Γιάννης Ρίτσος, ο θεατρικός !

του Κώστα Νίτσου

«Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ ΔΕΝ ΟΛΟΚΛΗΡΩΝΕ ΕΝΑ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΤΟΝ ΕΡΓΟ, ΑΝ ΔΕΝ ΣΧΕΔΙΑΖΕ ΚΑΙ ΤΗ ΜΑΚΕΤΑ ΤΟΥ ΣΚΗΝΙΚΟΥ ΤΟΥ», ΛΕΕΙ Ο ΚΩΣΤΑΣ ΝΙΤΣΟΣ, ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΗΚΕ ΤΗ ΜΑΚΕΤΑ ΑΠΟ ΤΑ ΡΑΒΔΙΑ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ.

Επιμένω: ο Γιάννης Ρίτσος είναι θεατρικός! Οταν το υποστήριξα για πρώτη φορά, μόνο που δεν εκάγχασε το πανελλήνιο! Από άγνοια, φυσικά. Βέβαια, ο Γιάννης Ρίτσος, πρωτ’ απ’ όλα και πάνω απ’ όλα, είναι ποιητής. Μεγάλος ποιητής! Έχοντας, μάλιστα, πίσω του τη συμπαγή μάζα της Αριστεράς, διαβαζόταν πολύ περισσότερο από τον Ελύτη και, φυσικά από τον Σεφέρη, που οι πρώτες εκδόσεις των πρώτων βιβλίων τους προσείλκυαν δύο με τρεις αγοραστές! Και, μην ξεχνάμε: ο Γιάννης Ρίτσος μεταφράστηκε πρώτος και ευρύτερα από κάθε άλλον -με τριακόσιες περίπου εκδόσεις!- και στις πιο λιγομίλητες γλώσσες του κόσμου. Αν παρακάμψουμε τη ΔΙΑΠΛΑΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΩΝ, πρωτοπαρουσιάστηκε στην ποίηση, το 1934, με τα Τρακτέρ, καθιερώθηκε με Το τραγούδι της αδελφής μου και τη δοξολόγηση του Παλαμά «παραμερίζουμε ποιητή για να περάσεις» και, αναμφισβήτητα -όπως και οι δύο άλλοι ποιητές μας- έγινε λαοφίλητος με τη μελοποίηση έργων του από το Μίκη Θεοδωράκη.

Εν τούτοις, ο Γιάννης Ρίτσος, νωρίτερα κι από ποιητής, είχε οιστρηλατηθεί από το θέατρο! Πολύ πριν βγάλει τα ΤΡΑΚΤΕΡ, δούλευε ήδη επαγγελματικά στο θέατρο ως χορευτής και ηθοποιός. Το διαλαλούσε από νέος: το θέατρο τον έθελγε! Έβλεπε θέατρο. Διάβαζε θέατρο. Έπαιζε θέατρο. Ζούσε από το θέατρο! Έπαιξε σε μουσικούς θιάσους, στον έγκυρο θίασο πρόζας Κατερίνας Ανδρεάδη, στο Εθνικό, στην Εθνική Λυρική Σκηνή. Υπηρέτησε όλα τα είδη του θεάτρου: επιθεώρηση, οπερέτα, όπερα, αρχαία τραγωδία, κλασικό και σύγχρονο δράμα. Αν είχε ενδιαφερθεί, θα μπορούσε ίσως, να ’χει πάρει και σύνταξη ηθοποιού!

Παράλληλα, από την άλλη του βιοποριστική δουλειά, του επιμελητή εκδόσεων, γνώρισε σε βάθος το έργο μεγάλων συγγραφέων: Σαίξπηρ, Τσέχοφ, Ιψεν, Ο’ Νιλ κ.ά. Από μαθητής ακόμη λάτρευε τους τραγικούς και καταγινόταν στη μετάφραση της ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ. Όλα αυτά, μπορεί να μην είχαν καμιά σημασία, αν δεν ήταν γνωστό πως ο Γιάννης Ρίτσος, από την πρώτη ποιητική του εμφάνιση ως το τέλος του ζωής του, είχε αποδυθεί σε μια μεγαλόπνοη προσπάθεια «Θεατροποίησης της ποίησης». Εκείνο, όμως, που ενδιαφέρει ακόμη περισσότερο είναι πως, από τα χρόνια της Κατοχής, συστηματικά πια, γράφει θέατρο!

Ο Γιάννης Ρίτσος γράφει θέατρο, αρκετά πρώιμα. Από τις αρχές του 1942. Και δεν μιλάμε για ποιητικά έργα με λανθάνοντα θεατρικά στοιχεία. Ούτε για τους κατοπινού ς δραματικούς μονόλογους. Ούτε, ακόμη, και για τα χορικά του. Αναφερόμαστε σε καθαρόαιμα, τρίπρακτα θεατρικά έργα, που έχουν μάλιστα δικά τους, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ακόμη και μέσα στο παγκόσμιο ποιητικό θέατρο.

Ο ποιητής έχει γράψει, συνολικά, οκτώ θεατρικά έργα. Έχουν διασωθεί μόνο τα τέσσερα. Ανήκουν σε τέσσερις περιόδους συγγραφής. Τα δύο πρώτα, είναι κατοχικά. Το τρίτο, άμεσα μεταδεκεμβριανό. Άλλα τρία, των χρόνων του Εμφύλιου και των εξοριών του Ρίτσου σε νησιά του Αιγαίου. Και τα δύο τελευταία, ανήκουν στην πιο «δημιουργική νεότητα» του ποιητή, που συμπίπτει με τα 50χρονά του, το 1959.

ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ, είναι το πρώτο καθαρόαιμο θεατρικό έργο του Γιάννη Ρίτσου. Το ’γραψε το 1942, εποχή τρόμου, αθλιότητας και πείνας, κατάκοιτος από έξαρση της παλιάς του φυματίωσης. Από τις μοναδικές πληροφορίες του Ανδρέα Φραγκιά, που δημοσιεύονται στα ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΜΕΝΑ ΚΑΙ ΜΗ του Α' τόμου των ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΠΑΝΤΩΝ του Γιάννη Ρίτσου, ήταν κάτι πρωτόγνωρο και ανεπανάληπτο σαν φόρμα. Ο Κάρολος Κουν θέλησε τότε να το ανεβάσει. Το έργο, τελικά, καταστράφηκε -όπως θα δούμε- τον καιρό της χούντας, από τον ίδιο το δημιουργό του.

Για όσους θέλουν να λησμονούν πως ο Γιάννης Ρίτσος ήταν και θεατρικός συγγραφέας, θέλω να θυμίσω πως ο Ρίτσος δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει θέατρο. Ακόμα και, μετά τον Δεκέμβριο του 1944, όταν ανέβηκε στην Ελεύθερη Ελλάδα, έγραψε θέατρο -το θρυλικό μονόπρακτο Η ΑΘΗΝΑ ΣΤ’ ΑΡΜΑΤΑ- που παίχτηκε από Αθηναίους επαγγελματίες ηθοποιούς, το Φεβρουάριο του 1945, στην Κοζάνη.

ΤΑ «ΡΑΒΔΙΑ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ» ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΤΗΚΑΝ -ΓΙΑ ΠΡΩΤΗ ΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ- ΑΠΟ ΤΟ «ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ» ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1995-96, ΤΡΙΑΝΤΑ ΕΠΤΑ ΟΛΟΚΛΗΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΓΡΑΦΤΗΚΑΝ. Ο ΜΙΜΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΜΤΖΗΣ ΣΕ ΜΙΑ ΣΚΗΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ.

Θα πρέπει -ακόμα πιο σημαντικό-να γνωρίζουν πως ο Γιάννης Ρίτσος δεν σταμάτησε να γράφει θέατρο ούτε τον καιρό της τετράχρονης, πρώτης εξορίας του -1948 με 1952- στο Κοντοπούλι της Λήμνου, στη Μακρόνησο και στον Αϊ-Στράτη. Γράφει τρία θεατρικά έργα από τη ζωή και για τη ζωή στην εξορία. Καθαρό, δηλαδή, θέατρο-ντοκουμέντο! Τα καταγράφω:

ΤΜΗΜΑ ΜΕΤΑΓΩΓΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΣ - το πρώτο θεατρικό έργο που ’γραψε ο Ρίτσος, τον πρώτο χρόνο, στον πρώτο τόπο της εξορίας του, τον Οκτώβριο του 1948, στο Κοντοπούλι Λήμνου.

ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΜΟΙΑΖΟΥΝ ΜΕ ΤΑ ΔΕΝΤΡΑ - το δεύτερο θεατρικό που ’γραψε λίγο μετά την Πρωτοχρονιά του 1949, στο Κοντοπούλι Λήμνου.

ΕΠΤΑ ΑΝΘΡΩΠΟΙ Σ’ ΕΝΑ ΑΝΤΙΣΚΗΝΟ - το τρίτο θεατρικό έργο, που ’γραψε στον Αϊ-Στράτη, τον Οκτώβριο του 1950.

Είκοσι χρόνια αργότερα, ο Γιάννης Ρίτσος -ύστερα από νέα εξορία στα Γιούρα και τη Λέρο, από τη χούντα των συνταγματαρχών- βρίσκεται σε κατ’ οίκον περιορισμόν στο Καρλόβασι της Σάμου και με γραπτή ιατρική γνωμάτευση καρκίνου. Με την ιδέα πως δεν του μένει πια καιρός να ξαναδεί το ανέκδοτο έργο του, σκίζει και καίει χιλιάδες χειρόγραφα και μαζί -εκτός από το πρώτο του θεατρικό, ΤΟ ΠΑΝΗΓΥΡΙ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ- καίει και τα τρία θεατρικά της εξορίας. Η απώλειά τους είναι ανεπανόρθωτη! Άσχετα ακόμα και με την καθαυτή αξία των έργων, χάθηκε ένα σημαντικό κεφάλαιο της πολιτιστικής και πολιτικής μας ιστορίας, που κάλυπτε το θέατρο της εξορίας. Διάσπαρτες μάλιστα ενδείξεις στις εννιάτομες ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΡΙΟΣΤΟΥ, πιστοποιούν πως τα έργα του Ρίτσου πρέπει να είχαν μια ιδιαιτερότητα, με αμαρτύρητες ως τα τώρα σκηνές του συντροφικού βίου της εξορίας (σ.σ. στα τρία χαμένα έργα της εξορίας αναφέρονται 15 πυκνές σελίδες στον τρίτο τόμο των ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΠΑΝΤΩΝ).

Έπειτα από πολύχρονες προσπάθειες το 1988 είχα συγκεντρώσει και είχα επεξεργασθεί τα αυθεντικά κείμενα και των τεσσάρων καθαρόαιμων θεατρικών έργων του Γιάννη Ρίτσου, που έχουν διασωθεί:

ΜΙΑ ΓΥΝΑΙΚΑ ΠΛΑΙ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ, 1942. / ΠΕΡΑ ΑΠ’ ΤΟΝ ΙΣΚΙΟ ΤΩΝ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΩΝ, 1944-1947. / ΤΑ ΡΑΒΔΙΑ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ, 1959. / Ο ΛΟΦΟΣ ΜΕ ΤΟ ΣΥΝΤΡΙΒΑΝΙ, 1959.

Ωστόσο, όταν γινόταν λόγο ς για την έκδοσή τους, οι εκδότες... άλλαζαν κουβέντα! Τότε, πήρα την απόφαση και τα ’βγαλα μόνος μου! Περηφάνια μου, η σπατάλη κόπων, χρόνου, υγείας, χρημάτων, που χρειάστηκαν. Οταν τον Δεκέμβριο του 1990 κυκλοφόρησα, ταυτόχρονα σε τέσσερις τόμους, την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΠΑΝΤΩΝ του Γιάννη Ρίτσου, συνέβη και τούτο, το... νεοελληνικό: Επήνεσαν με το παραπάνω την υποδειγματική έκδοση και την επιστημονική τεκμηρίωσή μου, που διαβαζόταν «απνευστί σαν θρίλερ», και... αδιαφόρησαν για τα ίδια τα έργα του Ρίτσου! Ένας δεν βγήκε να γράψει μια λέξη!..

Η δικαίωση άργησε, αλλά ήρθε. Μια μέρα έφτασε τρέχοντας στα γραφεία του «Θεάτρου» ο Μίμης Κουγιουμτζής. Είχε διαβάσει, όπως μου είπε κλαίγοντας, όλη τη νύχτα, το ΠΕΡΑ ΑΠ’ ΤΟΝ ΙΣΚΙΟ ΤΩΝ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΩΝ, κι ήθελε να ανεβάσει οπωσδήποτε, ένα από τα έργα της έκδοσης. Διάλεξε ΤΑ ΡΑΒΔΙΑ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ, γιατί είχε στο θίασο το απαιτούμενο κοριτσίστικο δυναμικό. Δημόσια εξομολόγηση Κουγιουμτζή στην τηλεόραση: όταν ανακοίνωνε την απόφασή του σε φίλους του ΘΕΑΤΡΟΥ ΤΕΧΝΗΣ, όλοι τον απέτρεπαν! - Οχι, βρε Μίμη, Ρίτσο! Προς τιμήν του, προχώρησε. Οι παραστάσεις του έργου έκλεισαν τη χειμερινή περίοδο του 1995-96 και συνεχίστηκαν και την επόμενη! Το κοινό, καταγοητεύτηκε από την ποιότητα, τη θεατρικότητα, την αγνότητα του έργου! Οι κριτικοί δήλωσαν συνεπαρμένοι - πλην ενός μεμψίμοιρου. Οι δύο επικρατέστεροι κριτικοί θεάτρου αισθάνθηκαν την ανάγκη... εξομολόγησης: Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος άρχιζε την υμνητική κριτική του: «Μια έκπληξη μας περίμενε στο ΥΠΟΓΕΙΟ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΤΕΧΝΗΣ. ΤΑ ΡΑΒΔΙΑ ΤΩΝ ΤΥΦΛΩΝ ήρθαν να πείθουν κι εμένα -τον έως τώρα δύσπιστο ότι ο Ρίτσος έγραφε ευοίωνο θέατρο». Και ο Μηνάς Χρηστίδης στην κριτική του: «Είχα σταματήσει κάθε απόπειρα να έρθω σε επαφή με τον Ρίτσο. Δεν τον διάβαζα. Είναι πρώτη φορά που «συναντώ» τον Ρίτσο με ευχαρίστηση και συγκίνηση... Και η ανακάλυψη γίνεται με ένα θεατρικό του έργο. Όχι θεατρόμορφο, αλλά θεατρικό».

Βγαίνει, επιτέλους, καθαρά: ο Γιάννης Ρίτσος υπήρξε θεατρικός συγγραφέας! Δεν θα επαναλάβω, εδώ, τα πετυχημένα ανεβάσματα έργων του στη Ρουμανία. Ούτε θα εμπλακώ στη συζήτηση για τη θεατρικότητα ή μη των Δραματικών Μονόλογων και των Χορικών του, που για πολλά χρόνια γνώρισαν επιτυχία στη σκηνή, εδώ και έξω. Περισσεύει, ακόμη, και η προσωπική μου άποψη για τη θεατρική αξία των θεατρικών του έργων. Ο ίδιος, πάντως, που διέθετε γερό κριτικό μυαλό, δεν δίσταζε να επαναλαμβάνει την πεποίθησή του: «Ξέρω πως δεν έχω δώσει ακόμη στο θέατρο όσα έχω δώσει στην ποίηση. Ωστόσο, είμαι βέβαιος πως κάποια μέρα ΤΑ ΡΑΒΔΙΑ και Ο ΛΟΦΟΣ θα πάρουν τη θέση τους στο ρεπερτόριο των θεάτρων πολλών χωρών».

Ήρθε, νομίζω, ο καιρός!

Υ.Γ. Προαναγγελία θυέλλης για τους ριτσολόγους: όταν με το καλό κυκλοφορήσει ο πέμπτος τόμος των ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΑΠΑΝΤΩΝ του Ρίτσου, θα φέρω στο φως ένα χαμένο έργο του ποιητή και πολυσέλιδο, τελείως άγνωστο και ανέκδοτο υλικό, του ίδιου του συγγραφέα, για το θέατρό του.

Σημείωση «Επτά Ημερών: Το εικονογραφικό υλικό είναι από το αρχείο θεάτρου «Κώστας Νήσος»

ΚΩΣΤΑΣ ΝΙΤΣΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ (1909-1990) ΕΠΤΑ ΗΜΕΡΕΣ Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΑΘΗΝΑ 2000

from ανεμουριον https://ift.tt/2QqWJuK
via IFTTT