιρο. Στις 3 Μαΐου ορκίσθηκε αντιπρόεδρος της κυβερνήσεως και λίγες μέρες αργότερα, υπουργός Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας. Η εποχή που ο Π. Κανελλόπουλος ανέλαβε την ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων της μαχόμενης Ελλάδας συμπίπτει με την άμεση απειλή της Αιγύπτου από τον Ρόμελ. Η αναδιοργάνωση του Στρατού από τον Π. Κανελλόπουλο ήταν τόσο ραγδαία (ενώ πριν όλα βρίσκονταν σε κατάσταση διαλύσεως) ώστε ήδη τον Αύγουστο του 1942 η Α' Ελληνική Ταξιαρχία με διοικητή τον τότε συνταγματάρχη Παυσανία Κατσώτα, έλαβε μέρος ως τμήμα της 8ης Στρατιάς στη θρυλική μάχη του Ελ Αλαμέιν, ιδρύθηκε ο Ιερός Λόχος με διοικητή και τον γενναίο Χριστόδουλο Τσιγάντε. Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου ο Π. Κανελλόπουλος αντέδρασε έντονα σε δήλωση του Foreign Office (πήγε, για το λόγο αυτό, ειδικά στο Λονδίνο) με την οποία δινόταν υπόσχεση πλήρους αποκαταστάσεως του «αλβανικού λαού» και παραμεριζόταν η ελληνική διεκδίκηση επί της Β. Ηπείρου. Ίσως, από τότε η Αγγλία άρχισε να προετοιμάζει την πτώση του. Πάντως, τον Μάρτιο του 1943, στρατιωτικές μονάδες της Μ. Ανατολής εστασίασαν εναντίον του. Δεν έχει, ακόμα, σαφώς διευκρινισθεί η σχέση της αντιδράσεώς του στη δήλωση του Foreign Office και της εναντίον του στάσεως. Αίτημα των στασιαστών ήταν να διώξει από τον Στρατό όλους τους «φασίστες» και ως «φασίστες» εννοούντο οι μη αριστεροί, Εαμικοί, ή, στην καλύτερη περίπτωση παλαιοβενιζελικοί. Δυστυχώς, στάσεις εν καιρώ πολέμου με κίνητρα κομματικά είναι κατεξοχήν προνόμιο της ελληνικής Ιστορίας. Ο Π. Κανελλόπουλος παραιτήθηκε και, για ένα χρόνο περίπου έμεινε στη Μ. Ανατολή χωρίς κυβερνητικά καθήκοντα. Στις 17-20 Μαίου 1944 παίρνει μέρος στο Συνέδριο του Λιβάνου. Τον Ιούνιο εισέρχεται στην κυβέρνηση ως υπουργός Ανασυγκροτήσεως και προσωρινώς Οικονομικών (διάδοχός του στο υπ. Οικον. ο Αλ. Σβώλος). Αρχές Σεπτεμβρίου, η έδρα της κυβερνήσεως μεταφέρεται στην Cava Dei Tirenni της Ιταλίας. Την 27.9.1944 φθάνει ως γενικός πληρεξούσιος της κυβερνήσεως («πανυπουργός») στην Καλαμάτα. Η άφιξή του και η άμεση υποταγή σ' αυτόν του Αρη Βελουχιώτη έχει ως αποτέλεσμα το σταμάτημα των σφαγών, της λειτουργίας των ανταρτοδικείων και των εκτελέσεων. Η παρουσία του λύει αναίμακτα το ζήτημα της παραδόσεως του τάγματος Ασφαλείας Τριπόλεως, όπου ο Π. Κανελλόπουλος και ο Άρης μπαίνουν στις 30.9.1949. Μετά μια περιπετειώδη πορεία μέσω Αρκαδίας και Ηλείας φθάνει, την 5.10.1944 στην Πάτρα, συνοδευόμενος από τον Αρη. Η διέλευση του Π. Κανελλόπουλου από την Πελοπόννησο είχε ως αποτέλεσμα την άμεση αποκατάσταση των νομίμων αρχών και της τάξεως των επειγόντων προβλημάτων της Απελευθερώσεως και την οργάνωση της ελευθέρας ζωής. Στις 17 Οκτωβρίου φθάνει στην απελευθερωμένη Αθήνα. Στις 2.12.1944 οι κομμουνιστές υπουργοί παραιτούνται και ο Π. Κανελλόπουλος ορκίζεται και υπουργός Οικονομικών. Στις 4.1.1944 παραιτείται μαζί με όλη την κυβέρνηση Απελευθερώσεως (Γ. Παπανδρέου) και αναλαμβάνει την αναδιοργάνωση του κόμματός του. Την 1.11.1945 σχηματίζει την πρώτη υπό την προεδρία του κυβέρνηση που θεωρήθηκε διεθνώς ως «ικανωτέρα συλλογή εγκεφάλων». Για την κυβέρνηση αυτή 0α αφήσουμε να μιλήσει ο αείμνηστος Παναγής Βουρλούμης, από τους στενότερους άλλοτε, συνεργάτες του Ελευθερίου Βενιζέλου, από τις γραμμές άρθρου του στο «Νεολόγο» Πατρών: «Εχρειάσθη ακριβώς εν έτος διά να προσγειωθεί η Ελλάς εις την πραγματικότητα... Ο συμπολίτης μας νεαρός Πρωθυπουργός ανέσυρε το Ελληνικό Κράτος από την ανυποληψία και τη γενική καταφρόνηση... Από άψυχον πτώμα που το ευρήκε, του ενεφύσησε ζωήν και πίστη επί εαυτό και το μέλλον του. Την δραχμήν δεν προστατεύουν σήμερον οι χωροφύλακες του Γκατζαμάνη, του Τσιρονίκου, του Σιδέρη, του Βαρβαρέσου. Την προστατεύει τίμιον Ελληνικόν Κράτος, που δεν κρατά πλέον μυστικά τα δεφτέρια του. Από ενός έτους οι κυβερνήσαντες την Ελλάδα ηγωνίσθησαν να κάμουν τον Ελληνικό Λαό να χάσει το θάρρος του και την πίστη του εις το μέλλον. Ο Π. Κανελλόπουλος, πλήρους αισιοδοξίας, μεταβιβάζει το δικό του θάρρος και τη δική του πίστη εις την πολυβασανισμένη ψυχή του Ελληνικού Λαού και τον καλεί να πιστεύσει εις το πεπρωμένο του. Ας τον πιστεύσει και ας τον ακολουθήσει. Προς τους τολμηρούς η τύχη». Την 22.11.1945 ο Π. Κανελλόπουλος ανετράπηκε κατά τρόπο αντιδημοκρατικό, όπως το 1943 και αργότερα το 1967. Ήθελαν να «γλιτώσουν» από τις πιέσεις, που εδέχοντο για την επίλυση του οικονομικού προβλήματος και για το Βορειοηπειρωτικό. Στο δημοψήφισμα του 1946 πήρε θέση πάλι εναντίον της επιστροφής του βασιλέως. Στη Βουλή μπήκε με 7 βουλευτές τον Απρίλιο του 1946. Είχε συνεργασθεί εκλογικά με τον Γ. Παπανδρέου και τον Σοφοκλή Βενιζέλο. Το 1947 μπήκε στην κυβέρνηση Μαξίμου (όπως και ο Γ. Παπανδρέου) και το 1948 στην κυβέρνηση Σοφούλη-Διομήδη, ως υπουργός Στρατιωτικών. Κατά την ένοπλη εσωτερική αναμέτρηση πήρε (όπως ήταν υποχρεωμένος) το μέρος της μερίδας που υπερασπίσθηκε τους ελεύθερους θεσμούς. Συνέβαλε όσο λίγοι στη συντριβή της ανταρσίας, στην αποκατάσταση της εσωτερικής γαλήνης και στην προσπάθεια «να αρχίσει να περπατά» η πολυκομματική Δημοκρατία. Δεν παρεξέκκλινε διόλου, κατά την περίοδο αυτή από τις πάγιες φιλελεύθερες, δημοκρατικές θέσεις του. Και εξακολούθησε, ισότιμα με τον Γ. Παπανδρέου να εκφράζει το Κέντρο. Το 1950 μάλιστα, μετά τις εκλογές του έτους εκείνου, Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλος και Π. Κανελλόπουλος ξαναβρίσκονται μαζί στην κυβέρνηση. Η προσχώρηση του Π. Κανελλόπουλου, το 1951 στον Παπάγο δεν είναι ανεξήγητη. Πρώτον, γιατί μέχρι το 1947 τα μεγάλα αστικά κόμματα δεν διαφοροποιήθηκαν ποτέ ιδεολογικά. Και τα δύο ήταν ένα περίεργο κόμμα συντηρητικών και προοδευτικών στοιχείων. Τα κατέτρυχε και τα εχώριζε, η μεγάλη διαφωνία του 1915. Οι βενιζελογενείς εθεωρούντο «κεντρώοι», οι αντιβενιζελικοί «δεξιοί». Στην κυβέρνηση Παπάγου (1952-55) ο Π. Κανελλόπουλος ήταν αντιπρόεδρος και υπουργός Αμύνης. Στις εκλογές του 1956 και του 1958 εξελέγη ως ανεξάρτητος (το 1956 συ-νεργαζόμενος με την ΕΡΕ). Το 1959 μπήκε στην κυβέρνηση Καραμανλή ως αντιπρόεδρος μέχρι το 1963. Καθ’ όλη τη δεκαετία αυτή ήταν έντονοι οι κοινοβουλευτικοί αγώνες του Π. Κανελλόπουλου. Το Δεκέμβριο του 1963 εκλέγεται ομόφωνα αρχηγός της ΕΡΕ Στις εκλογές της 16.2.1964 η ΕΡΕ υπό την ηγεσία του εκλέγει 108 βουλευτές και γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση στην κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου. Παπανδρέου και Κανελλόπουλος χώρισαν τύποις το 1952, ουσιαστικά μόνο το 1959. Το 1964 βρίσκονται για πρώτη φορά αντιμέτωποι στα μπαλκόνια ως αρχηγοί των δύο μεγάλων αστικών κομμάτων. Ο Κανελλόπουλος ασκεί έντιμη και εποικοδομητική αντιπολίτευση. Όταν εξέσπασε η κρίση του Ιουλίου 1965, ο Π. Κανελλόπουλος υπεστήριξε τις κυβερνήσεις των "διαφωνούντων του Κέντρου”. Το Δεκέμβριο του 1966 με τη γνωστή συμφωνία Παπανδρέου-Κανελλόπουλου-τ. Βασιλέως συνέβαλε στην εκτόνωση της εσωτερικής κρίσεως, που είχε προκληθεί από τα «Ιουλιανά». Και αρχές Απριλίου 1967 ανέλαβε, ως πρωθυπουργός αμιγούς κυβερνήσεως της ΕΡΕ, τη διεξαγωγή των εκλογών της 28.5.1967, αυτών που δεν θα γίνουν. Το πραξικόπημα του 1967 βρήκε τον Π. Κανελλόπουλο Πρωθυπουργό της Ελλάδος. Έτσι, έμεινε στη συνείδηση όλων μέσα και έξω από τη χώρα, ως ο τελευταίος νόμιμος πρωθυπουργός και η κυβέρνησή του ως η τελευταία νόμιμη κυβέρνηση. Η περίοδος της επτάχρονης εσωτερικής κατοχής είναι η σπουδαιότερη περίοδος της πολιτικής του σταδιοδρομίας. Γιατί τότε αναδείχθηκε σε αναμφισβήτητο ηγέτη όλου του Έθνους. Υψωσε τη φωνή του με δηλώσεις (οι πρώτες που έγιναν ήδη το Σεπτέμβριο του 1967 σήμαναν την έναρξη της αντιδιδακτορικής πάλης) καταθέσεις στα δικαστήρια, πολύμορφης συμπαράστασης στα θύματα των βαρβάρων. Το πρόσωπό του έγινε, για επτά χρόνια, ο κοινός τόπος όλων των Ελλήνων, το κοινό σημείο αναφοράς, το σύμβολο της απελευθέρωσης. Και όταν αποκαταστάθηκε η νομιμότητα, δεν δέχτηκε την Προεδρία της Δημοκρατίας «γιατί θα ήταν σαν αμοιβή». Ο θάνατός του στις 11 Σεπτεμβρίου του 1986 δημιούργησε ένα τεράστιο κενό στην πολιτική ζωή της χώρας.

ΕΛΛΑΔΑ - 20ος ΑΙΩΝΑΣ

ΕΚΔΟΣΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑΣ ΑΠΟΓΕΥΜΑΤΙΝΗ

ΑΘΗΝΑ